Felicia Langer

Posted on

Het is verboden om stil te blijven. Stilte kan ook doden.

* 9 december 1930, Tarnov (Polen)
† 18 juni 2018, Tübingen

Een getuige van hoop. Ze was een joodse communiste, geboren in Polen. Familieleden die niet naar Sovjet-Rusland hadden weten te vluchten, overleefden de Holocaust niet, zij en haar ouders wel. Ze kon daarom niet veel kwaad horen over Sovjet-Rusland, ook al overleed haar vader in een Sovjetkamp aan ontbering. Ze trouwde met een Pool die héél zijn gezin was verloren. Samen emigreerden ze naar Israël, uitsluitend omdat ze haar moeder niet alleen wilde laten, want het zionistische verhaal van ‘de Terugkeer van het Joodse Volk na 2000 jaar’ vond ze maar een mythe. Veel opvang hadden ze niet. Ze leerde zichzelf het Ivriet. De jaren van avondstudie met een kind thuis waren loodzwaar. Ze was lang lid van de communistische partij. En ze werd advocaat. Maar zaken als verdediging van prostituees boeiden haar niet. Ze groeide uit tot belangenhartiger op het terrein van burgerrechten. Dat lag in de lijn van haar ervaringen. Ze was erg geschokt van de Zesdaagse Oorlog, maar dan vooral vanwege het treurige lot van Egyptische soldaten in de woestijn en de platgewalste Palestijnse dorpen. Het ideaal van een onverslaanbare Joodse staat was niet het hare. Zij was een van de eerste Joods-Israëlische juristen die in processen tegen de staat Israël de nek ver uit staken voor Palestijnse burgers uit door Israël bezet gebied. Ze heeft er in 23 jaar tijd een paar duizend verdedigd, waaronder prominente ‘vijanden van de Joodse staat.’ In 1990 sloot ze haar kantoor en emigreerde ze naar Duitsland. De reden was niet dat ze niet rijk werd van dit werk. Het werk werd haar onmogelijk gemaakt. En ze vond ook dat haar werk misbruikt werd als vijgenblad om de schaamte van grootschalige ontrechting te bedekken.
In Duitsland kreeg ze uit handen van president Köhler een belangrijke onderscheiding. Dit riep heftige reacties op, in Duitsland en van internationale joodse zijde. Ze werd gebrandmerkt als verraadster en antisemiet. Maar ze wilde juiste een brug slaan. ‘Met hart en ziel’ was de titel van haar autobiografie. Ze wist dat ze de vrede niet zelf zou meemaken, vertelde ze een interviewster. Maar haar kleinzoon verzekerde haar dat hij die wel zou zien. En zo lijkt ze een beetje op Mozes die het land van de belofte niet zelf mocht binnengaan, maar vanaf de Nebo wel een inkijkje kreeg.

2019

Festo Kivengere

Posted on

Vrede kost altijd iets. Want de liefde van Christus werd getoond door lijden en zij die deze liefde ervaren kunnen die niet in praktijk brengen zonder dat het iets kost

*1919, Oeganda
† 18 mei 1988, Nairobi

Hij is wel de ‘Billy Graham van Afrika’ genoemd. Hij was als pleitbezorger van de mensenrechten een belangrijk tegenstander van de beruchte dictator van Oeganda, Idi Amin, ‘de slachter van Afrika’. Hij stond op de dodenlijst en ontvluchtte daarom in 1977 Oeganda. Hij schreef desondanks het boek I Love Idi Amin, in veel talen vertaald. Het Evangelie leert ons te vergeven, ook als het grote misdadigers betreft. Na de verdrijving van Amin in 1978 keerde Kivengere terug.

Als kind had hij eerst op het vee moeten passen. Maar hij kon toch naar school. Als tienjarige werd hij gedoopt. Op de middelbare school werd hij lid van een evangelisatieteam. Tijdens zijn eerste baan als onderwijzer was hij een tijd zijn geloof weer kwijt en was hij vooral een stevige drinker en kettingroker. Anderen om hem heen, waaronder leerlingen en een jonger zusje, raakten de een na de ander onder invloed van een intensieve opwekking die er in zijn omgeving plaatsvond. Hij niet. In oktober 1941 kwam ook voor hem de omslag. Naast onderwijzer was hij voortaan evangelist. Dat laatste werd hij in 1961 fulltime. In Tanzania volgde hij een opleiding bij de CMS, een van de belangrijkste internationale zendingsorganisaties. Ook haalde hij in Londen een onderwijsgraad. Terug in Afrika werd hij een van de bekendste Afrikaanse evangelisten. Verbonden met de East African Evangelistic Enterprise van de Zuid-Afrikaan Michael Cassidy kreeg hij een grote internationale actieradius. Hij beheerste verschillende talen en kon aanstekelijk preken. En hij kon goed vertellen. ‘Vraagt een kind aan haar moeder: ‘Wat doet God de hele dag eigenlijk?’ Moeder moet even nadenken. ‘Liefje, ik denk dat hij de hele dag kapotte dingen repareert.’’

Zijn dochters hadden mooie namen als Peace, Hope, Joy en Charity. Jezus nam voor hem de plaats in van de vooroudergeesten die zijn vader in diensten in zijn jeugd had aangeroepen. Hij was diep overtuigd van de betekenis van het geloof in Christus, ook voor de samenleving. Zijn boodschap voor Oeganda was: eerst herstel van de relatie met God, dan met elkaar. Dat zou de natie herstellen. Van de Anglicaanse bisschoppen in Oeganda was hij in 1983 de eerste die vrouwen tot priester wijdde. In Nederland was hij ooit spreker op een EO-jongerendag. Hij stierf in 1988 aan leukemie.

2019

Johannes Hermannus Gunning jr.

Posted on

Zelfverloochening is het geheim van alle ware levensbeweging

*20 mei 1829, Vlaardingen
†21 februari 1905, Arnhem

Toen J.H. Gunning jr predikant was in Hilversum reisde hij vaak naar Leiden. Daar werd dan bij zijn oudere collega Daniël Chantepie de la Saussaye de Institutie bestudeerd, het belangrijkste boek van Calvijn. Het was rond 1860. Nederland duikelde het tijdperk van stoom, staal en stedelijke groei binnen. Ook de opvattingen over geloof en kerk maakten stormachtige ontwikkelingen door. Vanaf kansels werden nieuwe vrijzinnige standpunten verkondigd.

De jonge Gunning, opgegroeid in een pastorie in Leeuwarden, had tijdens zijn studie in Utrecht bij de moderne filosoof Opzoomer ontdekt dat dit modernisme hem niet bevredigde. Maar bij verstard calvinisme voelde hij zich ook niet thuis. Hij werd naast la Saussaye de belangrijkste woordvoerder van de ‘ethische richting’ in kerk en theologie. Zij wilden het modernisme niet beoorlogen, maar ‘overwinnen’ door betere antwoorden te formuleren op terechte vragen aan de traditionele geloofsleer.

Een belangrijk geschrift werd Het Kruis des Verlossers. Bij elke nieuwe druk bracht Gunning weer wijzigingen aan. Uitvoerig deed hij uit de doeken welke accentsverschuiving hij voorstond in de uitleg van de plaatsvervangende kruisdood van de Heer. Het offer is geen noodzakelijke voldoening aan goddelijke toorn, maar blijk van goddelijke liefde.

Vaak schreef hij over de zelfverloochening, ‘de grondwet van het heelal’. Daarin krijgt het kruis in ons leven gestalte. De moderne samenleving en het persoonlijkheidsideaal in veel literatuur en filosofie stond hem teveel in het teken van het streven van het zelf in plaats van het willen sterven aan zichzelf. Zelfrealisatie zonder zelfverloochening levert geen humaniteit op. Hij bestreed dus in zijn tijd al ‘het dikke ik’.

