Abraham Joshua Heschel

Posted on

Profetie is de stem die God gegeven heeft aan het stille lijden, aan de uitgebuite armen. Het is een manier van leven op het kruispunt van God en mens. God woedt in de woorden van de profeten

*11 januari 1907, Warschau– † 23 december 1972, New York

Bij de beroemde mars van Martin Luther King in Selma in 1965 liep er vlak naast King ook een rabbijn met een profetische witte baard voorop. Abraham Joshua Heschel was niet alleen een groot kenner van de profeten, hij was er zelf een geworden. ‘God is de vader van alle mensen of hij is het van niemand, en het beoordelen van een mens in termen van zwart of bruin of wit is een oogziekte’. Het meelopen in de demonstratie tegen racisme was voor hem ‘bidden met de benen’. Net als King was hij ook tegenstander van de Amerikaanse deelname aan de Vietnamoorlog. Hij kon er letterlijk niet van slapen.
Zelf was hij maar net aan de Holocaust ontsnapt. Heschel stamde uit een Joodse familie van belangrijke chassidische rabbijnen. Van huis uit kende hij behalve Jiddisch, Hebreeuws en Pools ook de Duitse taal. Hij studeerde twee jaar in Wilna, gevolgd door een studie in Berlijn zowel aan een Joodse Hogeschool als aan de Humboldtuniversiteit. Maar zijn promotie werd door de nazi’s tegengehouden. De dissertatie over het profetische bewustzijn verscheen in 1936 in Krakau. In 1937 benoemde Martin Buber hem als zijn opvolger aan het spraakmakende Jüdische Lehrhaus in Frankfurt am Main. Maar in 1938 werd hij door de Gestapo naar Warschau uitgewezen. Vlak voor de Duitse invasie in Polen week hij uit. In de Verenigde Staten vond hij een echtgenote en een baan. Tot aan zijn dood had hij een leerstoel voor sociale ethiek en mystiek in New York. Mede dankzij de druk van Heschel zette het Tweede Vaticaans concilie een belangrijke wissel om in de verhouding van de Rooms-Katholieke Kerk tot het jodendom.
Heschel geloofde intens in een God van medelijden en van vurige passie voor rechtvaardigheid. Hij schreef belangrijke religieuze studies, over de profeten van de Hebreeuwse Bijbel (1962) en over de mystieke omgang met God, het gebed en de betekenis van de sabbat. Zijn werk is vol hartstocht. De boodschap van het geloof moest niet alleen het hoofd maar ook het hart bereiken. En dat was in zijn ogen hard nodig, als tegengif tegen het nihilisme dat de wereld ernstig bedreigt. Het leven is niet zinloos. En we hebben de roeping om de onzichtbare God zichtbaar te maken door zijn beeld te zijn.

(2019)

Sojourner Truth

Posted on

Leven is een hard gevecht. Als we lachen en wat zingen tijdens de strijd voor de vrijheid zal het gaan. Ik wil het licht van mijn leven niet laten bepalen door de duisternis rondom mij.

*Rond 1797, Swartekill (New York) – † 26 november 1883, Battle Creek (Michigan)

Haar eerste taal was Nederlands. Isabella Baumfree werd namelijk geboren werd in slavernij in een Nederlandse nederzetting in de Amerikaanse staat New York. Na het overlijden van baas Hardenbergh werd de negenjarige Belle verkocht. Na nog een paar wisselingen van eigenaar, een gedwongen huwelijk, nare ervaringen met geweld, een verbroken belofte van vrijlating, ging ze er in 1827 met haar jongste kind vandoor. Quakers gaven haar onderdak en hielpen haar om een illegaal doorverkochte zoon vrij te krijgen. Ze werd een overtuigd christen en liet haar naam officieel veranderen in Sojourner Truth. De verwachte wederkomst van Christus vond noch in 1843 noch in 1844 plaats. Maar de Geest had haar toen wel geroepen om te gaan ‘sojournen’ (rondtrekken) als prediker over de afschaffing van slavernij en te getuigen van de hoop die in haar was.

Met haar Nederlandse accent heeft ze talloze toespraken gehouden. De beroemdste is ‘Ain’t I a Woman?’ in 1851 tijdens een conventie voor vrouwenrechten in Ohio. ´Ben ik niet een vrouw en een zuster?’ was het onderschrift bij het plaatje van een knielende zwarte slavin dat gebruikt werd door de beweging voor afschaffing van de slavernij. Toen ze van haar geld een huis had kunnen kopen, begon ze op grond daarvan ook stemrecht te claimen. En behalve voor vrouwenrechten en verbreding van het kiesrecht zette ze zich ook in voor het rekruteren van zwarte mannen voor het leger van de noordelijke staten tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog, hervormingen van het gevangeniswezen, afschaffing van de doodstraf en van de rassenscheiding in het openbaar vervoer, of voor de overdracht van onroerend goed aan voormalige slaven. Lang niet allemaal met succes, haar tijd soms een eeuw vooruit. Ze wordt nu gerekend tot de honderd belangrijkste Amerikanen van alle tijden.

