Je kunt niet God als Vader hebben als je de Kerk niet als moeder hebt 

Net als veel later Augustinus was kerkvader Cyprianus bisschop in Noord-Afrika, ruim voordat keizer Constantijn zich tot het christendom bekeerde. Vooral als pleitbezorger van een georganiseerde bisschoppelijke kerk is hij een sleutelfiguur. Op zijn naam staan invloedrijke geschriften, op zijn CV vooral synodevergaderingen.
Carthago was een van de belangrijkste steden van het Romeinse Rijk. Er vonden bij vlagen hevige christenvervolgingen plaats. De omgang met afvalligen was een heftig omstreden kwestie. De integriteit van de Kerk stond op het spel. Cyprianus hechtte groot belang aan debat en overleg van plaatselijke en regionale kerkleiders om tot standpunten te komen. Hoe anders moest de leiding van de Geest gestalte krijgen? Een zo’n synode besliste dat niemand van de mogelijkheid van vergeving en terugkeer moest worden uitgesloten, maar dat er wel boetedoeningen als voorwaarde moesten worden opgelegd. En de bevoegdheid tot dit opleggen kwam in handen van bisschoppen te liggen. Hun beraad werd de hoogste autoriteit.
In zijn boek uit 251 over de eenheid van de Kerk schreef hij ook over ‘de zetel van Petrus’ als de bron van het episcopaat. Zijn ontzag voor de bisschop van Rome belemmerde hem niet om kritiek te hebben op ‘eerste’ bisschop Stefanus toen die een paar vroegere afvalligen als bisschop in Spanje installeerde. De Kerk kon als bruid van Christus gevallen zondaars wel opnieuw opnemen, maar een zondig priester aan het altaar was voor hem ondenkbaar. Even later was hij het ook niet eens met het standpunt van Stefanus over de geldigheid van de doop, ook als deze was gepleegd door een afgescheiden priester. ‘Buiten de Kerk geen heil.’ Wie gedoopt was door een Novatiaan moest worden herdoopt. Novatianus huldigde het radicale standpunt dat er voor afvalligen geen enkele vergeving mogelijk was.
Maar zo was Cyprianus een man van het midden. En het bisschopsambt won verder aan prestige toen ook hij zelf in een vervolging ter dood werd gebracht.
Nu is de tendens andersom. Wie geeft er nog om een georganiseerde kerk, officieel erkende en bevoegde voorgangers, een gezamenlijke lijn? Maar er is een grens waarachter het christendom zijn geloofwaardigheid verliest omdat het als los zand aan elkaar hangt. De loop van het Evangelie heeft een georganiseerde gemeenschap nodig die een ruimhartig toelatingsbeleid heeft, maar ook leiders (m/v) met ruggengraat in huis heeft. (2020)