Abraham Kuyper wist in zijn krant Gunning bij de orthodoxe gelovigen zo verdacht te maken dat hij afzag van een benoeming als hoogleraar. Pas in 1882 zette Gunning de stap van de kansel naar de universiteit, eerst in Amsterdam, later in Leiden. Voor veel hervormde predikanten werd hij een belangrijk leermeester. En ook latere generaties ‘ethischen’ bleven Gunnings gedachtegoed waarderen, ondanks de negentiende-eeuwse wijdlopigheid van zijn brochures. En rond de eeuwwisseling hadden juist zijn leerlingen ook sympathie ontwikkeld voor de arbeidersbeweging en de sociaal-democratie. Gunning had gedoceerd dat het anarchisme wel een paar punten had. Het Evangelie is ook revolutionair.

Een edel en spiritueel mens, daar waren vriend en vijand het wel over eens.

2019

Servaas van Maastricht

Posted on

O, Sint Servatius, Beschermer van Maastricht
bewaar in dit gewest het heil door U gesticht

*Groot-Armenië?
† Tongeren of Maastricht, 4e of 5e eeuw

De entree van het christendom in ons land is hardnekkig verbonden aan de naam Servaas. In het jaar 342 of 343 zou een zekere bisschop Sarbatios de besluiten van het Concilie van Sardica (Sofia, Bulgarije) tegen het arianisme hebben ondersteund. Hij wordt ook genoemd in verband met een diplomatieke keizerlijke missie in 350-353. In 359/360 was bisschop Servatius van de Tungri aanwezig op het Concilie van Rimini. In de late vierde eeuw, toen Maastricht een Romeinse garnizoensstad was, zou hij dan bisschop in Tongeren geweest zijn. Vanuit Tongeren zou hij de bisschopszetel naar Maastricht verplaatst hebben, waar hij dan gestorven zou zijn. In de 6e eeuw gaf bisschop Monulfus zijn gebeente een prominente plek in een nieuwe kerk. Vanaf die tijd is de verering van Servaas nooit meer gestopt. Zijn graf ligt in de crypte van de basiliek aan het Vrijthof. Zijn naamdag 13 mei, die nog altijd gevierd wordt, komt al in de 8e eeuw voor op de kalender van Willibrord.

Kwam de eerste bisschop van ons land uit Armenië? Het zou kunnen. Maar eigenlijk is alles over Servaas onzeker. Wat wel zeker is, is dat zijn verering enorme proporties kreeg. Meer dan 425 kerken verspreid over de hele wereld hebben een relikwie, een beeld, schilderij of glas-in-loodraam van de heilige. Eén van de oudste werken uit de Nederlandse literatuur is aan hem gewijd, het Leven van Sente Servas van Hendrik van Veldeke van rond 1170. En hij schopte het tot ijsheilige. ‘Pancraas, Servaas en Bonifaas/ zij geven vorst en ijs, helaas.’

Een van zijn legendarische wonderen is dat hij in het Grieks preekte, maar door iedereen verstaan werd. Vaak is hij afgebeeld met aan zijn voeten een kronkelende draak, ter illustratie van de zege van het christendom over het heidendom en over ketterijen als die van de Arianen die Jezus niet helemaal zo goddelijk beschouwden als moest.

Een oud verhaal vertelt ook dat een goudsmid die zijn beeld moest maken een product afleverde dat scheel keek. De keizer die de opdracht had gegeven werd woedend. Toen greep de heilige zelf in. In een droom verscheen hij aan de keizer. Die moest goed in de poppetjes van zijn ogen kijken: hij wás scheel!

Zo knipoogt Servaas naar álle legendarische beeldvorming rond heiligen. Er mag af en toe best wat hemelse vriendelijkheid binnengesmokkeld worden.
Mooi dat Limburg ook bij ons land hoort.

2019

Nicolaus Ludwig von Zinzendorf

Posted on

Jezus, ga ons voor deze wereld door
(Lied 835)

*26 mei 1700, Dresden – † 9 mei 1760, Herrnhut


In 2018 bestond de grote kerkzaal van de Evangelische Broedergemeente op het terrein van Slot Zeist 250 jaar. Alles is daar wit. Leden van de gemeente worden ook altijd in een witte kist begraven, met iedereen dezelfde steen en altijd met een eigen graf. Uitvaartdiensten beginnen er om half drie, het tijdstip van Christus’ dood. Bij de stoet loopt vervolgens de muziek voorop. En Pasen wordt er in alle vroegte op de begraafplaats begonnen met een Paasjubel, opnieuw met koperblazers. In de kerkdiensten draagt de voorganger de preek zittend achter een lezenaar voor. Net zoals Jezus volgens Lucas 4 ervoor ging zitten.

De Broedergemeente of Hernhutters waren in Nederland neergestreken vanuit Herrnhut. Op terrein van Graf von Zinzendorf hadden gevluchte protestanten (Hussieten) uit Bohemen, Oostenrijk en Saksen samen in 1722 een kolonie gevormd die ze onder de hoede van de Heer hadden gesteld, vandaar die naam. Von Zinzendorf was bemiddeld. Een schilderij van een lijdende Christus met het onderschrift ‘Dit deed Ik voor jou, wat doe jij voor Mij?’ had hem geraakt. En tijdens zijn rechtenstudie in Halle en Wittenberg was hij onder de invloed van het piëtisme geraakt. Onder zijn leiding werd er gestreefd naar een eigentijdse vertaling van het gemeenschapideaal van de eerste christenen. De kolonie maakte een opwekking door, waarbij onderlinge fricties werden bijgelegd. Het werd een serieuze commune. Vanuit hun drukkerijen vonden de Losungen een grote verspreiding: een jaarkalender met willekeurig gekozen Bijbelteksten voor elke dag (ook Bonhoeffer leefde er in zijn gevangeniscel mee).

Veel gemeenteleden waren bekwaam in allerlei handwerk en bedrijvigheid. Dat maakte hen geschikt om zelfvoorzienende zendelingen te worden. Vanuit Hernnhut werden ze uitgezonden naar Groenland en andere Deense gebieden en al snel ook naar tientallen andere plekken over de gehele wereld. Tot dan hadden protestanten nog nauwelijks aan zending gedaan! Via IJsselstein en Zeist werd Suriname een belangrijk zendingsterrein. Toen er in de afgelopen eeuw veel Surinamers in ons land neerstreken, betekende dit een flinke groei van de Broedergemeente.

De Hussieten kenden het bisschopsambt. Zinzendorf werd ook tot bisschop gewijd. En hij schreef honderden liederen. Hij was erg gericht op het bloed van Christus als bron van redding en heil. Die ‘bloedtheologie’ was de meeste tijdgenoten wat te gortig. Maar sommige liederen zijn wijd verspreid geraakt. En het was in een zaaltje van de Londense tak van zijn gemeenschap dat John Wesley ‘gegrepen’ werd. Wat het begin werd van de beweging van de Methodisten.

2019

Catharina van Siena

Posted on

Mijn natuur is vuur


*25 maart 1347, Siena – † 29 april 1380, Rome


‘U moet in de tuin van de kerk, waarvan u de herder bent, de stinkende bloemen uittrekken. Wees geen angstige zuigeling!’ Ze nam geen blad voor de mond. Paus Gregorius XI moest weer terug naar Rome en niet als een marionet van de Franse koning in Avignon blijven hangen. Het is een woelige tijd. De pest heeft de bevolking van Europa met een derde uitgedund. Het is overal oorlog. De Ottomanen rukken op. De weelde van de hoge geestelijkheid staat in sterk contrast met de armoede van ontvolkte gebieden en de slechte opleiding van veel priesters.