Bij haar toespraken kalmeerde ze lastpakken soms door liederen te gaan zingen. En toen een man beweerde dat zo’n spreekster geen vrouw kon zijn, heeft ze een keer haar bloes geopend. Een andere keer vertelde ze dat het haar pas gelukt was om blanken niet langer te haten toen ze haar uiteindelijke baas Jezus had leren kennen. Daardoor was ze vervuld geraakt met liefde voor iedereen.

Terwijl ik dit schrijfsel maak doet Sint zijn intocht in Dokkum. Met ook nog Pieten in de omstreden kleur. Nog.

2017

Henry David Thoreau

Posted on

Ik denk dat we in de eerste plaats mensen moeten zijn, en pas dan onderdanen


*12 juli 1817 – †6 mei 1862, Concord (VS)


Het geloof dat je van actief vakantie houden meer mens wordt, heeft geen evangelisten meer nodig. Maar het is nog niet oud! Als we vinden dat je van wandelen in de bergen of kanovaren op woeste rivieren geestelijk kunt opladen, zijn we leerlingen van H.D. Thoreau. In Walden of het leven in de bossen uit 1854 beschreef deze Amerikaanse filosoof een poging van een jaar lang om eenvoudig te leven in een zelfgebouwd huisje in een bos vlak bij een meer, Walden Pond. In werkelijkheid duurde deze periode in Thoreaus leven twee jaar en twee maanden. Het werd een invloedrijk boek.

Thoreau formuleerde een nieuw besef van ontzag voor verheven dimensies van het leven. Ging dat ontzag in vroeger tijden uit naar de ondoorgrondelijke diepten van God, door de Verlichting was die ondoorgrondelijkheid nogal zoekgeraakt. Maar halverwege de negentiende eeuw brak er in kunst, literatuur en filosofie een nieuwe verwondering door. In een mengsel van fascinatie en huiver werd die in plaats van op God nu op natuur en kosmos gericht. Het wilde en overweldigende van de natuur verwees naar het ruige in ons zelf, dat tegelijk groter is dan wij zijn. Thoreau vond zichzelf in Walden Pond dichtbij de eeuwige bron van het leven staan. Het is de tijd dat Darwin met zijn evolutieleer de mens vastketende aan een lange dierlijke en plantaardige voorgeschiedenis.

Sinds halverwege de negentiende eeuw zijn steeds grotere groepen mensen ook vakantie gaan houden, in verre oorden, op bergen en in wouden op zoek naar contact met de kanten van het leven die in het wonen en werken in steeds grotere steden afwezig zijn. Daar ligt ook het begin van de opmars van georganiseerde sport. De oudste watersportvereniging in ons land dateert van 1847. Thoreau stond ook bekend als een goede roeier.
En hij bestudeerde eindeloos veel reisverslagen en schreef studies over de geschiedenis van landschappen. Zo gaf hij een sterke impuls aan het ecologisch bewustzijn: hoe we geestelijk, fysiek en sociaal verbonden zijn met onze leefomgeving. Zijn voorkeur voor rijst en joga verraden daarbij invloed van het hindoeïsme uit India.

En dan was hij ook nog actief betrokken bij het verzet tegen slavernij. Geschriften van Thoreau over burgerlijke ongehoorzaamheid werden een inspiratiebron voor talloze initiatieven van later tijd om geweldloos meer respect voor burgerrechten af te dwingen: Gandhi, M.L.King, het volk van El Salvador, Mandela. Overheden zijn ook maar mensenwerk. Ze kunnen correctie nodig hebben. Bijvoorbeeld van ecologisch bewuste burgers die opkomen voor hun ‘oikos’, hun gezamenlijke ‘levenshuis’.
2017

Reinhold Niebuhr

Posted on

*21 juni 1892 – †1 juni 1971 VS

God, schenk mij de kalmte om te aanvaarden wat ik niet kan veranderen, de moed om te veranderen wat ik kan veranderen en de wijsheid om het verschil hiertussen te zien.


Dit zijn de eerste regels van het ´sereniteitsgebed´ van Reinhold Niebuhr, geschreven in 1943 en omarmd door de Anonieme Alcoholisten. Niebuhrs werk was in de VS tot voor kort invloedrijk. Hij is zelfs wel ‘Washington’s favoriete theoloog’ genoemd. Carter moest vaak aan hem denken. Obama waardeert hem zeer. Bij de presidentsverkiezingen van 2008 citeerden zelfs beide presidentskandidaten zijn werk.