In de dorpskroeg van Möttlingen in het Zwarte Woud werd geen Schnaps meer geschonken. Maar de kastelein verdiende genoeg aan de overnachtingen. Na de genezing rond Kerst 1843 van het geesteszieke meisje Gottliebin Dittus was Möttlingen een enorme trekpleister geworden. ‘Jezus is overwinnaar!’ had haar zuster op het keerpunt geroepen in het kleine huisje waar ds. Blumhardt met aanhoudend gebed twee jaar lang strijd tegen haar demonen had geleverd. Er volgde een opwekking in de gemeente met tal van bekeringen en wonderbaarlijke genezingen. Zo was er een gebochelde en kreupele jongen die op de rug van zijn broer naar de kerk gekomen was en daar beter werd.
Blumhardt zag levenslang uit naar de wederkomst van de Heer. De koets stond altijd klaar om naar het Heilige Land te vertrekken als het zover was. Württemberg kende al lang een piëtistische beweging. Maar dat de genezingsverhalen uit het Evangelie ook letterlijk opgevat konden worden, was nieuw. Het was de tijd van de Romantiek als reactie op de Verlichting. Er was grote interesse in de irrationele kanten van de geest. Sprookjes raakten in de mode. Schrijvers lieten demonen sinistere rollen spelen. Er werd geëxperimenteerd met magnetisme. Veel mensen hoorden klopgeesten. In dit klimaat vond Blumhardt ruimte voor de helende krachten van geloof en gebed.   
De kerkelijke overheid verbood Blumhardt zijn handopleggingspraktijken. Maar zieken genazen ook onder zijn preken in de kerk. En met steun van de koning verlegde Blumhardt zijn werk in 1854 naar een royaal herstellingsoord in Bad Boll. De bezoekers betaalden naar vermogen.
Het kuren voor herstel in een badplaats nam in de loop van de negentiende eeuw een hoge vlucht, maar verloor steeds meer zijn religieuze karakter. Zoon Christoph Blumhardt (1842-1919) verlegde de strijd tegen de ‘machten’ die menselijk leed veroorzaken naar de straat en de politiek. Hij werd de eerste predikant in Duitsland die als sociaal-democraat zitting had in een parlement.
Laat het voortschrijdende wetenschappelijke inzicht in geestelijke en lichamelijke kwalen en hun remedies nog ruimte voor geloof en gebed? Keer op keer blijkt wel de kracht van het placebo-effect. Zonder geloof in de witte jas en het dure medicijn geen herstel!
Niemand minder dan Karl Barth had groot respect voor beide Blumhardts als vurige getuigen van de hoop op Gods heil voor ziel én lichaam. Hij nam senior op in zijn overzicht van de belangrijkste theologen van de negentiende eeuw. Bij uitzondering zonder kritiek.   (2020)

In kerk, huis, school en staat het Christendom, niet zonder, maar met en in en uit Jezus Christus!

*8 oktober 1802, Leer (Oost-Friesland) – † 5 december 1886, Groningen

De Groninger Richting inspireerde in het tweede kwart van de negentiende eeuw tal van predikanten, vooral in het Noorden. Hofstede de Groot was de spil en de leidsman. Dit ‘Groninger Réveil’ begon met drie jonge, wat aristocratische theologen van de Groninger Universiteit. Ze hadden dezelfde leerschool doorlopen en deelden onvrede over de rationalistische theologie die ze hadden meegekregen. En ze waren verbroederd door deelname aan de veldtocht van 1830 tegen de opstandige Belgen. Ze wilden zich als leraren van de godsdienst inzetten voor versterking van de protestantse natie van Koning Willem I. Ergens rond 1834 zagen zij het licht. Een opwekking! Voortaan zou de persoon van Christus, de levende Heer, belangrijker zijn dan de leer!

Helaas kreeg net in die tijd De Groot het met zijn opvolger in Ulrum, ds. Hendrick de Cock, aan de stok. De Cock wilde terug naar het complete calvinisme van zonde, genade en bekering. De ‘Groningers’ haalden juist de humanistische kant van de oude geloofsleer naar voren. En koning Willem I duldde geen afscheiding. Zijn harde optreden bracht de Groningers in kwade reuk. Vervolgens geselde Réveilman Groen van Prinsterer hen in 1842 met dogmatische kritiek. Op de Evangelische Alliantie in 1863 in Nederland werden ze geweerd: niet orthodox genoeg voor deze grote internationale conferentie van protestanten. En veel leerlingen werden in deze jaren juist ‘modern’.
Hofstede de Groot heeft zich nooit uit het veld laten slaan. ‘Niets was hem te veel om de Nederlandse samenleving te doordrenken met de zegeningen van de protestantse versie van het christendom’ (J. Vree). Hij was schoolopziener, zat in zendingsorganen, in kerkbesturen en onderwijsorganisaties. De nieuwe mogelijkheden van de spoortrein werden uitgebuit voor contact met pioniers van ‘in- en uitwendige zending’ in Duitsland. Dankzij nieuwe druktechnieken kon hij met brochures snel zijn licht te laten schijnen over alle mogelijke onderwerpen. Net zo sociaal bewogen als de mensen van het Réveil elders was hij een pionier van de bestrijding van drankmisbruik. En niet afkerig van vrouwenemancipatie. De Groningers schreven samen de eerste handboeken ‘praktische theologie’ ter bevordering van de kwaliteit van catechese en pastoraat.
Niet evangelisch? In de tweede helft van de negentiende eeuw werd ‘evangelisch’ de geuzennaam van de voorgangers die juist niet te boek stonden als streng-orthodox, maar als gematigd en afkerig van elke kerkscheuring.