Heftig zijn ook de ervaringen van een reeks mystici, waaronder Catharina van Siena. Ze is het vijfentwintigste kind van wolwever Benincasa die politiek betrokken is bij de ‘populani’ in de stad. Lezen of schrijven leert ze niet. Maar al heel jong legt ze een sterke religieuze interesse aan de dag. Ze wil niet trouwen en knipt als zestienjarige haar lange haar af, bindt een hoofddoek om en betrekt in de werkplaats van haar vader een kluis. Moeder smaalt ‘Tegenwoordig zijn er toch geen heiligen meer?’ Na drie jaar streng regime over zichzelf wordt ze toegelaten tot de Derde Orde van de Dominicanessen. Haar schoonheid raakt door de pokken aangetast. Ze trekt rond met haar ‘famiglia’ van aanhangers uit allerlei kringen. Daarmee legt ze zich ook toe op werken van barmhartigheid. En ze bemoeit zich stevig met de talloze conflicten van de Italiaanse steden en de vorsten en geestelijken van Europa. Armen, zieken en zondaars bejegent ze liefdevol, machthebbers geselt ze. Er zijn 381 brieven bewaard gebleven, gedicteerd net als haar boek Dialoog van de goddelijke voorzienigheid uit 1378.

Dat boek is een beeldend pleidooi voor geestelijk leven. God maakte van zijn Zoon een brug naar Hem toe, met de deugden die Hij in ons bewerkt als stenen van de brug. Op de brug staat een gasthuis met voedsel voor de reizigers. Onder de brug stroomt de rivier die naar het verderf leidt. Behalve gebed is ook gehoorzaamheid een belangrijke sleutel waarmee de hemel wordt geopend. De ziel moet die met een koord aan haar riem vastbinden. Ze weet dat zonden én deugden tot je komen via de naaste. Wat voor naaste ben je dan zelf? Ze doorspekt haar betoog met haar visioenen over tal van onderwerpen.

Ze is heilig verklaard en tot kerklerares en patrones van Europa verheven. Een zielloos Europa kan zulke vurigheid wel gebruiken.

2019

Barbara Shlemon Ryan (Leahy)

Posted on

Ik twijfel er absoluut niet aan dat God ieder van ons heelheid gunt en ik kijk uit naar de dag ‘dat er geen dood, geen rouw, geen jammerklacht, geen pijn zal zijn omdat wat er eerst was voorbijgegaan is’

*6-3-1936, Chicago – † 22 april 2011, Melbourne, Florida

De charismatische beweging bracht vanaf de jaren ’60 eerst onder protestanten maar al snel ook in de Rooms-Katholieke Kerk nieuwe aandacht voor de innerlijke vernieuwing van mensen door het geloof in de kracht van Gods liefde. Ook in Nederland. Een bekend boekje over het thema van de genezing van de herinnering werd Doordringend heil (1988) van de Amerikaanse Barbara Shlemon Ryan, geboren Leahy.
Ze was verpleegkundige. Ze had er oog voor gekregen dat haar patiënten niet alleen lichamelijke verzorging nodig hadden, maar dat er ook vaak innerlijke wonden waren die aandacht vroegen. Zo werd zij actief in de Katholieke Charismatische beweging in Amerika. Ze werd zelfs een van de prominente leiders. Een vrouwelijke leek in deze rol was in die tijd revolutionair. Jarenlang heeft ze in lezingen getuigt van de mogelijkheden van innerlijke genezing. Haar video’s kregen een enorme verspreiding, evenals haar boeken. En met grote sensitiviteit heeft ze met duizenden mensen gebeden. Ze was grondlegger van een grote associatie van christelijke therapeuten. Daarnaast was ze een toegewijde moeder van haar vijf kinderen. Een van haar boeken gaat over de verwerking van echtscheiding, ook daar had ze ervaring mee. Ze overleed op een Goede Vrijdag.
In dat boekje doorloopt ze de zeven levensfases die we vanaf het verblijf in de baarmoeder tot de volwassenheid doorlopen. En elke fase kan innerlijke wonden achterlaten. Maar zoals Freud aan het begin van de eeuw al had duidelijk gemaakt, is een groot gedeelte van onze persoonlijkheid onbewust. Net als bij ijsbergen zien je soms maar tien procent en zit de rest onder water. ‘Wij dienen de echte persoon in ons binnenste te ontdekken, die soms ligt te slapen, zoals Doornroosje, die door de Prins werd wakker gekust’. Ze vertelt overtuigende verhalen over het effect van samen met mensen tactvol bidden om de doorwerking van de liefde van Christus. Ze geloofde heilig in de kracht van Gods liefde om de pijn door gebeurtenissen uit het verleden te overwinnen. En dat betekende dat zij flink bijdroeg aan het aankaarten van de schadelijke effecten van zaken als incest, vechtscheidingen, verslavingen en andere grote tekorten van volwassenen in onze moderne beschaafde wereld.

2019

Georg Friedrich Händel

Posted on

Hallelujah. Hallelujah. Hallelujah.

*23 februari 1685, Halle a.d. Saale – † 14 april 1759, Londen


Het Hallelujah uit Händels Messia hoort tot het ijzeren repertoire van zangkoren. Händel werd in hetzelfde jaar geboren als Johann Sebastian Bach en maar 150 km bij hem vandaan. En wat Bach deed met zijn cantates en passies deed Händel met zijn oratoria en anthems: religieuze muziek schrijven van onvergankelijke waarde. Judas Makkabeus, waaruit de melodie van het paaslied ‘U zij de glorie’ stamt, het Utrechts Te Deum.
The Messiah bezingt Christus’ menswording, kruisdood en wederkomst. De tekst kwam van de Engelse grootgrondbezitter Charles Jennens. Die wilde in een conflict met deïsten bewijzen dat de komst van Jezus was voorspeld in het Oude Testament. Beroemd werden ook verschillende aria’s. Bij de eerste uitvoering van de aria ‘He was despised’ stond er volgens overlevering na afloop iemand in de zaal op met de roep ‘vrouw, om deze zang zijn al je zonden vergeven’. De zangeres was niet bepaald van onbesproken gedrag namelijk.
Die eerste uitvoering was op 13 april 1742 in Dublin. De uitvoeringen kregen vervolgens zulke grote toeloop dat de dames verzocht werd de hoepelrok thuis te laten en de heren hun degen. Door opvoering in liefdadigheidsconcerten in Londen werd het ook in Engeland beroemd. De prins van Wales stond in 1750 op bij het Hallelujah en dat is sindsdien in Angelsaksische landen de gewoonte gebleven.
The Messiah was oorspronkelijk geschreven voor uitvoering in de voorbereidingstijd op Pasen, maar werd later ook vaak uitgevoerd in de adventstijd. Händel had het grote driedelige werk in 24 dagen geschreven, mede gedreven door een wankele financiële positie.
Hij kwam uit een familie van ambachtslieden. De familie zag er niets in dat hij de muziek in ging. Via een baan als violist in Hamburg en een ontmoeting met een welgestelde heer kwam hij in Italië terecht. Daar kreeg zijn loopbaan als componist vaart. Na een tussenstop in Hannover woonde en werkte hij vanaf 1712 in Londen. Met behoorlijk succes. Hij wist met de muzikale modes mee te gaan. Het leeuwendeel van zijn 160 werken bestaat uit opera’s en orkestwerken, maar na 1730 was hij ook grote oratoria gaan schrijven. Dat hij ook bijbelse thema’s in het theater bracht, werd door kerkleiders afgekeurd. Voor de Lutheraan Händel met grote liefde voor de Bijbel was dit onbegrijpelijk. 
Hij stierf als een vermogend man, op Stille Zaterdag, kort nadat hij nog een uitvoering van zijn Messiah had bijgewoond.

