Joseph Wresinski

Posted on



Waar mensen in diepe armoede moeten leven, worden de rechten van de mens geschonden. Samenwerken om die te herstellen is een heilige plicht

*12 februari 1917, Angers (Fr) – † 14 februari 1988, Parijs

Een van zijn boeken heet ‘De armen zijn de kerk’. Op allerlei manieren nam hij het op voor de economisch daklozen. Slachtoffers van armoede en uitsluiting moeten behandeld worden als leermeesters, zodat we begrijpen hoe armoede ontmenselijkt.
Pater Wresinki is de oprichter van de beweging ATD Vierde Wereld die wereldwijd nog steeds mensen samenbrengt in de strijd om armoede uit te roeien. Zo´n 400 vrijwilligers werken in 30 landen samen met gezinnen en sympathisanten. ATD staat voor Aide à Toute Détresse, All Together in Dignity, Allen voor waardigheid.
Zijn vader kwam uit Polen, zijn moeder uit Spanje. Emigranten waren in Frankrijk vlak na de Eerste Wereldoorlog ongewenst. Het gezin leefde in een interneringskamp en daarna in een achterstandsbuurt. Een kamermuur was gemaakt van sinaasappelkistjes beplakt met krantenpapier. Om het gezin te helpen om rond te komen moest hij als jongetje etensresten halen bij het klooster, kolen rapen bij de gasfabriek en de slager helpen met vlees rondbrengen. Na de lagere school werd hij bakkersleerling.
Als hij in aanraking komt met een katholieke jeugdbeweging wil hij priester worden. Een gulle geefster betaalt zijn opleiding. In 1956 vraagt de bisschop hem om naar het daklozenkamp Noisy le Grand aan de rand van Parijs te gaan. Daar proberen 252 gezinnen in de modder en in de kou te overleven. Met de gezinnen richt Wresinksi de vereniging ATD op. Hij bouwt naast de gaarkeuken een bibliotheek. Er komt een kleuterschool, een werkplaats, een wasserette, een kapel. Er wordt theater gemaakt. Hij richt ook een instituut op om de oorzaken van armoede te onderzoeken. En in de jaren ’60 sluiten veel jongeren uit verschillende landen zich bij hem aan als hij een internationaal vrijwilligersnetwerk opricht.
Hij werd lid van de Sociaal-Economische Raad van Frankrijk. Deze Raad nam in 1987 zijn armoederapport aan. En op 17 oktober van dat jaar kwamen 100.000 mensen samen op het Plein van de Mensenrechten in Parijs voor zijn inhuldiging van de eerste gedenksteen ter ere van slachtoffers van extreme armoede. Hij heeft niet meer meegemaakt dat de Verenigde Naties 17 oktober hebben ingesteld als Werelddag van verzet tegen extreme armoede. Zijn visie op cultuur als wapen tegen uitsluiting komt in ons land tot uitdrukking in het werk van een naar hem genoemde stichting die theater maakt met daklozen.

2019

Hugo van Sint-Victor

Posted on

De geleerdste van allen is degene die van iedereen iets wil geleerd hebben. Wie van iedereen iets ontvangt, is uiteindelijk de rijkste van allen

*rond 1097 – † 11 februari 1141, Parijs

In de twaalfde eeuw werd de leergierigheid van Europeanen vooral aangewakkerd in kloosterscholen. Een voortrekkersrol vervulde de Augustijner abdij Sint Victor in Parijs, met de school die gesticht was door Willem van Champeaux. Er mochten ook leerlingen van buiten het klooster komen. Theologie was in deze tijd nog wetenschap die zo ongeveer alle andere kennis omvatte: muziek en logica, welsprekendheid en natuurkunde, kosmologie en geschiedenis. Nieuw was de ruimte voor nieuwe manieren van redeneren en bewijzen. Een aantal prominente geleerden uit deze school werden de Victorijnen genoemd. Ze vormden een belangrijke schakel in de ontwikkeling van de christelijke theologie, vooral Hugo en Richard van St. Victor.
Hugo werd na zijn scholing in het Duitse Hammersleben na zijn intrede in 1115 kanunnik van deze abdij, onderwijzer en uiteindelijk schooldirecteur. Dat hij theoloog en mysticus was, kwam tot uiting in veel van zijn publicaties. Hij werd wel de ‘Tweede Augustinus’ genoemd. Niet alleen was hij een groot kenner van deze oude kerkvader, hij ontwikkelde zijn theologie ook verder. Hugo publiceerde een reeks boeken met belangrijke gedachten over zaken als de verschillende betekenisdimensies van de Bijbel of de werking en betekenis van de sacramenten. Behalve als geleerd stond hij ook bekend als eenvoudig, liefdevol en godvruchtig. Een mysticus.
‘Leer alles.’ Zijn bekendste geschrift werd het ‘Didascalicon’ (‘Over het onderricht’)  uit 1127. Kennis kan je op weg helpen naar God! Hugo ontwierp een breed onderwijsprogramma, gericht op de ontwikkeling van persoonlijke deugden en kwaliteiten, meer dan op het verzamelen van kennis. In zijn visie hangen kennis en liefde nauw samen. Onbevangen liefde ziet scherper dan het oog dat beneveld is door wantrouwen en eigenbelang.
St. Victor was een van de scholen waaruit niet veel later de Parijse universiteit ontstond. De verschillende vakken werd steeds meer zelfstandige disciplines naast de theologie. Het ‘bachelor’ dat nu wereldwijd standaard is in het universitair onderwijs als diploma is in deze tijd in Parijs ontstaan.
Regelmatig is er fel debat over het onderwijs in ons land. ‘Wat je toetst is de vaardigheid om toetsen te maken, niet wat het kind kan en weet.’ ‘Onderwijs is geen vorming, maar vervorming.’ Er is te veel druk vanuit de overheid én van veeleisende ouders. Misschien moeten we terug naar het middeleeuwse ideaal van kennis in dienst van geestelijke en morele groei!   

2019

Giuseppe Tedeschi

Posted on

De favorieten van Jezus zijn de armen en zij die behoeftig zijn. En het Evangelie leert dat corruptie, leugen en onrecht hun woede oproepen

*3 maart 1934, Jelsi (It) – † 2 febr. 1976, La Plata (Arg.)

De ‘Vuile Oorlog’ moet 30.000 mensenlevens hebben gekost. Het kolonelsregime van Videla dat in 1976 de macht in Argentinië van Isabel Perron had overgenomen ging politieke tegenstanders met geweld te lijf, waaronder veel priesters en nonnen.
Aan die staatsgreep was ook veel geweld voorafgegaan. Het trof ook een Italiaan. Als zestienjarige was hij naar Argentinië gekomen. Bij de paters Salesianen vond hij een geestelijk thuis en bekwaamde hij zich als meubelmaker voordat hij het priesterseminarie inging. Na eerste ervaringen als priester verruilde hij het comfort van de parochie voor een nieuwe sloppenwijk van Buenos Aires, Villa Itat. Er woonden zo’n 12.000 migranten uit het binnen- en buitenland zonder riolering, electriciteit of bestrating. In de geest van de Latijns-Amerikaanse bevrijdingstheologie, maar tegen de zin van de kerkleiding, koos hij ervoor om als priesterarbeider bij de armen te leven. Ze waren vaak ongedocumenteerd en werkloos. Timmerman José organiseerde coöperaties voor bestrating, electriciteit en gezondheidszorg, eenvoudige woningbouw, een bibliotheek, hulp tegen geweld. Hij werd ook verliefd en ging samenwonen. Kerst vierde hij met lange tafels voor alle buren.
Er waren maar 18 kranen op 10.000 krotten. De reactie van de minister van sociale zaken op zijn actie voor een betere watervoorziening was dreigend. Een medewerker werd gekidnapt. José belegde een gedachtenisviering met delen van brood. ‘Zo blijft hij onder ons’. Twee dagen later arriveerden er in plaats van de toegezegde extra kranen drie gewapende mannen. Onder de dreiging dat ze ook de zwangere Juanita mee zouden nemen liet hij zich afvoeren. Enkele dagen later werd zijn lichaam doorzeefd met kogels en met tekenen van marteling op straat aangetroffen.
Een maand later werd de MEHD opgericht, een oecumenische mensenrechtenbeweging,
‘als een resultaat van de gulle toewijding die José aan onze armste mensen betoonde’. In Villa Itat bleef men nog lang spreken over Padre José: ‘een echte christen’.
Een Italiaanse consul erkende later dat de diplomaten hadden geëxcelleerd in voorzichtigheid. In ons land bepleitte Neerlands Hoop tevergeefs een boycot van het WK voetbal van 1978. De deelname van een zekere Zorreguieta aan het Videla-regime bezorgde ons veel nationaal gedoe. En het duurde lang voordat de Dwaze Moeders ook de RK kerkleiding in beweging kregen om onderzoek te doen naar de steun aan het geweld en om het boetekleed aan te trekken.