2019

Wat zou Jezus doen?

Dahlem is een deel van Berlijn. Bij de oude dorpskerk met nabij gelegen pastorie en zalencentrum en lommerrijke lanen met oude villa’s kun je nog de sfeer proeven van de jaren ’30. Hier was Niemöller was er een van de predikanten en een van de belangrijkste leiders van de Bekennende Kirche. De leiding vergaderde vaak in Dahlem. Tot 1937 heeft hij er zijn kritische preken houden. Er zaten soms zowel joden-met-ster als Gestapo-leden onder zijn gehoor.
Niemöller was in de Eerste Wereldoorlog kapitein van een onderzeeboot geweest. Bijna had hij toen, bleek later, een boot met Albert Schweitzer getorpedeerd. Zijn boek over de weg van U-boot naar kansel was een bestseller. Zijn doortastendheid maakte hem geknipt voor de rol als tegenspeler van Hitler toen die onmiddellijk na de machtsovername van 1933 de kerken probeerde te nazificeren. Niemöller was aanvankelijk wel gecharmeerd van de nationaal-socialisten. Hij verlangde ook naar sterk leiderschap dat geestelijke eenheid zou brengen in het verarmde en verdeelde Duitsland. Bij de verkiezingen op zondag 5 maart 1933 had hij NSDAP gestemd. Maar al snel bleek dat trouw aan het kruis en trouw aan het hakenkruis op gespannen voet stonden.
Bij een ontmoeting van een kerkelijke delegatie met Hitler in 1934 ontdekte Niemöller dat zijn telefoon was afgeluisterd. De twee hadden een woordenwisseling van een uur. Hitler beet hem toe dat hij de zorg voor het Derde Rijk maar aan hem moest overlaten, zorgde hij maar liever voor zijn kerk. Niemöller antwoordde dat geen enkele instantie in de wereld de verantwoordelijkheid van christenen voor hun volk kon afnemen. Maar de oppositie werd monddood gemaakt. Niemöller zat acht jaar gevangen in Sachsenhausen en Dachau. Die ene protestantse rijkskerk kwam er overigens ook niet.
In 1945 werd Niemöller onderwerp van een Hollywood-speelfilm. Maar ook na de bevrijding was hij niet onomstreden. Hij ging voorop in het uitspreken van een kerkelijke schuldbelijdenis – de verklaring van Stuttgart – om te zorgen dat het land weer in de internationale gemeenschap mocht meedoen. Maar bij de eerste verkiezingen voor de Bondsdag ging hij niet stemmen. ‘Het geweten van de natie’ was tegen de opdeling van Duitsland en werd pacifist, fel gekant tegen de herbewapening van Duitsland, de Koude Oorlog, de kernwapens, de Vietnam-oorlog. En hij onderhield contacten met notoire communisten. Altijd in verzet tegen ‘corruptie’ van het christendom.