2019

Gerhard Tersteegen

Posted on

Maak mij recht eenvoudig, stil in den gebede, afgezonderd in uw vrede

*25 november 1697, Moers – † 3 april 1769, Mülheim an der Ruhr

Tersteegen is een leketheoloog uit het Rijnland. Hij is vooral bekend gebleven door zijn  bloemrijke verzameling liederen uit 1729, Geistliches Blumengärtlein inniger Seelen. Het Liedboek van 2013 heeft er nog drie uit deze tuin geplukt. Naast een morgenlied (244) het lied voor de geestelijke pelgrims ‘Komt kinderen, niet dralen’ (799) het lied ‘God is tegenwoordig’ (906). En het lied dat ooit een Duitse postzegel haalde bij gebrek aan een portret van Tersteegen is hier veel gezongen als ‘Ik bid U aan, o macht der liefde’. Het zijn monumenten voor het protestantse piëtisme.
In de achttiende eeuw begint het rationalisme van de Verlichting Europa te betoveren. Piëtisten vragen dan attentie voor een andere verlichting. Woont Gods wil in ons? Hoe raken we vervuld van de Liefde? Het zijn de oude vragen van de mystiek. Daardoor doorbrak het piëtisme de kerkelijke hokjes. Tersteegen was protestant maar had niet veel op met calvinistisch getob over een eeuwige voorbeschikking. Hij bleef lid van zijn kerk, maar kwam er niet veel. En ruim 25 jaar werkte hij aan een groot boek met levensbeschrijvingen van ‘heilige zielen’, waaronder ook rooms-katholieke mystici.

Al jong was het schrijven, vertalen en publiceren van geestelijke geschriften begonnen. Hij vertaalde werk uit de Nadere Reformatie in ons land. Toen Tersteegen geboren werd behoorde het graafschap Moers tot het bezit van de Oranjes. Tersteegen kon daardoor in het Nederlands corresponderen met de aanhangers die hij hier had. Hij schreef honderden brieven.

Eigenlijk had hij zijn jonggestorven vader als koopman moeten opvolgen. Op school had hij ook geleerd, maar er was geen geld voor een universitaire studie. Als bandwever werkte hij alleen voor zover echt nodig, want zijn sobere vrijgezellenbestaan  stond vooral in het teken van de ‘innigheid’. Hij is wel vergeleken met een Russisch-orthodoxe starets of de zaddik uit het chassidische jodendom. ‘De vergenoegste gemeenzaamheit is de eenzaamheit’. Hij was een gewaardeerd prediker in de informele samenkomsten van geloofsgenoten. En in zijn huis in Mühlheim konden mensen behalve voor geestelijke bemoediging ook terecht voor poeders en zalfjes, want hij beoefende ook gratis geneeskunde. Het was kwakzalverij in de ogen van jaloerse artsen, net zoals predikanten moeite hadden met zijn vrije uitoefening van hun vak. De piëtisten werden in sommige Duitse landskerken niet geduld. Menigeen emigreerde. Deze emigratie beleefde tussen 1750 tot 1780 haar hoogtepunt. De herinnering van Tersteegen wordt onder andere nog gekoesterd onder de Amish in Amerika.  

2019

Frans van der Lugt

Posted on

Ik blijf bij mijn mensen, ik ben de herder van mijn schapen

*10 mei 1938, Den Haag – † 7 april 2014, Homs (Syrië)

Vijf jaar geleden is hij vermoord door gemaskerde mannen, mogelijk rebellen van Al-Nusra die Homs bezet hielden. Toen de bevolking was geëvacueerd voor het oorlogsgeweld, was hij gebleven, als laatste Europeaan in de stad die al sinds juni 2012 werd belegerd door de troepen van Assad. Er hadden duizenden christenen gewoond. Nu waren er nog 28 over. De toestand was zeer nijpend. De mensen trokken het groen tussen de stoeptegels vandaan voor nog wat soep. Pater van der Lugt vond dat iemand de achterblijvers bij moest staan, ongeacht hun religie, de meesten ziek, zwak, oud en armlastig. Hij wist dat het riskant was. In een videoboodschap voor de wereld had hij nog te kennen gegeven dat hij niet kon aanvaarden dat zijn mensen zouden verdrinken in een zee van honger.
Met deze trouw stond hij in een oude Jezuïetentraditie. De telg van een Haagse bankiersfamilie had bij Jezuïeten op school gezeten en was bij hen gebleven. Hij studeerde filosofie en in Libanon twee jaar Arabisch. Later volgden nog theologie, psychologie en psychotherapie, naast werk als leraar godsdienst en sport en studentenpastoraat en vormingswerk in Homs, Beiroet en Katwijk, en ook een Zen-retraite. Vanaf 1980 bleef hij voorgoed in Syrië. Zijn project Al-Ard was een boerderij voor kinderen en jongeren met een beperking die hij zelf met een oud busje ophaalde. Er werden groenten verbouwd, er was een keramiekwerkplaats en de wijngaard was goed voor jaarlijks vijftigduizend flessen wijn. Moslims en christenen konden er komen mediteren. Hij was ook betrokken bij de stichting van een vestiging van l’Arche, een leefgemeenschap met mensen met een beperking. Een ander groot initiatief was Masir: jaarlijkse meerdaagse trektochten door de bergen voor jongeren van alle geloofsovertuigingen en etnische groepen. Hij wilde mensen laten ervaren dat er heel wat meer is dat hen met anderen verbindt dan dat scheidt. Geloofsverschillen werden veel te veel aangedikt! Na een bombardement in 2012 belegde hij op Palmzondag in Homs een dienst met achtergebleven orthodoxe christenen en moslims, waarbij de imam preekte. Altijd was hij sober blijven leven. Op bezoek in Nederland haalde zijn familie hem eens over om een net pak te kopen. Bij vertrek bleef het hangen.
De burgeroorlog heeft intussen in Syrië meer dan een half miljoen doden opgeleverd. Van der Lugts leven blijft een bijzonder getuigenis van vasthoudende naastenliefde, solidariteit en afkeer van geweld.

2019

Jacob Juch

Posted on

Waak ervoor ook maar een van deze geringen te verachten (Matt. 18: 10)

*20 maart 1895, Veenendaal – † 26 maart 1943, Sachsenhausen

Jacob Juch staat in de canon voor de gehandicaptenzorg. Hij heeft enorm veel betekend voor de verbetering van de zorg voor kinderen en volwassenen met geestelijke beperking, toen nog zwakzinnigen geheten. Hij was de kleinzoon van een predikant van de Afscheiding. In 1919 werd hij onderwijzer ‘BLO’ aan het gereformeerde ’s Heeren Loo in Ermelo. Al in 1923 kreeg hij het vertrouwen om de leiding op zich te nemen van de nieuwe Dr. Mr. Willem van den Berghstichting. De Provinciale Staten van Zuid-Holland hadden aangedrongen op een tweede vestiging van ’s Heeren Loo. Bij Noordwijk werd een goedkoop stuk grond gevonden.
Juch zorgde voor een vernieuwde aanpak. Er kwamen kleine paviljoens in plaats van grote, voor maximaal twintig bewoners van verschillende niveaus en gedacht vanuit de eenheid van onderwijs en opvoeding. Er was geen klassenverpleging. Stafleden en bewoners kregen dezelfde warme maaltijd. Het accent verschoof van verpleging naar onderwijs en activering. Er kwam een ‘Arbeidsdorp’ met huisjes voor bewoners die in het eigen tuinbouwbedrijf werkten. Juch verdiepte zich persoonlijk in zijn pupillen om te zien hoe hun begeleiding verbeterd konden worden. Vastbinden beschouwde hij als een regelrechte marteling. Er kwamen ophangbedden. En kinderen de hele dag apathisch laten zitten of liggen was ook afgelopen. Activering met aangepaste toestellen en met programma’s die inspelen op het gevoel voor ritme, kleur en geluid had effect. In de overdekte ‘Wintertuin’ met planten en zandbakken kon het onder aangename temperatuur. Het lopen in een molentje, duwen van een treintje of ritmisch bewegen van een plankier met de voeten stimuleert de vitale impuls van de gehandicapte. En zo werd de slaap beter, werd onzindelijkheid beter hanteerbaar en verdween de beruchte ‘idiotenstank’ van de afdelingen.
De vernieuwingen zijn gebleven. Zijn aanpak kreeg wetenschappelijke erkenning. Zijn Wintertuinconcept werd internationaal bekend. Hij kreeg in 1939 een koninklijke onderscheiding en stond op de nominatie voor een eredoctoraat van de Universiteit van Zürich toen de oorlog uitbrak.
Godsdienst was een belangrijk deel van het curriculum van het onderwijs van de verplegenden. Tijdens de bezetting werkte Juch niet mee aan het laten registreren van joodse pupillen. En hij verstopte spullen voor de bezetter. In 1942 werd hij door een medewerker verraden en is hij afgevoerd naar kamp Sachsenhausen. Zijn correspondentie is helaas door de familie vernietigd. Maar er werd verteld dat hij meer dan eens huilde omdat hij zijn instelling en gezin moest achterlaten. En dat hij een onwrikbaar geloof had. Op 26 maart 1943 is hij door algehele uitputting om het leven gekomen.