2019

Prof. dr. Maarten den Dulk over Vijf stenen, vijf broden

Posted on

lezing prof. dr. Maarten den Dulk, Beleefbibliotheek Drachten 5 februari 2008

I
Wat in dit boek van Harmen Jansen gebeurt is tegelijk indrukwekkend en geestig. Om bij dat laatste te beginnen. Als je halverwege dit boek bent en je denkt dat je al aardig ingewijd bent in bijbels spiritualiteit, stoot je ineens op de uitspraak: ‘Spritualiteit is een vorm van zindelijkheidstraining’ (123). Het zorgt ervoor dat je lekker ruikt. Giechelend tuimel je uit de hogere, geestelijke wereld en je valt op aarde en je weet dat je daar thuis hoort – althans volgens de bijbelse spiritualiteit. Harm Jansen krijgt het voor elkaar om je steeds weer met een enkel treffend woord, met een enkel eigentijds beeld opgewekt op aarde terug te brengen, terwijl hij toch een wijde vlucht maakt voor zijn lezers.
Die wijde vlucht maakt het boek indrukwekkend.
Als je dit boek leest voel je de thermiek van een halve eeuw theologiegeschiedenis. Daarvan maakt Harmen Jansen gebruik om met wijd gespreide vleugels zijn vlucht te maken. Daar wil ik iets over zeggen:
Een halve eeuw geleden begonnen mensen als Barnard en Van der Werf in Nederland in de protestantse kerkdienst met de doorgaande lezing van de vijf boeken van Mozes. Eindelijk vonden we aansluiting bij de gewoonte van de synagoge om de Tora als tenor van de liturgie te laten klinken. Die liturgische vondst werd gedragen door de theologie van het Oude Testament van Miskotte en door de leerhuizen van Kroon en van Meuzelaar. Zij wekten de smaak voor de aardse, maatschappelijke zin van Wet en Profeten en dat sloeg weer over op de apostolaire en politieke bewuste beweging in de kerk van de jaren zestig. Zo werden velen zich bewust van de fundamentele betekenis van de boeken van Mozes, de Hebreeuwse bijbel , voor de kerk. Ze waren niet meer alleen een opstapje voor het NT, maar ze waren het fundament zelf. Die eerste liefde bekoelde wat in de jaren tachtig. De maatschappelijke betrokkenheid keerde naar binnen en er kwam meer aandacht voor spiritualiteit. Juist in die tijd moest ik opnieuw mijn weg zien te vinden in geloof, kerk en theologie. Ik wilde de vondst van mijn leermeesters niet prijsgeven en ik ontwikkelde aan de hand van de vijf boeken van Mozes een kompas waardoor ik de weg kon vinden in de vier windstreken van de wereld, waarbij alles draaide om het midden, de ontmoeting met God. Meer kon ik er niet van maken. De levenskrachten stonden me niet meer toe. Een kompasje. Maar zie, In die tijd kruisten onze wegen elkaar en Harmen Jansen nam de zoektocht op zijn manier over en hij zag kans om in de loop van de jaren – hij moest intussen ook nog promoveren! – de oriëntatie op de vijf boeken van Mozes voort te zetten. En toen gebeurde het: Harmen pakte het project op en maakte een verbinding tussen de liturgische en maatschappelijke leeswijze van de jaren zestig en zeventig en de spirituele leeswijze van de jaren tachtig en negentig. De integratie van die twee waarvan ik alleen maar kon dromen maakt hij waar. De thermiek van die verschillende decennia theologie geven vleugels aan de vijf boeken van Mozes. En speels en vrij en tegelijk levenswijs en diepzinnig maakt Harmen zijn eigen vlucht. Zo beleef ik de vlucht van dit boek aks indrukwekkend.

II
Harmen zelf gebruikt liever een ander beeld om aan te geven wat hij beleeft aan het thema van de vijf boeken van Mozes. Hij wijst niet in de lucht, maar hij wijst op de aarde en zegt: ik beschouw die vijf boeken als een huis om in te wonen. Nauwkeuriger gezegd: als vijf huizen. Vijf gewone huizen. Dus hij denkt niet aan het Pentagon, hij droomt niet van een Vijfsterrenhotel, maar ziet gewoon vijf huizen voor zich. Vijfhuizen, zoals het plaatsje heet dat dicht bij zijn voormalige gemeente Hoofddorp ligt.
De levenswet van Mozes is voor hem een dorpje van vijf huizen, waar in je kunt wonen, waarin je in vrede kan leven en sterven, maar waar je eindeloos in kan dwalen en waar je alles tegen komt wat er in het leven van mensen voorvalt, tussen geboorte en dood. En alles wat je tegenkomt in het leven kan je een plaats geven in dit dorpje.
Dat brengt me op de methode van werken die Harmen in dit boek demonstreert. Die methode bestaat uit drie manieren van doen (kort gezegd): differentiëren, structureren en associëren. Daardoor krijgt alles een plaats en daardoor verdwaal je niet. Ik ga daar even op door.
Alles wat hij tegenkomt in het leven weet hij te differentiëren, te onderscheiden door het te verdelen over die vijf verschillende levensgebieden. Dat voorkomt dat alles wat je beleeft één grote kluwen wordt. Hij doet dat op een even speelse als lijfelijke wijze. Voor elk gebied – zegt hij – heb je een eigen zintuig nodig, het één kan je alleen horen, het ander moet je juist zien, in veelkleurigheid. En andere dingen moet je tasten of ruiken of proeven. Zo leert hij onderscheid maken tussen ervaringen en belevenissen en handelingen. Voor alles is een plaats.
Alles wat hij tegenkomt in de bijbel weet hij te structureren, te ordenen. Dat voorkomt dat je in de veelheid van bijbelse verhalen verdrinkt. Hij laat je aan de hand van die boeken van Mozes langs de boeken van de evangelisten gaan. Zo verbindt hij Oude en Nieuwe Testament op een originele manier. En op het punt waar beiden elkaar vinden laat hij de psalmen klinken, in vijfvoud. Daarmee geeft hij een waardevolle leeswijzer.
En wanneer je aldus hebt leren onderscheiden en ordenen, differentiëren en structureren, dan heb je een instrument in handen gekregen om bijbelse woorden en verhalen te associëren met levenservaringen en vice versa. Die associaties zijn maar niet toevallig en wild, ze hebben een zekere plaats en een zekere functie. Je leert op een creatieve en zinvolle manier verbindingen te zoeken tussen bijbel en leven. Hij zelf doet dat voor met een rijke voorraad aan voorbeelden en daar kan je niet genoeg van krijgen.
Harmen maakt van elk van die vijf huizen van Mozes een kunstwerk en samen vormen die huizen een dorp waarin je graag wilt wonen. Hij zet Vijfhuizen op de kaart. Wat hij doet kan hij alleen omdat hij als voorganger thuis is in de gemeente, als theoloog thuis is in de Schrift en tegelijk thuis is in de eigentijdse spiritualiteit.