Als u goed kunt doen, stel het dan niet uit want de aalmoes bevrijdt van de dood

In het enige briefje dat van Polycarpus bewaard gebleven is, valt wel zes keer het woord geldzucht. Het is gericht aan de Filippenzen, ergens in de eerste helft van de tweede eeuw. De aanleiding lijkt dan ook een geldkwestie te zijn. Is Valens als oudste van de gemeente misschien afgezet omdat hij van zijn positie misbruik gemaakt heeft? Het zal niet de laatste keer zijn dat iemand een greep in de kerkelijke kas doet voor eigen gewin. Polycarpus vindt dat de deur voor Valens open moet blijven als de Heer hem berouw schenkt. Maar geld moet naar armen rollen.
Polycarpus was bisschop van Smyrna, het huidige Izmir in Turkije. Hij behoort tot de apostolische vaders, de christelijke auteurs uit de eerste eeuw na de apostelen. Over zijn levensloop is weinig bekend. Maar op mijn Lagere School met den Bijbel moet ik al over hem hebben gehoord. Naast bijbelse geschiedenis kregen we heel soms ook een verhaal uit de kerkgeschiedenis. Polycarpus’ verhaal was spectaculair want hij werd als oude bisschop nog tot de leeuwen veroordeeld, puur om zijn geloof, zonder verzet te bieden. Een held!
Vanaf keizer Nero kregen christenen in het Romeinse Rijk soms te maken met vervolging. Ze gaven ergernis met hun afwijkend ‘asociaal’ gedrag. En dan weigerden ze ook nog eens obstinaat om de keizer Heer te noemen, Christus te vervloeken en publiekelijk ‘weg met de goddelozen’ te roepen. Het bijzondere aan het martelaarschap van Polycarpus is dat dit de eerste christelijke martelaarsacte opleverde: een officieel schrijven van zijn gemeente aan andere christenen met het verslag van de marteldood. Het verhaal wordt zo verteld dat het lijkt op de dood van Christus. Er speelt een Herodes een rol, er is verraad in het spel, hij wordt gearresteerd alsof het om een rover gaat. Omdat er geen leeuwen beschikbaar zijn wordt hij verbrand, maar het vuur krijgt geen vat op hem, hij blijft gespaard als was hij een engel. Tenslotte wordt hij met het zwaard gedood. Hij is dan ’al 86 jaar christen’. Datum: 23 februari.
Verder is over hem bekend dat hij in Rome geweest is om daar te pleiten voor het vasthouden aan de gewoonte in Klein-Azië om Pasen altijd te vieren op dezelfde dag als het joodse paasfeest, de 14de Nisan. Tevergeefs. De kerk groeide van het jodendom weg.
‘Martelaar’ komt van ‘martys’: een getuige. Gelukkig is de kerk altijd ook het onbloedige getuigenis blijven waarderen.

(2018)

Ontsteek in onze harten, o God, de vlam van liefde die niet uitdooft; dat zij mag branden in ons en licht geven aan anderen

Columba betekent duif. In 563 zette de Ierse abt met deze naam met een paar helpers voet aan wal op het eiland voor de Schotse westkust dat de naam Iona kreeg – de Hebreeuwse naam Jona betekent ook duif. Vooral ’s winters is het er nogal onherbergzaam, maar zij bouwden er een kapel met onderkomen en gingen van daaruit missiewerk bedrijven onder de Picten op de Hebriden en in de Hooglanden.
Ierland was in de zesde eeuw bedekt met kloosters. ‘De Apostel der Kelten’ en afstammeling van een koning was in een ervan opgeleid. De oversteek richting Schotland was iets nieuws: pelgrimeren enkele reis. Kort voor de oversteek zou Columba ruzie hebben gehad over het Psalmenboek dat hij had overgeschreven, naar hij dacht voor eigen gebruik. Het werd zelfs oorlog en mogelijk was zijn missionaire pelgrimage om zielen te winnen daarvoor een boetedoening. De missie van Columba en zijn medewerkers door de wouden en over de eilanden van Schotland betekende net als in Ierland het einde van de Keltische godsdienst. In Inverness werd Bridei, de koning van de Picten, christen. De druïden, de ‘mannen van de eiken’, maakten plaats voor de priesters van de Kerk en de verering van de zon en andere goden voor de verering van Christus. Het geloof in de geneeskrachtige werking van de mistletoe, de altijd groen blijvende parasiet op eikenbomen, is nooit helemaal verdwenen. Waarom zou het ook?
Bij zijn dood was Columba bij het mediteren in zijn hut aangekomen bij Psalm 34:11: ‘wie de Heer zoekt ontbreekt het aan niets.’ Dat is vast niet verzonnen. Bij de verhalen over zijn wonderen en voorspellingen is dat minder zeker. Twee Latijnse liederen op zijn naam zijn van later. Gebeden en spreuken ‘van Columba’ zijn hoogstens ‘in zijn geest’. Zoals de zegen ‘mag de Eeuwige voor u zijn als een heldere vlam, boven u als een ster die de weg wijst, onder u als een effen pad, achter u als een vriendelijke herder, vandaag en altijd’.
Zijn eiland is weer opnieuw een belangrijk spiritueel centrum. Het voormalige Benedictijner klooster wordt onderhouden door de Iona-gemeenschap, een oecumenische communiteit die in 1938 is opgericht, met leden ook in Nederland. Iona is een gastvrije plek voor wie geestelijk wil opladen. Die moderne pelgrim gaat dan ook weer retour, verrijkt met gebeden en liederen van een verfrissende eenvoud. De Duif van heilige inspiratie blijft vliegen.