2019

Cuthbert van Lindisfarne

Posted on

Kijk naar de vogels in de lucht (Mt. 6: 26)

*634 Dunbar – † 20 maart 687, Inner Farne (GB)

Cuthbert is een patroonheilige van bootverhuurders, schaapherders en veermannen en van verschillende bisdommen in de Britse regio waar hij geleefd en gewerkt heeft. En hij staat te boek als een van de eerste natuurbeschermers. Wonderlijk toeval: zijn dag op de heiligenkalenders is 20 maart, de dag van de staten- en waterschapsverkiezingen. En net als ik me tot het schrijven van dit stukje zet, maakt de ochtendkrant groot nieuws van de dramatische terugloop van de weidevogels in ons land. Met name Friesland wordt aangeklaagd als provincie die geen goed actieplan heeft. Een eerder reddingsplan is zelfs afgezwakt.
Cuthbert leefde in het koninkrijk Northumbria. Als jonge schaapherder kreeg hij een visioen over de heilige Aisan, een bisschop uit de tijd vóór hem. Na een periode van krijgsdienst werd hij Benedictijner monnik. Zijn vroomheid, ijver en gehoorzaamheid leverde hem de benoeming op als hoofd van het gasthuis van een nieuw klooster in Yorkshire en in 664 als prior.
In zijn tijd werd het gezag over de kerken op de Britse eilanden gecentraliseerd. En de praktijken van het Keltische christendom werden langzaam maar zeker vervangen door die van overzee. Een belangrijk moment was de synode van Whitby in 664. Cuthbert aanvaarde de besluiten en werd abt van het klooster van Lindisfarne om ze daar door te voeren. Als rondreizend missionaris, pastor, genezer en weldoener kreeg hij een goede naam.

Maar in 676 werd hij kluizenaar op de Farnes-eilanden. Hij nam een steeds strenger regime in acht. Bezoekers moesten het doen met een zegen door het venster van zijn cel, in plaats van dat hij ze de voeten waste. En hier vaardigde hij regels uit ter bescherming van de eidereenden en andere zeevogels. In dialecten van Northumbria heten eidereenden nog steeds Cuddy ducks (Cuthberts eenden).
Met veel moeite heeft hij zich nog laten overhalen om bisschop te worden van Lindisfarne. Maar na anderhalf jaar keerde hij weer terug naar zijn cel. En dus zijn vogels.
Zijn verering na zijn dood kreeg enorme proporties. In zijn doodskist is een Johannesevangelie in miniformaat gevonden, het oudste boek in het westen dat zijn originele band heeft. Hij is wel afgebeeld met dieren: zwanen, otters, een egel en ook adelaars. Tegen de adelaars staat hij dan te preken, rovers en moordenaars dat het zijn.

2019

Benedictus van Nursia

Posted on

Ora et labora, bid en werk!

Rond 480 Nursia – rond 547 Monte Cassino (It.)

De woorden staan soms op hekkepalen van oude boerderijen. Ze komen uit de Regel van Benedictus, het oermodel voor het kloosterleven van de christenheid in westelijk Europa.
In oude kerken in de omgeving van Assisi vind je vaak afbeeldingen van zowel Franciscus als Benedictus. Deze twee sterren aan ons spirituele firmament komen uit bijna dezelfde regio, al is het met een tijdsverschil van zeven eeuwen. Daar vlakbij waren in de vijfde eeuw kluizenaars neergestreken die in de traditie stonden van de eremieten uit Egypte en het oostelijk deel van het Romeinse Rijk.
Na Benedictus’ dood schreef paus Gregorius over zijn leven. Hij liet hem erg lijken op Jezus want ook zijn leerlingen zouden over water hebben gewandeld. Een ander verhaal vertelt dat monniken hem een gifbeker wilden laten drinken toen ze de strenge aanpak van hun overste beu waren. De beker brak toen hij er de zegen over uitsprak. Dat verhaal zal dichter bij de waarheid zitten. Hij moet de opleiding in Rome hebben afgebroken die zijn ouders hem lieten volgen, om daarna drie jaar als een kluizenaar te leven, totdat anderen hem vroegen hun geestelijk leider te worden.
De Regel die Benedictus heeft geschreven is dus niet helemaal nieuw. Hij goot eerdere handleidingen voor het monnikenbestaan wel in een nieuwe vorm. En de grondregels van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid en van meditatieve lezing van de Schrift (lectio divina) werden succesvol. Hij verdeelde de dag over acht uur slapen, acht uur koorgebed en studie op acht gebedstijden, acht uur werken. Dat laatste was vooral ook vernieuwend. Monniken – vaak afkomstig uit hogere kringen – moesten eenvoudig en ook vuil werk eerzaam vinden. In antieke opvattingen was werk iets voor slaven.
Nu is het omgekeerd. Werk en wat het oplevert aan prestige en inkomen worden overgewaardeerd. Maar door zijn evenwichtige benadering van werk én spiritueel leven blijkt de Regel nog steeds actueel te zijn en de interesse te kunnen wekken van bezorgde managers en overbelaste werknemers. En ook andere regels blijven nuttig, bijvoorbeeld die over het in bad gaan. Zieken mogen het doen zoveel ze willen, gezonden moeten zich beperken en met name de jongeren. Evenzo de matiging van het vlees eten.
Benedictus bepleitte ook het overschrijven en bewaren van boeken. Zo werden de kloosters schatkamers van kennis en wetenschap in de eeuwen van volksverhuizing en verwarring, zijn eigen klooster Monte Cassino voorop. Hij kreeg de eretitel beschermheilige van Europa.

2019

Overige boeken en bijdragen

Posted on

Door Simon gezien. Anderhalve eeuw theologisch debat in het Nederlandse protestantisme over de opstanding van Christus. Een systematisch-theologische studie, Zoetermeer 2002 (dissertatie)

Drie preekschetsen, in: ‘Postille 2003-2004’, Zoetermeer 2003

Vijf stenen, vijf broden. Bijbelse kernwoorden van spiritualiteit. Uitg. Narratio, 2007

Zie hierbij ook de lezing van prof. dr. Maarten den Dulk, 2008




Bijdragen aan de Bijbelse Dagkalender 2015 en 2016, uitg. Boekencentrum

Gisbertus Voetius

Posted on

Wat zal het baten subtiel over God en zijn werken ad extra en ad intra, over de Triniteit der personen en dergelijke mysteriën te hebben gedisputeerd, als wij de ware ootmoed hebben gemist?