III
Waarom is Mozes nu zo’n goede gids? Wat drijft Harmen om in het spoor van de synagoge die samenhang van de vijf boeken serieus te nemen?
We staan hier voor een keuze die voor onze cultuur van groot belang is. Het gaat om de vraag hoe wij als wereldburgers ons bewust worden van de problemen en de perspectieven van onze samenleving. Daarvoor zijn in de loop van onze geschiedenis verschillende instrumenten aangereikt: de grote Griekse filosofen als Aristoteles en Plato voorop, de grote ideologieën van de verlichting, de bevrijding, de revolutie daaroverheen en dan nu de eigentijdse analyses over de betekenis van de economie, de cultuur, de religie, de democratie en samenbindende en elkaar bestrijdende krachten in de samenleving. In dat maatschappelijk debat staat de levenswet Mozes als een vorm van …zindelijkheidstraining. Harmen heeft helemaal gelijk! Hier wordt ons denken zindelijk gehouden. Hoe gaat dat? Dat gaat doordat die opeenvolging van Mozes’ vijf boeken, die vijf verschillende levensthema’s, ons houden bij de hartslag van het menselijk leven. Het gaat niet over de menselijke maat heen, we worden niet over de horden gejaagd, maar we blijven bij het menselijk lijf, de bloedsomloop en stofwisseling en de hartslag, we kijken met eigen ogen en leren onze eigen oren te vertrouwen, we binden de woorden op onze handen om ze te doen en we letten op wat we te proeven krijgen. Die woorden zijn niet te hoog en te diep voor een mens. Mozes filosofeert niet met de hamer, zoals Nietsche, hij filosofeert met de menselijke adem. We leren onze gedachten te regelen naar onze eigen, broze ademtocht. Hoe?
Vanaf het begin van Mozes Tora leer je de weg van de mens te volgen:
In Genesis word je geboren en groei je op met ouderen en jongeren en met je leeftijdsgenoten
In Exodus vind je werk en worstel je in de dodelijke struggle for life
In Leviticus krijgt je even tijd om het leven te vieren en rust te nemen
Maar In Numeri ben je oud genoeg om verantwoording te nemen voor het opbouwen van de samenleving
en in Deuteronomium verzamel je de praktische levenswijsheid om die door te kunnen geven aan de volgende generatie.
Zo worden van boek tot boek je levenservaringen geordend en onderscheiden en weer met elkaar verbonden. Zo leer je de samenleving kennen vanuit de adem van de mens. En die adem komt van God en gaat naar God.
Ik ben ervan overtuigd dat het lezen en herlezen van deze boeken over de levensweg het maatschappelijk denken en handelen zindelijk maakt en dat is precies wat we nodig hebben.

Charles Kingsley

Posted on

De Bijbel is onterecht gebruikt als een leidraad voor dienders, als opium om lastdieren koest en armen in het gareel te houden

*12 juni 1819, Holne Vicarage – † 23 januari 1875, Eversley (GB)

Marx sprak in soortgelijke woorden. Onafhankelijk van Marx gebruikte Kingsley dezelfde vergelijking. Met een ander doel. Kingsley was een van de eerste christensocialisten. Als twaalfjarige scholier was hij getuige geweest van een arbeidersopstand in Bristol: drie dagen van rellen in de stad met gebroken winkelruiten, brandende gebouwen, geroofde vaten brandewijn die in brand vlogen en opstandelingen verschroeiden, verminkte lijken op straat. Zijn afgrijzen maakte pas veel later plaats voor begrip.
Het revolutiejaar 1848 bracht in heel Europa politieke onrust. In Engeland roerde zich de Chartistenbeweging. Na een uiteengejaagde demonstratie in Londen probeerde dominee Kingsley samen met gelijkgezinden een brug naar hen te slaan, op Waterloo Bridge. Ze begonnen een weekblad: Politics for the people om vraagstukken te behandelen als het kiesrecht en de verhouding van kapitalist en arbeider. ‘Als wij niet meevoelen met hun ellenden, zijn wij niet in staat te beoordeelen de geneesmiddelen, die zij zelf voorstellen of die anderen voor hen hebben voorgesteld.’ Kingsley verontschuldigde zich voor de voorgangers waaronder hij zelf die niet hadden laten zien dat Bijbel ‘een Godsstem tegen tyrannen, leeglopers en kwakzalvers’ is.
Het blad was geen lang leven beschoren. En ook de opvolger ervan The Christian Socialist had geen duidelijke economische visie. Maar een kritische preek in 1851 over de boodschap van de kerk aan de werknemers leverde hem wel een preekverbod op. Voor even. Hij was spraakmakend. Uiteindelijk schopte hij het tot kanunnik van de Westminster Abbey, beroemd om zijn vele sociale en historische romans, kinderboeken, gedichten en meeslepende lezingen en preken.
De liefhebber van sport en van de jacht bepleitte een ‘gespierd christendom’. En Kingsley verzette zich tegen de stroming in de Anglicaanse Kerk die naar het rooms-katholicisme neigde. Maar hij was ook bevriend met Charles Darwin. Kingsley vond het wel een edele gedachte om te geloven dat God eerder een paar oorspronkelijke vormen had geschapen die in staat waren zichzelf te ontwikkelen in andere en beter aangepaste vormen, dan dat er steeds nieuwe scheppingsdaden hadden moeten plaatsvinden voor nieuwe soorten.
Het christensocialisme heeft her en der in de loop van de tijd heel verschillende gedaantes gekregen. Laten de gele hesjes op Europese straten zien dat de boodschap van een noodzakelijke evolutie naar meer sociale rechtvaardigheid ook nu nog actueel is?

(2019)

Thomas van Aquino

Posted on

Genade heft de natuur niet op, maar veronderstelt en vervolmaakt haar

1225 of 1226, Roccasicca (It) – 7 maart 1274, Fossanova (It)

Zo gewaagd en groots als een gotische kathedraal, zo was het systeem van denken dat Thomas van Aquino had ontworpen over God, de kosmos en het menselijke leven. Het geldt als de briljant van de zogenaamde Scholastiek, de geleerdheid van de Middeleeuwen. En nog altijd staat de ‘Doctor communis’, de algemene leraar, in de Rooms-Katholieke kerk met stip op 1 als kerkleraar.
De zoon van voorname familie in de buurt van Napels was na een scholing bij de Benedictijnen als vijftienjarige al bij de jonge orde van de Dominicanen ingetreden. De ‘Predikheren’ hadden zich helemaal geworpen op onderwijs en wetenschap. Maar die intrede in een bedelorde beviel de familie niet. Thomas werd een jaar lang gegijzeld. Eenmaal weer vrij stuurde de orde hem naar Keulen voor het onderwijs bij de beste docent van die tijd, Albertus Magnus. Vervolgens doceerde hij zelf voor zijn orde en als pauselijk theoloog in Parijs, Orvieto, Viterbo en Rome, in bijbelse vakken, filosofie en dogmatiek.
De monnik was corpulent. In de koorbanken moest er voor hem een schot tussen twee zetels weggezaagd worden. Zijn nagelaten werk is met honderd boeken ook omvangrijk. In ruim twintig jaar heeft hij zeven miljoen woorden geschreven. (Met elke dag één stukje als dit zou het 46 jaar werk zijn). Daarin verwerkte hij 25.000 citaten uit de Bijbel, 2500 van de kerkvader Augustinus, en evenveel van de oude Griek Aristoteles.
Veel werken van deze antieke heidense filosoof waren pas net in het Latijn vertaald. Er was veel enthousiasme over de ‘nieuwe’ Aristotelische manier van wetenschap bedrijven, maar ook veel kritiek. Want nu dreigde de menselijke rede zich los te maken van het christelijk geloof. Thomas wist vernuftig een middenweg te bewandelen. Zijn systeem van kennis schenkt veel vertrouwen aan de menselijke denkkracht. Tegelijk heeft de mens verlichting van zijn denken en verandering van zijn wil nodig door de openbaring. Dit onderscheid tussen natuurlijke en bovennatuurlijke kwaliteiten wordt een belangrijke oplossing. Met deze twee ‘verdiepingen’ in de menselijke kennis konden geloof en theologie lang in redelijke harmonie met andere wetenschap samenleven. En het onderscheid hielp ook om staatsmacht een eigen plek te geven tegenover de kerk. ‘Het goddelijke recht dat op genade gebaseerd is, neemt het menselijke recht dat uit de rede voortkomt niet weg.’
De oude Godsbewijzen herschreef hij. Zo vond hij dat er een volledig ‘goed’ iets moet zijn waaraan andere dingen goedheid kunnen ontlenen. Dus moet God bestaan, de goedheid zelf.
Ook schreef hij enkele liederen.
Zijn dag op de heiligenkalender (RK) werd 28 januari, de dag dat zijn relieken naar Toulouse waren overgebracht, de geboortestad van zijn orde.