Niebuhr was zoon van Duitse immigranten. Vader was een evangelisch predikant en een broer werd ook theoloog. Reinhold werd predikant in Detroit in de tijd dat Henry Ford daar met de uitvinding van de lopende band de nieuwe auto-indrustrie vleugels gaf. Niebuhr steunde de vakbonden in hun protest tegen de arbeidsomstandigheden bij Ford. Bij plaatselijke verkiezingen gaf hij publiekelijk afkeuring aan de kandidaat die sympathiseerde met de Khu Klux clan. Daardoor won de rooms-katholieke kandidaat van de protestantse. Hij werd socialist en pacifist en bleef dat tot ver voorbij de grote crisis van 1929. Maar toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak gaf hij deze standpunten op. Inmiddels was hij rector van het belangrijke Union Theological Seminary. Daar had hij Bonhoeffer onderdak geboden en uitgenodigd om te doceren. Voor de Belijdende Kerk in Hitler-Duitsland had hij een steuncomitee opgericht.

Zijn theologie kreeg de naam ‘christelijk realisme’. Er zijn duidelijke invloeden van zijn tijdgenoot Karl Barth en van kerkvader Augustinus. Hij liet zijn licht schijnen over allerlei ethische en politieke thema’s op een manier die ook seculiere Amerikanen aan het denken zette. Realisme betekent een open oog voor het kwaad van het menselijke egoïsme. Christenen moeten de wereld injecteren met gerechtigheid. Dus militaire interventies kunnen nodig zijn. Aan het begin van de Koude Oorlog wees hij atoombewapening niet zonder meer af. De doodstraf van enkele communistische spionnen evenmin. Maar hij waarschuwde ook tegen het Amerikaanse superioriteitsgevoel. ‘De grote tekortkoming in de puriteinse erfenis is de leer van de speciale voorzienigheid’. Alsof het Amerikaanse succes een teken zou zijn van bijzondere goddelijke uitverkiezing. Een bevoorrechte positie schept vooral bijzondere verantwoordelijkheden.

Martin Luther King was zijn belangrijkste leerling. Niebuhr steunde hem, ook toen deze verzet aantekende tegen de Vietnam-oorlog. Hij laakte publiekelijk de tegen King gerichte afluisterpraktijken van de machtige communistenjager J. Edgar Hoover, chef van het FBI. De laatste FBI-chef, Comey, had daarover ooit nog een scriptie geschreven: de man die recent het veld moest ruimen. Want er draait nu een heel ander soort christendom in Washington aan de knoppen. De wereld kon nog wel eens heel veel sereniteit nodig hebben.
(2017)

Martin Luther King jr – * 15 juni 1929, Atlanta – † 4 april 1968, Memphis

Posted on

 Geweld met geweld beantwoorden vermenigvuldigt geweld en voegt diepere duisternis toe aan een nacht die al van sterren beroofd is. Duisternis kan geen duisternis verdrijven, alleen licht kan dat. Haat kan geen haat verdrijven, alleen liefde kan dat.

Vijftig jaar geleden maakte een schot op het balkon van een hotel een einde aan zijn leven. Vijf jaar eerder, op 28 augustus 1963, had hij de beroemdste preek van de twintigste eeuw gehouden en misschien wel van alle eeuwen sinds de Bergrede. De tweehonderdduizend toehoorders waren merendeels zwart. Maar dankzij radio en tv bereikten de woorden miljoenen anderen. Op weg naar het podium fluisterde de gospelzangeres Mahalia Jackson hem in ‘vertel ze over de droom’. In de taal van psalmen en profeten en in de beelden van vrome visioenen over de hemel schilderde hij de droom van heuvels van staten als Georgia en Alabama waar blank en zwart hand in hand zouden gaan. Eens op een dag. De vraag was niet of er een einde zou komen aan de discriminatie, maar door wie en langs welke weg. King bracht de Amerikaanse vrijheidsdroom op diepte door deze onlosmakelijk te verbinden met de eis van gelijke burgerrechten, ongeacht ras en kleur. Het verlangen van de oude negro spiritual ‘Free at last’ was met de formele afschaffing van de slavernij, een eeuw eerder, nog lang niet vervuld. Met de gedrevenheid van de zwarte opwekkingspredikers en begiftigd met een groot leiderschapscharisma wist hij honderdduizenden in beweging te brengen. De lange marsen hadden ook een diepe symbolische betekenis. Het is een lange weg door de geschiedenis om de vervulling van Gods droom te bereiken. Ook na de verwerving van stemrecht (1965) moesten er nog heel wat stappen volgen.
King bleef onvermoeibaar geweldloosheid bepleiten in het verzet tegen discriminatie, armoede en ander onrecht, ook toen successen uit bleven en anderen meenden dat het gebruik van geweld onvermijdelijk werd. Zo zette hij het werk van Gandhi voort. Hij verbond de strijd voor gelijke burgerrechten van zwart en blank in de VS met de strijd van volken in Afrika tegen koloniale overheersing en het verzet tegen de apartheidspolitiek in Zuid-Afrika. En hij was van meet af aan tegenstander van het militaire optreden van de VS in Vietnam.
Met instemming van het Witte Huis werd hij afgeluisterd en bespioneerd. Diverse keren zat hij gevangen. Ooit was hij al neergestoken voordat de kogel van een blanke man een einde aan zijn leven maakte. Zo Heer, zo dienaar.

(2018)