*3 maart 1589, Heusden – † 1 november 1676, Utrecht

De Heusdense predikant Gisbert Voet werd in 1634 de eerste hoogleraar theologie aan de net gestichte Illustere School van Utrecht, naast de Dom. Twee jaar later verhieven de stedelijke magistraten hun academie tot universiteit. Met Voetius had de vroedschap een toptalent binnen gehaald. Hij nam de ontwikkeling van de theologische opleiding met vaart ter hand. Hij was een overtuigd contra-remonstrant, leerling van Gomarus. Hij had laten zien hoe je in een katholieke omgeving protestantse gemeentes kunt oprichten en het theologisch debat kunt voeren.  Met zijn vele kwaliteiten droeg hij ook bij aan een gestage uitbreiding van de plaatselijke gemeente. Utrecht werd een bolwerk van orthodoxie.
Wetenschap moest samengaan met pietas, ‘godzaligheid’. Aldus de titel van zijn inaugurele toespraak in academisch Latijn en verluchtigd met talloze citaten uit de Bijbel, antieke dichters en filosofen, grote christelijke auteurs uit vroeger eeuwen. Op zich was dit een oud en algemeen christelijk ideaal: wetenschap onder de tucht van Gods wetten en gericht op de eer van God en het heil der mensen. Vanzelf hoorden daar afkeurende woorden bij over losbandig gedrag en openbare dronkenschap van universitaire jongelingen en docenten, of over de nieuwe mode van het in brand steken van tabak. Wie goed luisterde kon ook het piëtisme horen naderen, de nieuwe gerichtheid op het innerlijk, voor het ontwaren van geestelijke groei.
De helluo librorum, ‘boekenverslinder’, met ijzeren geheugen schoeide de opleiding op klassieke leest. ‘Gereformeerde scholastiek’ kreeg later een ongunstige klank. Maar het betekende een training in stevig analyseren, argumenteren, debatteren, citeren en concluderen volgens klassieke internationale standaards. En dat werd niet alleen toegepast op leerstellige vraagstukken, maar ook op kwesties uit de kerkelijke praktijk. En op de ‘ascetiek’, de praktijk van het geestelijk leven met wat daar bij hoort aan gebed, meditatie en vele soorten ervaring van ‘geestelijke verlatingen’.
Voetius was aangestoken door de Engelse puriteinen. Hij hoorde bij de ‘preciesen’ wat betreft allerlei vraagstukken van het openbare leven: het kaarten en dobbelen, het dansen, de zondagsheiliging, de mannelijke haardracht. Maar lachen mocht. En naast de vele verplichtingen gaf hij ook nog les aan jonge weeskindertjes. Voor z’n plezier.
Zijn universiteit is nu de grootste van het land. Zijn predikantenopleiding is onlangs opgeheven. Losbandig gedrag van studenten is gebleven.  

2019

Marcella Maria Althaus-Reid

Posted on


Het is onze taak en onze vreugde om God eenvoudig te herkennen zomaar ergens bij ons zittend aan een gay bar of in het huis van een kampvriendin die haar kamer als een kapel versiert en haar rozenkrans niet thuislaat als ze naar een salsa bar gaat

11 mei 1952, Rosario, Santa Fe (Argentinië) – 20 februari 2009, Edinburgh (Schotland)

Toen Marcella Althaus-Reid hoogleraar theologie werd in Edinburgh was ze de eerste en enige vrouwelijke hoogleraar theologie in Schotland. Ze pionierde in ‘queer theology’ en raakte vooral bekend door haar boek Indecent theology uit 2002. ‘Onfatsoenlijke theologie’ was volgens haar nodig om vrouwen en seksuele minderheden uit hun achterstand te bevrijden. De heteroseksuele witte man was nog teveel de norm en patriarchaal denken te overheersend: tijd om het beeld van een altijd maagdelijke Maria bij te stellen of van de mannelijke Jezus zonder erotiek. De maagdelijke Maria versluiert dat arme vrouwen en meisjes meestal helemaal niet maagdelijk zijn. En betrof Gods menswording geen lichaam met genitaliën en hormonen?
Ze was van oorsprong een Argentijnse. Ze studeerde theologie aan een oecumenisch instituut in Buenos Aires en haalde een graad aan het Saint Andrews in Schotland. Een van haar interesses gold de bevrijdingstheologie. Nog onder het bewind van de gunta leidde ze met kerkelijke steun ontwikkelingsprojecten in arme buurten van Buenos Aires, volgens de principes van de bekende bevrijdingspedagoog Paulo Freire. Vervolgens werd ze uitgenodigd datzelfde te doen in wijken in Schotland. Ze bleef er. In haar academische loopbaan beijverde ze zich voor een verbreding van de bevrijdingstheologie en het feminisme.
Provocerend sprak Althaus-Reid over de bi-seksualiteit van Jezus. Iedereen, ongeacht identiteit, economische positie, sociale klasse kan mee doen in de belichaming van God en van de goddelijke liefde. In onze cultuur kent seksuele identiteit meer smaken dan twee. En als het patriarchale model losgelaten wordt, ligt het ook niet meer vast wat voor gevoelens en gedragingen er bij de een of andere identiteit horen.
Het is nog wennen aan de diversiteit achter de groeiende letterreeks LHBTI. De discussie over de mate waarin onze identiteit en onze beleving worden bepaald door opvoeding, omgeving en cultuur, dan wel door fysieke aanleg en genen zal nog wel even nodig zijn voordat een nieuw evenwicht gevonden wordt. Ouders worden nu soms te bang gemaakt om hun kind nog in kleding te steken of van speelgoed te voorzien die zou kunnen sturen richting jongetje of meisje. Maar met direct bij de geboorte al een betonnen mal waarin de rest van het leven gegoten moet worden is het geluk in elk geval niet gediend.
2019

Joseph Wresinski

Posted on



Waar mensen in diepe armoede moeten leven, worden de rechten van de mens geschonden. Samenwerken om die te herstellen is een heilige plicht

*12 februari 1917, Angers (Fr) – † 14 februari 1988, Parijs

Een van zijn boeken heet ‘De armen zijn de kerk’. Op allerlei manieren nam hij het op voor de economisch daklozen. Slachtoffers van armoede en uitsluiting moeten behandeld worden als leermeesters, zodat we begrijpen hoe armoede ontmenselijkt.
Pater Wresinki is de oprichter van de beweging ATD Vierde Wereld die wereldwijd nog steeds mensen samenbrengt in de strijd om armoede uit te roeien. Zo´n 400 vrijwilligers werken in 30 landen samen met gezinnen en sympathisanten. ATD staat voor Aide à Toute Détresse, All Together in Dignity, Allen voor waardigheid.
Zijn vader kwam uit Polen, zijn moeder uit Spanje. Emigranten waren in Frankrijk vlak na de Eerste Wereldoorlog ongewenst. Het gezin leefde in een interneringskamp en daarna in een achterstandsbuurt. Een kamermuur was gemaakt van sinaasappelkistjes beplakt met krantenpapier. Om het gezin te helpen om rond te komen moest hij als jongetje etensresten halen bij het klooster, kolen rapen bij de gasfabriek en de slager helpen met vlees rondbrengen. Na de lagere school werd hij bakkersleerling.
Als hij in aanraking komt met een katholieke jeugdbeweging wil hij priester worden. Een gulle geefster betaalt zijn opleiding. In 1956 vraagt de bisschop hem om naar het daklozenkamp Noisy le Grand aan de rand van Parijs te gaan. Daar proberen 252 gezinnen in de modder en in de kou te overleven. Met de gezinnen richt Wresinksi de vereniging ATD op. Hij bouwt naast de gaarkeuken een bibliotheek. Er komt een kleuterschool, een werkplaats, een wasserette, een kapel. Er wordt theater gemaakt. Hij richt ook een instituut op om de oorzaken van armoede te onderzoeken. En in de jaren ’60 sluiten veel jongeren uit verschillende landen zich bij hem aan als hij een internationaal vrijwilligersnetwerk opricht.
Hij werd lid van de Sociaal-Economische Raad van Frankrijk. Deze Raad nam in 1987 zijn armoederapport aan. En op 17 oktober van dat jaar kwamen 100.000 mensen samen op het Plein van de Mensenrechten in Parijs voor zijn inhuldiging van de eerste gedenksteen ter ere van slachtoffers van extreme armoede. Hij heeft niet meer meegemaakt dat de Verenigde Naties 17 oktober hebben ingesteld als Werelddag van verzet tegen extreme armoede. Zijn visie op cultuur als wapen tegen uitsluiting komt in ons land tot uitdrukking in het werk van een naar hem genoemde stichting die theater maakt met daklozen.