(2019)

Abraham Joshua Heschel

Posted on

Profetie is de stem die God gegeven heeft aan het stille lijden, aan de uitgebuite armen. Het is een manier van leven op het kruispunt van God en mens. God woedt in de woorden van de profeten

*11 januari 1907, Warschau– † 23 december 1972, New York

Bij de beroemde mars van Martin Luther King in Selma in 1965 liep er vlak naast King ook een rabbijn met een profetische witte baard voorop. Abraham Joshua Heschel was niet alleen een groot kenner van de profeten, hij was er zelf een geworden. ‘God is de vader van alle mensen of hij is het van niemand, en het beoordelen van een mens in termen van zwart of bruin of wit is een oogziekte’. Het meelopen in de demonstratie tegen racisme was voor hem ‘bidden met de benen’. Net als King was hij ook tegenstander van de Amerikaanse deelname aan de Vietnamoorlog. Hij kon er letterlijk niet van slapen.
Zelf was hij maar net aan de Holocaust ontsnapt. Heschel stamde uit een Joodse familie van belangrijke chassidische rabbijnen. Van huis uit kende hij behalve Jiddisch, Hebreeuws en Pools ook de Duitse taal. Hij studeerde twee jaar in Wilna, gevolgd door een studie in Berlijn zowel aan een Joodse Hogeschool als aan de Humboldtuniversiteit. Maar zijn promotie werd door de nazi’s tegengehouden. De dissertatie over het profetische bewustzijn verscheen in 1936 in Krakau. In 1937 benoemde Martin Buber hem als zijn opvolger aan het spraakmakende Jüdische Lehrhaus in Frankfurt am Main. Maar in 1938 werd hij door de Gestapo naar Warschau uitgewezen. Vlak voor de Duitse invasie in Polen week hij uit. In de Verenigde Staten vond hij een echtgenote en een baan. Tot aan zijn dood had hij een leerstoel voor sociale ethiek en mystiek in New York. Mede dankzij de druk van Heschel zette het Tweede Vaticaans concilie een belangrijke wissel om in de verhouding van de Rooms-Katholieke Kerk tot het jodendom.
Heschel geloofde intens in een God van medelijden en van vurige passie voor rechtvaardigheid. Hij schreef belangrijke religieuze studies, over de profeten van de Hebreeuwse Bijbel (1962) en over de mystieke omgang met God, het gebed en de betekenis van de sabbat. Zijn werk is vol hartstocht. De boodschap van het geloof moest niet alleen het hoofd maar ook het hart bereiken. En dat was in zijn ogen hard nodig, als tegengif tegen het nihilisme dat de wereld ernstig bedreigt. Het leven is niet zinloos. En we hebben de roeping om de onzichtbare God zichtbaar te maken door zijn beeld te zijn.

(2019)

Franz Rosenzweig

Posted on

De ster van de verlossing is een gelaat geworden dat naar mij ziet en waaruit ik zie


*25 december 1886, Kassel, – † 10 december 1929, Frankfurt am Main

Jezus is waarschijnlijk niet op 25 december geboren. Franz Rosenzweig wel. Hij was een Duitse Jood en auteur van De Ster van de Verlossing. De ster in de titel verwijst niet naar de vijfpuntige ster bovenop de christelijke kerstboom, maar de zespuntige Davidsster van het jodendom. Het boek werd enorm belangrijk voor de joods-christelijke dialoog.

Rosenzweig kwam uit een liberaal-joods gezin in Kassel. Tijdens zijn studie bediscussieerde hij met twee neven en met Eugen Rosenstock de noodzaak christen te worden. Hij besloot juist praktiserend jood te worden, volgde joodse studies en begon over het joodse denken te schrijven. In 1915 kwam hij in het Duitse leger. Tijdens zijn legering in de Balkan ontmoette hij moslims. Op briefkaarten naar zijn moeder begon hij aantekeningen voor een boek te maken. Na het einde van de Eerste Wereldoorlog en de demobilisatie kwam op basis daarvan De Ster tot stand.

In dit weerbarstige, originele, grote boek rekent hij af met de grote denksystemen van Europa die in zijn ogen tot de Eerste Wereldoorlog hadden geleid. Daartegenover zet hij de betekenis van religie. In filosofische taal onderzoekt hij het denken in verschillende godsdiensten over de driehoek God,  mens en wereld. Vervolgens maakt hij een driehoek van de grote waarheden van Schepping, Openbaring en Verlossing. Deze driehoeken over elkaar heen gelegd vormen de ster die naar het leven leidt. Rosenzweig komt tot een diepgaande vergelijking van jodendom en christendom. Ze horen bij elkaar als vuur en licht. In het boek valt ook de respectvolle benadering van de islam op, ook al vindt hij islam ‘plagiaat van de Bijbel’.

In 1920, rond de voltooiing van het boek, trouwt hij en krijgt hij de leiding van het Vrije Joodse Leerhuis in Frankfurt. Maar door de progressieve spierziekte ALS raakt hij in twee jaar tijd zo goed als volledig verlamd. Zijn vrouw ontwikkelt dan een manier van communiceren waardoor er toch publicaties tot stand kunnen komen. Samen met Martin Buber werken ze zo aan de vertaling van de Hebreeuwse Bijbel in het Duits. De vertaalprincipes van deze beroemde Buber-Rosenzweig-Bibel werken nog altijd door in debatten over bijbelvertalen. Als Rozenzweig overlijdt zijn ze tot Jesaja 53 gekomen, over de dienaar van Adonai die als een lam ter slachting wordt geleid.

Even later komt Hitler aan de macht en begint de slachting van Europese Joden, met verplicht de ster op de borst. In de laatste zinnen van De Ster staan de woorden van de profeet Micha:  ‘in eenvoud wandelen met je God.’ Moesten we maar doen.

(2015)

Clara van Assisi

Posted on


Plm. 1194, Assisi, Umbrië – 11 augustus 1253, San Damiano, Assisi

‘Wie gekleed gaat kan niet met de naakte strijden, want hij die iets aan heeft waaraan hij vastgehouden kan worden, wordt sneller naar de grond gewerkt’

Clara werd geboren als dochter van een edelman. Met Franciscus van Assisi stond ze vooraan in een nieuwe beweging van mannen en vrouwen die zich afkeerden van een leven in weelde en bezit. Hun middeleeuwse voorloper van de Occupy-beweging was begonnen op het moment dat Franciscus publiekelijk al zijn rijkeluiskleren uittrok om voortaan als bedelmonnik door het leven te gaan. Met zijn hulp verliet ook Clara het ouderlijk huis om Vrouwe Armoede te trouwen. Samen stichtten zij de Arme Vrouwen van San Damiano. Op 18 maart 1212 legde ze in Portiuncula haar geloften af in de handen van Franciscus. Kort erna werd zij gevolgd door haar zuster Agnes. Ook hun moeder zou zich later bij hen aansluiten. De Clarissen oefenden met hun sobere leven van gebed al snel op veel vrouwen in Europa grote aantrekkingskracht uit. De leefregel die ze als eerste vrouw in de geschiedenis voor een kloosterorde schreef werd pas op haar sterfbed door paus Innocentius IV goedgekeurd. Twee jaar na haar dood werd zij heilig verklaard. 11 augustus werd haar gedenkdag. Haar naam werd ook in de Nederlandstalige gebieden als doopnaam populair. Haar stoffelijke resten zijn nog steeds te zien in een van de kerken in Assisi.

Franciscus heeft haar vaak om raad gevraagd. Er werd zelfs geroddeld over hun diepe vriendschap. Toen hij daarom besloot om meer afstand te bewaren, protesteerde de natuur door prompt rode rozen te laten bloeien, zegt de legende.

Het citaat hierboven komt uit een brief aan Agnes van Praag, een prominente volgeling, een prinses. Ze noemt haar ‘bruid, moeder en zuster van mijn Heer Jezus Christus’, omdat ze ook koos voor een leven in heilige armoede. Christus kwam in de wereld delen in de armoede van mensen, om hen te laten delen in de rijkdom van Gods koninkrijk. Hij had geen andere plaats om zijn hoofd neer te leggen dan de armoede. Hij legt zijn hoofd dus bij je neer als je in die zelfde armoede leeft. Een prachtig intiem beeld.