(2017)

Zijn er idioten in Den Haag?

Ds. C.E. van Koetsveld is vooral bekend geworden als de schrijver van De pastorie van Mastland. Daarin schetste hij zijn ervaringen als predikant in zijn eerste gemeente Westmaas. ´Veel beter dan kerkbladstukjes´ schreef een literair recensent. Hoogleraren theologie verwezen hun studenten vaak naar dit boek. In de negentiende eeuw waren veel predikanten literair actief. Van Koetsveld steeg boven veel van zijn collega´s uit.
Maar ook als predikant maakte hij grote faam. Na nog een paar andere gemeentes werd hij in 1849 beroepen naar de hofstad. En toen hij al 71 was werd hij door koning Willem III nog benoemd als hofprediker. Hij moest dan soms naar Het Loo. Bij diverse koninklijke begrafenissen ging hij voor. Ook heeft hij prinses Wilhelmina nog gedoopt en twee boeken geschreven voor koningin Emma voor het godsdienstonderwijs van de prinses.
Na de begrafenis van de jonge prins Maurits beklaagde koning Willem III zich bij hem over het feit dat koningin Sophie een verloskundige in plaats van een kundig arts bij zijn ziekbed had gehaald. Ds. van Koetsveld antwoordde tactisch met het verhaal over koning Asa waarover hij net catechisatie had gegeven. Die had tijdens zijn ziekte meer vertrouwen op geneesheren dan op God gehad. De koning erkende dat hij misschien wel gelijk had, ‘maar ’t is zo hard’.
Van Koetsveld had niet alleen voor koningskinderen aandacht. Zijn naam prijkt ook in de canon van de geschiedenis van de gehandicaptenzorg in Nederland. Dankzij hem werd in 1855 de Idiotenschool geopend in Den Haag, de eerste school voor kinderen met een verstandelijke beperking. Van Koetsveld was ze tegengekomen tijdens zijn werk. Ze hadden ook recht op ‘lichamelijke, verstandelijke en zedelijke vorming’. Het leverde hem de bijnaam ‘Vriend der idioten’ op.
Die school was ‘evangelisch-christelijk’. Van Koetsveld probeerde buiten de felle richtingenstrijd onder de protestanten van zijn tijd te blijven. Hij was tegen de Aprilbeweging die Rooms-Katholieke bisschoppen wilde tegenhouden. Hij was zoon van een liberale, vurige patriot en van een moeder die juist uit een prinsgezinde familie kwam. Kwam het misschien door die achtergrond dat hij probeerde het goede van verschillende richtingen te verbinden? ‘Ik zoek Jakobus te vereenigen met Paulus en Petrus met Johannes.’
Zijn stem klonk nasaal en zijn bewegingen op de preekstoel waren houterig en stijf. Maar door de gelovige inhoud van zijn preken, de actualiteit ervan en zijn vermogen om ook voor minder ontwikkeld publiek begrijpelijk te spreken bleef hij tot hoge leeftijd geliefd. En naast zijn vele werkzaamheden op het gebied van pastoraat en organisatie zorgde hij ook nog voor een stroom van kwalitatief goede publicaties op allerlei terrein. Die voor het onderwijs aan ‘idioten’ en de kindercatechese waren het meest baanbrekend.
(2017)