2019

Hugo van Sint-Victor

Posted on

De geleerdste van allen is degene die van iedereen iets wil geleerd hebben. Wie van iedereen iets ontvangt, is uiteindelijk de rijkste van allen

*rond 1097 – † 11 februari 1141, Parijs

In de twaalfde eeuw werd de leergierigheid van Europeanen vooral aangewakkerd in kloosterscholen. Een voortrekkersrol vervulde de Augustijner abdij Sint Victor in Parijs, met de school die gesticht was door Willem van Champeaux. Er mochten ook leerlingen van buiten het klooster komen. Theologie was in deze tijd nog wetenschap die zo ongeveer alle andere kennis omvatte: muziek en logica, welsprekendheid en natuurkunde, kosmologie en geschiedenis. Nieuw was de ruimte voor nieuwe manieren van redeneren en bewijzen. Een aantal prominente geleerden uit deze school werden de Victorijnen genoemd. Ze vormden een belangrijke schakel in de ontwikkeling van de christelijke theologie, vooral Hugo en Richard van St. Victor.
Hugo werd na zijn scholing in het Duitse Hammersleben na zijn intrede in 1115 kanunnik van deze abdij, onderwijzer en uiteindelijk schooldirecteur. Dat hij theoloog en mysticus was, kwam tot uiting in veel van zijn publicaties. Hij werd wel de ‘Tweede Augustinus’ genoemd. Niet alleen was hij een groot kenner van deze oude kerkvader, hij ontwikkelde zijn theologie ook verder. Hugo publiceerde een reeks boeken met belangrijke gedachten over zaken als de verschillende betekenisdimensies van de Bijbel of de werking en betekenis van de sacramenten. Behalve als geleerd stond hij ook bekend als eenvoudig, liefdevol en godvruchtig. Een mysticus.
‘Leer alles.’ Zijn bekendste geschrift werd het ‘Didascalicon’ (‘Over het onderricht’)  uit 1127. Kennis kan je op weg helpen naar God! Hugo ontwierp een breed onderwijsprogramma, gericht op de ontwikkeling van persoonlijke deugden en kwaliteiten, meer dan op het verzamelen van kennis. In zijn visie hangen kennis en liefde nauw samen. Onbevangen liefde ziet scherper dan het oog dat beneveld is door wantrouwen en eigenbelang.
St. Victor was een van de scholen waaruit niet veel later de Parijse universiteit ontstond. De verschillende vakken werd steeds meer zelfstandige disciplines naast de theologie. Het ‘bachelor’ dat nu wereldwijd standaard is in het universitair onderwijs als diploma is in deze tijd in Parijs ontstaan.
Regelmatig is er fel debat over het onderwijs in ons land. ‘Wat je toetst is de vaardigheid om toetsen te maken, niet wat het kind kan en weet.’ ‘Onderwijs is geen vorming, maar vervorming.’ Er is te veel druk vanuit de overheid én van veeleisende ouders. Misschien moeten we terug naar het middeleeuwse ideaal van kennis in dienst van geestelijke en morele groei!   

2019

Giuseppe Tedeschi

Posted on

De favorieten van Jezus zijn de armen en zij die behoeftig zijn. En het Evangelie leert dat corruptie, leugen en onrecht hun woede oproepen

*3 maart 1934, Jelsi (It) – † 2 febr. 1976, La Plata (Arg.)

De ‘Vuile Oorlog’ moet 30.000 mensenlevens hebben gekost. Het kolonelsregime van Videla dat in 1976 de macht in Argentinië van Isabel Perron had overgenomen ging politieke tegenstanders met geweld te lijf, waaronder veel priesters en nonnen.
Aan die staatsgreep was ook veel geweld voorafgegaan. Het trof ook een Italiaan. Als zestienjarige was hij naar Argentinië gekomen. Bij de paters Salesianen vond hij een geestelijk thuis en bekwaamde hij zich als meubelmaker voordat hij het priesterseminarie inging. Na eerste ervaringen als priester verruilde hij het comfort van de parochie voor een nieuwe sloppenwijk van Buenos Aires, Villa Itat. Er woonden zo’n 12.000 migranten uit het binnen- en buitenland zonder riolering, electriciteit of bestrating. In de geest van de Latijns-Amerikaanse bevrijdingstheologie, maar tegen de zin van de kerkleiding, koos hij ervoor om als priesterarbeider bij de armen te leven. Ze waren vaak ongedocumenteerd en werkloos. Timmerman José organiseerde coöperaties voor bestrating, electriciteit en gezondheidszorg, eenvoudige woningbouw, een bibliotheek, hulp tegen geweld. Hij werd ook verliefd en ging samenwonen. Kerst vierde hij met lange tafels voor alle buren.
Er waren maar 18 kranen op 10.000 krotten. De reactie van de minister van sociale zaken op zijn actie voor een betere watervoorziening was dreigend. Een medewerker werd gekidnapt. José belegde een gedachtenisviering met delen van brood. ‘Zo blijft hij onder ons’. Twee dagen later arriveerden er in plaats van de toegezegde extra kranen drie gewapende mannen. Onder de dreiging dat ze ook de zwangere Juanita mee zouden nemen liet hij zich afvoeren. Enkele dagen later werd zijn lichaam doorzeefd met kogels en met tekenen van marteling op straat aangetroffen.
Een maand later werd de MEHD opgericht, een oecumenische mensenrechtenbeweging,
‘als een resultaat van de gulle toewijding die José aan onze armste mensen betoonde’. In Villa Itat bleef men nog lang spreken over Padre José: ‘een echte christen’.
Een Italiaanse consul erkende later dat de diplomaten hadden geëxcelleerd in voorzichtigheid. In ons land bepleitte Neerlands Hoop tevergeefs een boycot van het WK voetbal van 1978. De deelname van een zekere Zorreguieta aan het Videla-regime bezorgde ons veel nationaal gedoe. En het duurde lang voordat de Dwaze Moeders ook de RK kerkleiding in beweging kregen om onderzoek te doen naar de steun aan het geweld en om het boetekleed aan te trekken.