En inderdaad, Iphones, tablets, koffiemachines en andere onmisbare ‘hardware’ liggen nogal hard. Evenals die flatscreens waarop je maar zelden iets ziet dat lijkt op inspiratie door de boodschap van Clara, en dat terwijl ze in 1958 door Pius XII tot patrones van de televisie was benoemd omdat zij tijdens een ziekte ooit in een visioen had gezien hoe de mis in de kerk verliep. Of het moest zijn als de huidige paus weer de publiciteit haalt die zich laat noemen naar haar grote vriend.

(2014)

Willem Teellinck

Posted on

Het gebeurt nu en dan aen die zielen die daer beginnen oprechtelijcken de verlatinghe des wereldts ende de verloocheninge hares selfs te betrachten om Christum te vinden, dat zy vinden hare siele ende gemoet vrij zijnde van commerlijcke bedenckingen ende ydele gedachten ofte snoode lusten der sinnen ende des vleesches

*4 januari 1579, Zierikzee, – † 8 april 1629, Middelburg

Je kunt hem de eerste Nederlandse puritein noemen. Puriteinen streefden naar doorwerking van het geloof in het hele leven. De reformatie van de leer en de liturgie en de kerkelijke organisatie alleen was niet genoeg. Dorpen en steden waren nog teveel ‘loopgoten van zonden’. Mensen moesten komen tot een gestructureerd meditatief en spiritueel leven waarin ‘de oude mens’ daadwerkelijk sterft. De Nadere Reformatie begon in Zeeeland.

Vader Joost Teellinck was schepen en burgemeester te Zierikzee en goed bemiddeld. De vier zoons studeerden allen rechten. Willem reisde jarenlang Europese universiteiten langs. Tot hij in 1603 in het Engelse Banbury verzeild raakte tussen puriteinen. Teellinck kwam met een Engelse vrouw terug om in Leiden theologie te studeren. Twee jaar later werd hij predikant in Haamstede en Burgh.

Als de boeren ’s morgens vroeg gingen melken zagen ze in de studeerkamer van de dominee vaak nog licht branden. Tot de wel zestig boeken van zijn hand behoren vertalingen van de puritein William Perkins. Zelf werd hij wel ‘de gereformeerde Thomas a Kempis’ genoemd. Hij citeerde De navolging van Christus van twee eeuwen eerder.

Vanaf 1613 was hij predikant in Middelburg. De kerken zaten vol en 66 procent van de stad ging ook naar het Avondmaal, zo is berekend. Hij bepleitte meer zondagsrust en zorg voor de armen, sobere kleding en een verbod op kermis, dansen en duinrijden. Zelf verwelkomde hij iedere zondag arme gemeenteleden bij de maaltijd.

Subtiel was hij niet. Het menselijk lichaam noemde hij ‘een maden-sack’ en het Oude en Nieuwe Testament ‘de twee borsten Gods, waaraan Zijn kinderen zuigen’. De dronkaard die vond dat het bier niet voor de ganzen gebrouwen was kreeg te horen dat de hel ook niet voor de ganzen gemaakt was.

Met boeken als Huijsboeck en Sleutel der Devotie werd het godsdienstig leven in het gezin bevorderd. Dat betekende matigheid bij de maaltijden, moeder de vrouw niet langer mishandelen, thuis doorpraten over de preek, kinderen leren om zelf bij de maaltijden een vrij gebed te doen.

Terwijl de Gouden Eeuw begon en Piet Hein de zilvervloot veroverde bleef er door de toenemende innerlijke discipline extra over voor nieuwe winstgevende investeringen!

2019

Theodorus Studita

Posted on

Je zult geen slaven bezitten, noch voor de huishouding, noch voor het werk op de akkers. Want de mens is geschapen in het beeld van God.

759 Constantinopel – 11 november 856 Bithynië

Het oudste christelijke getuigenis van verzet tegen slavernij staat in een schrijfsel van Theodorus Studita. Het komt daarmee uit nogal onverwachte hoek. In de negende eeuw gaan in het Byzantijnse rijk de zeeën hoog over iets heel anders. Geestelijken liggen dan namelijk met elkaar en met de machthebbers ernstig overhoop over de vraag of je wel of niet beeltenissen mag vereren. Afwisselend is de macht in kerk en staat in handen van de iconoclasten: zij die afbeeldingen bestrijden, dan wel de iconodulen, de voorstanders van het bidden met ikonen. Theodorus Studita is een voorstander.

Zijn oom Plato had de hele familie overgehaald om het familiebezit in Bithynië om te zetten in een klooster. Theodorus was er zijn rechterhand. Later kreeg hij zelf de leiding over het oude Studionklooster in Constantinopel. Hij bouwde het uit met een scriptorium en een bibliotheek, schreef hymnen, regelde het leven in gemeenschap, het handwerk en het beheer van de goederen. Het werd daardoor eeuwenlang een van de belangrijkste kerkelijke instellingen in Griekenland. Maar door zijn kritische opstelling bij de echtscheiding en hertrouw van een van de keizers en andere verwikkelingen raakte hij voor lange tijd in ballingschap in Anatolië. In vele brieven bleef hij geestelijk leiding geven. Toen de strijd definitief ten gunste van de ikonenliefhebbers beslecht was, steeg zijn gezag tot grote hoogte. Hij werd een heilige.

Het verbod op slavernij staat in zijn testament met aanwijzingen voor het beheer van de kloosters. Het christendom had de praktijk van de slavernij altijd al wel gematigd, maar niet bestreden. Voor het eerst klonk nu een belangrijk bijbels argument. De mens is geschapen naar het beeld van God. Behalve geschilderde beeltenissen verdienen dus ook de levende beelden van God respect!

En het revolutionair potentieel van die Bijbeltekst is met de afschaffing van de institutionele slavernij, tien eeuwen na Theodorus, niet uitgeput. Hoe lang is het verschil in rangen en standen nog breed uitgemeten? Het blijft een opgave om bij verschillen in werk, opleidingsniveau en inkomen de menselijke waardigheid niet uit het oog te verliezen.

Overigens verbood Theodorus in één adem door ook het bezit van vrouwelijke dieren (nog altijd van toepassing op het kloostereiland Athos). De kloosterling zou tot verlangen naar het andere geslacht kunnen worden aangezet! Soms is kerkgeschiedenis ook gewoon grappig.

2017

John Wycliff

Posted on

Leken moeten het geloof begrijpen. En omdat de leer van het geloof in de Schrift staat, moeten gelovigen de Bijbel in een taal hebben die ze kennen

*1330, Yorkshire – † 31 december 1384, Lutterworth, Leicestershire

Wycliff is de naamgever van een internationaal zendingsgenootschap dat mensen in de hele wereld uitzendt naar minderheidsgroepen om hun taal te leren en de Bijbel in die taal te vertalen. Voor weinig geld en met veel liefde zijn mensen soms jaren ver van huis. Vooral veel kleine talen, soms gesproken door maar enkele duizenden mensen, zijn nog niet ‘gedekt’ met een Bijbel en soms zelfs niet met een woordenboek.

Wycliff was een Engelse kerkhervormer. Hij overleed precies een eeuw voor Luthers geboorte. Ook in zijn ontwikkeling speelden gedachten van de kerkvader Augustinus een belangrijke rol. Pestepidemieën schiepen veel maatschappelijke onrust en een klimaat voor verandering. Ging er een oordeel over de wereld? Als priester en als professor in Oxford ontwikkelde Wycliff radicale gedachten. De kerk kon maar beter geen bezit hebben. Laat ze afstand doen van haar goederen! De eigenlijke kerk wordt gevormd door Gods uitverkorenen. Priesters als middelaars zijn eigenlijk niet nodig. Een paus al helemaal niet. Geestelijken moeten geen wereldlijke macht hebben. In een van zijn boeken nam hij zelfs het woord antichrist in de mond voor de paus. Aflaathandel had ook al zijn kritiek. Hij zag ook niets in de leer van de verandering van brood en wijn, of in het bidden tot heiligen.

Zijn kritiekpunten vielen wel goed bij een gedeelte van de bevolking. Maar het voorspelbare einde van het liedje was een veroordeling door kerkelijke autoriteiten en zelfs een doodvonnis. Tot uitvoering ervan kwam het niet. Hij stierf ‘in het harnas’ tijdens een kerkdienst. Tegelijk met de veroordeling tot de brandstapel van de Tsjech Johannes Hus, die sommige van Wyclliffs ideeën overnam, verordonneerde het Concilie van Konstanz in 1415 postuum wel het opgraven van Wycliffs lijk om het alsnog te verbranden. De Lollards gingen ondertussen door in zijn geest met preken in de volkstaal. Deze beweging kwam op voor de armen en verwierp allerlei kerkelijke rituelen en het celibaat.

Vooral ook het vertalen van de Bijbel voor leken werd gezien als een belangrijke ketterij. Wycliff was zelf de vertaler geweest van het grootste deel van het Nieuwe Testament in de naar hem genoemde Bijbel. Te beginnen met de bladzijden die in deze weken overal in de wereld klinken, over de geboorte van Jezus de zoon van David, had hij het Goede Nieuws van genade en bevrijding op papier gezet in wat de belangrijkste wereldtaal zou worden.

(2017)

Johannes van het Kruis/ Juan de la Cruz

Posted on


24 juni 1542, Fontiveros – 14 december 1591, Úbeda (Sp.)

God leidt iedere ziel langs een andere weg

In een eenvoudige kerk onderweg in Andalucië trok vooral de kansel mijn aandacht, wat houterig in felle kleuren geschilderd. Een bordje vermeldde: hier had Juan de la Cruz gepreekt!
De eenvoudige ambiance paste wel bij het verhaal van deze grote geestelijke. Hij wordt vaak samen genoemd met Teresa van Avila. Hij had haar ontmoet op een crisismoment in zijn loopbaan, terwijl zij bezig was met de hervorming van de orde van de Karmelitessen. Zelf werd hij de eerste ‘ongeschoeide’ karmeliet. Ze ondervonden enorme weerstand van de geestelijkheid tegen hun idealen. Jan onderging zelfs gevangenname en geseling in Toledo. Nog lang na zijn dood hield de Inquisitie de verspreiding van zijn geschriften tegen. Het gewone volk moest niet teveel op het spoor gezet worden van een persoonlijke spiritualiteit van verinnerlijking.

Johannes van ’t Kruis schreef mystieke gedichten en commentaren. Ze maken hem tot op heden een grote autoriteit voor het inzicht en begrip van het geestelijk leven en de mystieke ervaring. Zijn taal is rijk aan begrijpelijke beelden. In zijn gedicht Het geestelijk Hooglied vergelijkt hij de Heer met een hert. De genade van God is zo groot dat het hem als mens verwondt in de ziel. Hij zwerft rond op zoek naar het hert dat van hem is weggevlucht. Hij vraagt aan de herders en aan de bloemen om het hem te komen vertellen als ze Hem zien. Een ander beeld is van het stuk hout dat door het vuur gegrepen wordt. Zo kan de menselijke ziel kan vervuld raken van de gloed van de liefde van de Ene, de Beminde. Als groot kenner van de ziel weet hij te beschrijven wat de voorwaarden zijn die dit mogelijk maken en hoe we dit kunnen belemmeren. En blijft ook de ervaren begeleider beseffen hoe groot de verscheidenheid is van de wegen die God in mensen gaat?

Zijn meest bekende uitdrukking is ‘de donkere nacht van de ziel’, de titel van een van zijn werken. De gevoelens die een mens in een identiteitscrisis ervaart, lijken misschien op een depressie, maar zijn het niet. De loutering van ons streven, ons begeren en van onze gedachten, gaat niet vanzelf. Soms zijn we elk houvast kwijt.

En zo past zijn verhaal goed bij advent en kerst. Zonder gang door de duisternis breekt er geen licht door. Er zijn verschillende soorten duisternis. Soms hoort het donker dus helemaal bij de geboorte van een nieuw mens.

2017

Jochen Klepper

Posted on

God lijkt wel diep verborgen in onze duisternis

*22 maart 1903, Beuthen an der Oder – †10 december 1942, Berlijn

‘De nacht is haast ten einde’ is een twintigste-eeuws adventslied uit de Hitlertijd. Het is een van de drie liederen van Jochen Klepper in het Liedboek uit 2013 (L. 445). Het wordt aangrijpend als je het verhaal van de dichter kent. Dat geldt ook voor zijn avondlied ‘Ik leg mij in uw hoede neer’ (250) of het afscheidslied ‘Wanneer mijn hart vaarwel moet zeggen’ (947). In Duitsland wordt hij wel de psalmist van de eeuw genoemd.

Jochen Klepper wilde net als zijn vader predikant worden, maar brak op doktersadvies zijn studie theologie af. In Breslau werd hij verliefd op de joodse weduwe Johanna (Hanni) Stein, met wie hij in 1931 trouwt. Het stel vestigt zich met haar twee dochters in Berlijn. Klepper wordt een productief schrijver van hoorspelen, gedichten en journalistiek werk. Zijn dagboeken geven een helder beeld van de politieke ontwikkelingen in Duitsland. Als Hitler aan de macht komt vreest Klepper ontslag bij de radio omdat hij met een Joodse vrouw is getrouwd en ooit aangesloten was bij een socialistische partij. Tot zijn grote frustratie moet hij vrijwel anoniem werken. De Jodenhaat groeit. Kennissen worden slachtoffer. Gemengde huwelijken worden taboe verklaard. In zijn dagboek schrijft Klepper: ‘Ik vecht alle angsten en aanklachten aan, omdat immers iedere dag, die God mij geeft goed is, zolang deze drie bestaan: Hanni, het schrijven, het geloof.’

In 1939 weet Hanni’s dochter Brigitte naar Engeland te komen. Klepper gruwt van de Deutsche Christen, maar sluit zich niet aan bij de Bekennende Kirche, de christelijke verzetsbeweging. Hij is een zachtmoedig en ‘apolitiek’ mens met een ogenschijnlijk naïef vertrouwen in God en in de mensheid. Hij doet zijn uiterste best om zijn gezin te beschermen en om vast te houden aan zijn geloofsprincipes. In december 1940 komt er een oproep voor militaire dienst. Voor zijn gezin wordt hij soldaat, maar hij wordt al gauw ontslagen. Ze proberen Renate, de jongste dochter, het land uit te krijgen. Eichman weigert persoonlijk een uitreisvisum. Deportatie van moeder en dochter is onvermijdelijk. Ze besluiten zichzelf als gezin om het leven te brengen. Op 10 december 1942 schrijft Jochen in zijn dagboek: ‘Wij sterven nu – ach, ook dat hebben we bij God neergelegd. Wij gaan vannacht samen de dood in. Boven ons staat in de laatste uren het beeld van de zegenende Christus, die voor ons strijdt. In diens aanblik eindigt ons leven.’ Het wachten op het einde van de nacht was ondraaglijk geworden.  

2017

Gerard Zerbolt van Zutphen

Posted on

Ik weet mens, dat je begerig bent naar opklimmingen en dat je hevig naar verheffing verlangt

*1367, Zutphen – † 3 december 1398, Windesheim

Een bergbeklimmer? Gerard Zerbolt is de auteur van een van de belangrijkste geschriften van de Moderne Devotie. En Geestelijke opklimmingen gebruikt het oude beeld van bergbeklimmen voor de geestelijke weg. Kenner R. van Dijk noemt het een juweel van laatmiddeleeuws geestelijk proza en een bruikbare gids voor de strijd tegen het kille ik-denken dat moet wijken voor een warm wij-gevoel.

De mensen van de Moderne Devotie waren nonconformisten. Niet dat ze afweken van de leer van de Kerk, maar met hun leven van gebed en meditatie en hun sobere leefstijl in kleine gemeenschappen weken ze wel af van de gangbare praktijken in de kerk. In hun geschriften populariseerden ze de vroomheid van vroeger eeuwen.

Gerard Zerbolt was een slimme jongen. Afkomstig van gegoede familie had hij Latijnse scholen in het buitenland bezocht. Als leerling van de beroemde Lebuïnusschool te Deventer begon hij in het sterfjaar van Geert Grote 1384 zijn leven van studie, meditatie en gebed. In het Heer-Florenshuis, het gemeenschapshuis dat door Geert Grote was gesticht, werd hij bibliothecaris en kopiist. Vanwege zijn grote kennis van het kerkrecht werd hij de verdediger en ideoloog van de eerste generatie broeders en zusters in de gemeenschapshuizen. De Moderne Devotie was omstreden. Leken gaan heilige boeken lezen? Gebruiken ze de landstaal? Zijn het geen ketters?
   
Uit zijn gezaghebbende gids blijkt grote kennis van oudere lectuur over het religieuze leven. Het boek is vele malen overgeschreven en na de uitvinding van de boekdrukkunst ook gedrukt. Het biedt een stappenplan voor de mens die uit zijn erfschuld en zijn val in zelfzucht en zondig gedrag naar  zijn oorspronkelijke rechtschapenheid wil opklimmen.  De weg omhoog naar de eenwording met God en zijn liefde gaat via de overdenking van de betekenis van de geboorte en de kruisdood van Christus, of van de zaligheid van de hemel en de verschrikkingen van de hel. Ook helpt een overweging van de acht ondeugden. Behalve klimmen is er ook sprake van afdalen. Een religieus mens doet graag nederig werk, bijvoorbeeld dat van boeken overschrijven voor de kost.

Onderweg van een bezoek aan een Drentse abt voor overleg over de verdedigingstactiek tegen aanhoudende aanvallen tegen de beweging logeerde hij in het klooster Windesheim. Daar overleed hij aan de pest, 31 jaar oud. Hij werd snel begraven om te voorkomen dat de broeders uit Deventer zijn lichaam zouden komen halen. Door zijn voorbeeld van ‘innig’ leven, zijn gesprekken en geschriften had hij groot aanzien.

De strijd tegen de ´ikkigheid´ gaat bij de Moderne Devoten wel gepaard met weinig ruimte voor genot en plezier. Al anderhalve eeuw voordat het calvinisme ons land bereikte plooide de strijkbout van de devoten een stevige vouw van soberheid en zondebesef in de Nederlandse ziel. Of het verstandig is om die plooi er helemaal uit te willen halen?

2017

Sojourner Truth

Posted on

Leven is een hard gevecht. Als we lachen en wat zingen tijdens de strijd voor de vrijheid zal het gaan. Ik wil het licht van mijn leven niet laten bepalen door de duisternis rondom mij.

*Rond 1797, Swartekill (New York) – † 26 november 1883, Battle Creek (Michigan)

Haar eerste taal was Nederlands. Isabella Baumfree werd namelijk geboren werd in slavernij in een Nederlandse nederzetting in de Amerikaanse staat New York. Na het overlijden van baas Hardenbergh werd de negenjarige Belle verkocht. Na nog een paar wisselingen van eigenaar, een gedwongen huwelijk, nare ervaringen met geweld, een verbroken belofte van vrijlating, ging ze er in 1827 met haar jongste kind vandoor. Quakers gaven haar onderdak en hielpen haar om een illegaal doorverkochte zoon vrij te krijgen. Ze werd een overtuigd christen en liet haar naam officieel veranderen in Sojourner Truth. De verwachte wederkomst van Christus vond noch in 1843 noch in 1844 plaats. Maar de Geest had haar toen wel geroepen om te gaan ‘sojournen’ (rondtrekken) als prediker over de afschaffing van slavernij en te getuigen van de hoop die in haar was.

Met haar Nederlandse accent heeft ze talloze toespraken gehouden. De beroemdste is ‘Ain’t I a Woman?’ in 1851 tijdens een conventie voor vrouwenrechten in Ohio. ´Ben ik niet een vrouw en een zuster?’ was het onderschrift bij het plaatje van een knielende zwarte slavin dat gebruikt werd door de beweging voor afschaffing van de slavernij. Toen ze van haar geld een huis had kunnen kopen, begon ze op grond daarvan ook stemrecht te claimen. En behalve voor vrouwenrechten en verbreding van het kiesrecht zette ze zich ook in voor het rekruteren van zwarte mannen voor het leger van de noordelijke staten tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog, hervormingen van het gevangeniswezen, afschaffing van de doodstraf en van de rassenscheiding in het openbaar vervoer, of voor de overdracht van onroerend goed aan voormalige slaven. Lang niet allemaal met succes, haar tijd soms een eeuw vooruit. Ze wordt nu gerekend tot de honderd belangrijkste Amerikanen van alle tijden.

Bij haar toespraken kalmeerde ze lastpakken soms door liederen te gaan zingen. En toen een man beweerde dat zo’n spreekster geen vrouw kon zijn, heeft ze een keer haar bloes geopend. Een andere keer vertelde ze dat het haar pas gelukt was om blanken niet langer te haten toen ze haar uiteindelijke baas Jezus had leren kennen. Daardoor was ze vervuld geraakt met liefde voor iedereen.

Terwijl ik dit schrijfsel maak doet Sint zijn intocht in Dokkum. Met ook nog Pieten in de omstreden kleur. Nog.

2017

C.S. Lewis

Posted on

De beste manier om de duivel uit te drijven is hem te plagen en te bespotten

*29 november 1898, Belfast – † 22 november 1963, Oxford

Met een poppenspeler had ik een kleine act bedacht voor kindermomenten in de kerk. Een jongetje werd daarin lastig gevallen door een kartonnen duiveltje die een akelig kereltje van hem wilde maken. De kinderen vonden het wel leuk. Maar een oudere dame reageerde ontsteld. ‘Gaan we de duivel weer invoeren?’ We hadden de duivel Schroefstrik genoemd, naar Brieven uit de hel van C.S. Lewis uit 1942. In deze bestseller schrijft opperduivel Schoefstrik brieven aan zijn jongere neefje Galsem, duivel in opleiding. Galsem moet de ziel winnen van een jongeman die net verkering en een baan heeft gekregen. Maar het lukt niet erg. Het is een geestig verhaal over de kracht van het geloof. Voor volwassenen. Speciaal op kinderen gericht zijn Lewis’ Kronieken van Narnia: de christelijke boodschap in de vorm van fantasierijke sprookjes over een land achter een kleerkast.

Clive Staples Lewis kwam pas in 1929 tot geloof. Hij was toen al docent aan de universiteit in Oxford. Lectuur en gesprekken met christelijke vrienden brachten hem na lange tegenstand toch op de knieën. Door vreugde verrast, luidt de titel van zijn autobiografie daarover. Lewis was kenner van de Middeleeuwse literatuur en van het gebruik van allegorie daarin. In Oxford in zijn vriendengroep de ‘Inklings’ zat ook Tolkien. Ze moedigden elkaar wederzijds aan om nieuwe allegorieën te maken als verpakking van de christelijke boodschap. Zo kwam Tolkien tot de boekenserie In de ban van de Ring. Inmiddels is ‘fantasy’ niet meer weg te denken uit de miljoenenindustrie van games en films. Dat effect hebben de Inklings niet kunnen bevroeden. Soms spelen doorgeslagen gamers met echte geweren de virtuele werkelijkheid ook dodelijk na. Ze zitten dan wel in een ander soort verhaal.

Lewis schreef ook non-fictie om het christelijke Verhaal te verdedigen. Hij geloofde echt in de ‘diepe magie’ van een universele wet van goed en kwaad. Met sterke argumenten verdedigde hij de goedheid en almacht van God. En reken maar dat Jezus God was. Want zo niet, dan was hij even krankzinnig als iemand die zegt dat hij een schemerlamp is, of was hij de duivel. Jezus houden voor een groot leraar vond Lewis kletspraat van mensen die niet kiezen. ‘Zoek jezelf en je vindt op de duur niets dan haat, eenzaamheid, wanhoop, woede, verval en verwoesting. Maar zoek Christus en je zult Hem vinden, en met Hem al het andere op de koop toe.’ Lewis overleed op de dag van de moord op John F. Kennedy. Het kwaad is duidelijk geen fictie.

(2017)

Gijsbert Spilt

Posted on

… het belangrijkste is niet het doosje, maar de lucifers. Het doosje heb je nodig om het vlammetje aan te strijken…

5 november 1917 Huizen – 23 februari 1994

Op het verlanglijstje voor mijn achtste verjaardag stond een Psalmboekje. Ik kon lezen en nu wilde ik in de kerk net als iedereen ook een eigen boekje. We zongen alleen Psalmen en ‘Enige gezangen’. Maar de wens werd niet vervuld. Er zou namelijk binnenkort een nieuwe psalmberijming komen, de Proeve was al in omloop!

Kort daarna kwam de berijming er inderdaad officieel (1967). Een literair meesterwerk, vervaardigd door dichters als Nijhoff, Barnard, Wit en Den Besten – niet voor niets in 2004 nog meeverhuisd van het Liedboek van 1973 naar de opvolger. Maar de nieuwe psalmen en gezangen vonden eerst bepaald geen genade in de ogen van een flink deel van de Hervormde Kerk. Twee eeuwen eerder had de komst van de nu ‘oude’ berijming heuse oproeren teweeg gebracht. De Gereformeerde Bond beval de nieuwe berijming niet aan. Daarmee was voor veel kerkenraden de kous af. En zo bleven wij oude psalmen leren op school en zingen in de kerk. In mijn geval uit afdankertjes die thuis op voorraad lagen. Mijn vader kreeg als predikant nogal eens overtollige psalmboekjes toegeschoven, want die gooi je niet weg immers. Voor oude psalmen blader ik nog altijd in een boekje dat blijkens het schutblad ooit eigendom was van ene Pier Sybranda, varend op m./s. ‘Trouw’ uit Sneek.

En ds. Spilt had in 1967, precies toen het erom spande, nog wel zo gloedvol betoogd dat de nieuwe berijming ‘méér schriftgetrouw is en beter zingbaar dan de oude, terwijl zij de psalmen op dichterlijke wijze onder woorden brengt in de taal die wij nu spreken’! Een ‘bondsdominee’ die in de roerige jaren ’60 de kerk met de tijd mee wilde laten gaan: zulke had je ook! Hij had les gegeven op scholen. De contacten met jongeren met heel verschillende achtergronden hielp om minder strak aan tradities vast te zitten. Bovendien was hij zelf ook duidelijk begiftigd met literair gevoel. Zijn naam prijkt onder een gezang in het Liedboek voor de Kerken (1973). Een bijbels dagboek van zijn hand vond een wijde verspreiding. Zijn preken waren ongekunsteld, met een heldere voordracht, warme ondertoon, dichterlijke woordkeus die niet traditioneel was. Van 1975-1980 was hij preses van de synode van de Nederlands Hervormde Kerk. Een wijze en milde man die in brede kring respect afdwong. Van het predikantschap had hij een bescheiden maar duidelijke taakopvatting: een luciferdoosje ten dienst van het Licht.

(2017)

Philipp Nicolai

Posted on

aan U

blijft nu

heel mijn leven

weggegeven

om te ontvangen

U, mijn liefde, mijn verlangen

*10 augustus 1556, Mengeringhausen – † 26 oktober 1608, Hamburg

Philipp Nicolai is de dichter van het zogenaamde koningspaar van de kerkliederen: de liederen 749 ´Op waakt op´, zo klinkt het luide en 518 Hoe helder staat de morgenster.

Hierbij moeten we het over de pest hebben. Wat een ellende heeft deze ziekte eeuwenlang teweeg gebracht! Van 1347-1351 velde de Zwarte Dood een derde deel van alle Europeanen, destijds enkele tientallen miljoenen. Ook daarna veroorzaakte de ziekte bij vlagen enorme epidemieën, tot einde negentiende eeuw door de uitvinding van de antibiotica deze infectieziekte beheersbaar werd.

In 1599 werd de Westfaalse stad Unna getroffen. En Philip Nicolai was toen daar predikant. Hij was zoon van een Lutherse geestelijke en had theologie gestudeerd in Erfurt en Wittenberg. Als pastor in Herdecke had hij moeten vertrekken voor Spaanse soldaten. Daarna was hij predikant geweest van een ondergrondse kerk in het katholieke Keulen. In 1596 was hij predikant geworden in Unna. Toen de dood er rondwaarde en honderden kerkleden omkwamen gebruikte hij verschillende afweermiddelen tegen de schadelijke geuren, maar zijn voornaamste reukwerk bestond uit onafgebroken gebeden tot God, schreef hij. ‘Of ik leef, of ik sterf, ik ben van Christus’ hield hij zichzelf steeds voor. Toen de pest was uitgewoed schreef Nicolai de liederenbundel Freudenspiegel des ewigen Lebens, een visioen van de hemel in het aangezicht der dood. Hierin staan de twee beroemde koralen ´Wie schön leuchtet der Morgenstern´ en ´Wachet auf, ruft uns die Stimme´.

Wanneer de tekst gecentreerd wordt afgedrukt krijgen de strofen de vorm van een avondmaalsbeker. Zo verwijst de vorm naar de inhoud. De melodiesprongen van ‘Wachet auf’ drukken prachtig de trompetsignalen uit van de torenwachters. Zoals wel meer liedmakers uit de zestiende eeuw schreef hij dus zowel tekst als melodie. Johann Sebastian Bach schreef rond ´Wachet auf´ een sublieme cantate voor het einde van het kerkelijk jaar. En Händel gebruikte een regel uit hetzelfde lied in het ‘Hallelujah’ uit de Messiah.

De laatste jaren van zijn leven was Nicolai hoofdpredikant van de St.-Katharinenkirche te Hamburg.

Nicolai’s liederen staan in de traditie van de Hoogliedmystiek. De ziel wil als bruid niets liever dan helemaal verzinken in de liefde van bruidegom Jezus Christus. Vreemde beeldspraak? Maar is het verlangen dat hier wordt aangeroerd wel zoveel anders dan dat van het smachtende liedje van Claudia de Breij ‘Mag ik bij jou…’?

2017

Ignatius van Antiochië

Posted on

U bent stenen van de tempel van de Vader, klaargelegd voor de opbouw, omhoog gebracht door de hijskraan van Jezus Christus, dat wil zeggen door zijn kruis, met de Heilige Geest als kabel. Uw geloof is uw gids naar boven en liefde is de weg omhoog.

Plm. 50 na C., Syrië? – plm. 110, Rome


Deze Ignatius was een christen uit Syrië die het slachtoffer werd van de vervolgingen ten tijde van keizer Trajanus (98-117). Rond het jaar 70 was hij aangesteld als ‘episcopos’ van Antiochië in Syrië. Hij was dus een tijdgenoot van de auteurs van de vier evangeliën en van sommige brieven in het Nieuwe Testament. Hij schreef brieven aan christengemeenten in Klein-Azië en Italië terwijl hij naar Rome werd gevoerd om in het Colosseum voor de beesten te worden geworpen. Onderweg heeft hij in Smyrna collega Polycarpus ontmoet, alsmede delegaties van christenbroeders uit naburige steden als Efeze, Magnesia en Tralles. Uit Efeze kwamen bisschop Onesimus, diaken Burrus, en de heren Crocus, Euplus en Fronto.

De zeven brieven die bewaard zijn, zijn grotendeels gericht aan de christengemeenten in Klein-Azië. De kerk is nog volop op zoek naar een passende organisatie en naar het gemeenschappelijke geloof. Volgens Ignatius zitten de vijanden daarbij niet alleen buiten, maar ook binnen. Ketterijen, scheurmakers, valse profeten, onechte leraren, mensen die het gezag van de bisschoppen en hun oudsten betwisten. En eerlijke gelovigen die zijn martelaarschap willen voorkomen. Dat moeten ze niet doen. Hij hoopt dat hij straks als graan mag zijn dat vermalen wordt tot zuiver brood voor Christus. Het beestachtige gedrag van zijn bewakers onderweg bereidt hem er op voor.

Een van de bedreigingen is het docetisme: de opvatting dat Christus niet echt met menselijke lichamelijkheid bekleed was. Ignatius is de eerste die de term ‘katholiek’ (‘geheel omvattend’) gebruikt. ‘Waar Christus is, daar is de katholieke kerk.’ De eendracht zit Ignatius erg hoog. De bisschop, de officiële voorganger, belichaamt de eenheid. Het gaat Ignatius minder om de overeenstemming met het verleden, maar om de eenheid met God die via Christus nu in het ‘einde der tijden’ de schepping in zijn eenheid betrekt. Zonder de bisschop zijn de doop en het liefdesmaal niet geoorloofd. Het brood noemt hij geneesmiddel tot onsterfelijkheid: het brengt bevrijding van de dood. En christenen zijn dan ‘Goddragers, tempeldragers, Christusdragers, dragers van het heilige’.

Toen de leeuwen hem gedood hadden, maakte men volgens de legende zijn lijk open, op zoek naar het geheim van zijn geloof. In zijn hart stond met gouden letters de naam van Christus gegrift.

2017