2019

Prof. dr. Maarten den Dulk over Vijf stenen, vijf broden

Posted on

lezing prof. dr. Maarten den Dulk, Beleefbibliotheek Drachten 5 februari 2008

I
Wat in dit boek van Harmen Jansen gebeurt is tegelijk indrukwekkend en geestig. Om bij dat laatste te beginnen. Als je halverwege dit boek bent en je denkt dat je al aardig ingewijd bent in bijbels spiritualiteit, stoot je ineens op de uitspraak: ‘Spritualiteit is een vorm van zindelijkheidstraining’ (123). Het zorgt ervoor dat je lekker ruikt. Giechelend tuimel je uit de hogere, geestelijke wereld en je valt op aarde en je weet dat je daar thuis hoort – althans volgens de bijbelse spiritualiteit. Harm Jansen krijgt het voor elkaar om je steeds weer met een enkel treffend woord, met een enkel eigentijds beeld opgewekt op aarde terug te brengen, terwijl hij toch een wijde vlucht maakt voor zijn lezers.
Die wijde vlucht maakt het boek indrukwekkend.
Als je dit boek leest voel je de thermiek van een halve eeuw theologiegeschiedenis. Daarvan maakt Harmen Jansen gebruik om met wijd gespreide vleugels zijn vlucht te maken. Daar wil ik iets over zeggen:
Een halve eeuw geleden begonnen mensen als Barnard en Van der Werf in Nederland in de protestantse kerkdienst met de doorgaande lezing van de vijf boeken van Mozes. Eindelijk vonden we aansluiting bij de gewoonte van de synagoge om de Tora als tenor van de liturgie te laten klinken. Die liturgische vondst werd gedragen door de theologie van het Oude Testament van Miskotte en door de leerhuizen van Kroon en van Meuzelaar. Zij wekten de smaak voor de aardse, maatschappelijke zin van Wet en Profeten en dat sloeg weer over op de apostolaire en politieke bewuste beweging in de kerk van de jaren zestig. Zo werden velen zich bewust van de fundamentele betekenis van de boeken van Mozes, de Hebreeuwse bijbel , voor de kerk. Ze waren niet meer alleen een opstapje voor het NT, maar ze waren het fundament zelf. Die eerste liefde bekoelde wat in de jaren tachtig. De maatschappelijke betrokkenheid keerde naar binnen en er kwam meer aandacht voor spiritualiteit. Juist in die tijd moest ik opnieuw mijn weg zien te vinden in geloof, kerk en theologie. Ik wilde de vondst van mijn leermeesters niet prijsgeven en ik ontwikkelde aan de hand van de vijf boeken van Mozes een kompas waardoor ik de weg kon vinden in de vier windstreken van de wereld, waarbij alles draaide om het midden, de ontmoeting met God. Meer kon ik er niet van maken. De levenskrachten stonden me niet meer toe. Een kompasje. Maar zie, In die tijd kruisten onze wegen elkaar en Harmen Jansen nam de zoektocht op zijn manier over en hij zag kans om in de loop van de jaren – hij moest intussen ook nog promoveren! – de oriëntatie op de vijf boeken van Mozes voort te zetten. En toen gebeurde het: Harmen pakte het project op en maakte een verbinding tussen de liturgische en maatschappelijke leeswijze van de jaren zestig en zeventig en de spirituele leeswijze van de jaren tachtig en negentig. De integratie van die twee waarvan ik alleen maar kon dromen maakt hij waar. De thermiek van die verschillende decennia theologie geven vleugels aan de vijf boeken van Mozes. En speels en vrij en tegelijk levenswijs en diepzinnig maakt Harmen zijn eigen vlucht. Zo beleef ik de vlucht van dit boek aks indrukwekkend.

II
Harmen zelf gebruikt liever een ander beeld om aan te geven wat hij beleeft aan het thema van de vijf boeken van Mozes. Hij wijst niet in de lucht, maar hij wijst op de aarde en zegt: ik beschouw die vijf boeken als een huis om in te wonen. Nauwkeuriger gezegd: als vijf huizen. Vijf gewone huizen. Dus hij denkt niet aan het Pentagon, hij droomt niet van een Vijfsterrenhotel, maar ziet gewoon vijf huizen voor zich. Vijfhuizen, zoals het plaatsje heet dat dicht bij zijn voormalige gemeente Hoofddorp ligt.
De levenswet van Mozes is voor hem een dorpje van vijf huizen, waar in je kunt wonen, waarin je in vrede kan leven en sterven, maar waar je eindeloos in kan dwalen en waar je alles tegen komt wat er in het leven van mensen voorvalt, tussen geboorte en dood. En alles wat je tegenkomt in het leven kan je een plaats geven in dit dorpje.
Dat brengt me op de methode van werken die Harmen in dit boek demonstreert. Die methode bestaat uit drie manieren van doen (kort gezegd): differentiëren, structureren en associëren. Daardoor krijgt alles een plaats en daardoor verdwaal je niet. Ik ga daar even op door.
Alles wat hij tegenkomt in het leven weet hij te differentiëren, te onderscheiden door het te verdelen over die vijf verschillende levensgebieden. Dat voorkomt dat alles wat je beleeft één grote kluwen wordt. Hij doet dat op een even speelse als lijfelijke wijze. Voor elk gebied – zegt hij – heb je een eigen zintuig nodig, het één kan je alleen horen, het ander moet je juist zien, in veelkleurigheid. En andere dingen moet je tasten of ruiken of proeven. Zo leert hij onderscheid maken tussen ervaringen en belevenissen en handelingen. Voor alles is een plaats.
Alles wat hij tegenkomt in de bijbel weet hij te structureren, te ordenen. Dat voorkomt dat je in de veelheid van bijbelse verhalen verdrinkt. Hij laat je aan de hand van die boeken van Mozes langs de boeken van de evangelisten gaan. Zo verbindt hij Oude en Nieuwe Testament op een originele manier. En op het punt waar beiden elkaar vinden laat hij de psalmen klinken, in vijfvoud. Daarmee geeft hij een waardevolle leeswijzer.
En wanneer je aldus hebt leren onderscheiden en ordenen, differentiëren en structureren, dan heb je een instrument in handen gekregen om bijbelse woorden en verhalen te associëren met levenservaringen en vice versa. Die associaties zijn maar niet toevallig en wild, ze hebben een zekere plaats en een zekere functie. Je leert op een creatieve en zinvolle manier verbindingen te zoeken tussen bijbel en leven. Hij zelf doet dat voor met een rijke voorraad aan voorbeelden en daar kan je niet genoeg van krijgen.
Harmen maakt van elk van die vijf huizen van Mozes een kunstwerk en samen vormen die huizen een dorp waarin je graag wilt wonen. Hij zet Vijfhuizen op de kaart. Wat hij doet kan hij alleen omdat hij als voorganger thuis is in de gemeente, als theoloog thuis is in de Schrift en tegelijk thuis is in de eigentijdse spiritualiteit.

III
Waarom is Mozes nu zo’n goede gids? Wat drijft Harmen om in het spoor van de synagoge die samenhang van de vijf boeken serieus te nemen?
We staan hier voor een keuze die voor onze cultuur van groot belang is. Het gaat om de vraag hoe wij als wereldburgers ons bewust worden van de problemen en de perspectieven van onze samenleving. Daarvoor zijn in de loop van onze geschiedenis verschillende instrumenten aangereikt: de grote Griekse filosofen als Aristoteles en Plato voorop, de grote ideologieën van de verlichting, de bevrijding, de revolutie daaroverheen en dan nu de eigentijdse analyses over de betekenis van de economie, de cultuur, de religie, de democratie en samenbindende en elkaar bestrijdende krachten in de samenleving. In dat maatschappelijk debat staat de levenswet Mozes als een vorm van …zindelijkheidstraining. Harmen heeft helemaal gelijk! Hier wordt ons denken zindelijk gehouden. Hoe gaat dat? Dat gaat doordat die opeenvolging van Mozes’ vijf boeken, die vijf verschillende levensthema’s, ons houden bij de hartslag van het menselijk leven. Het gaat niet over de menselijke maat heen, we worden niet over de horden gejaagd, maar we blijven bij het menselijk lijf, de bloedsomloop en stofwisseling en de hartslag, we kijken met eigen ogen en leren onze eigen oren te vertrouwen, we binden de woorden op onze handen om ze te doen en we letten op wat we te proeven krijgen. Die woorden zijn niet te hoog en te diep voor een mens. Mozes filosofeert niet met de hamer, zoals Nietsche, hij filosofeert met de menselijke adem. We leren onze gedachten te regelen naar onze eigen, broze ademtocht. Hoe?
Vanaf het begin van Mozes Tora leer je de weg van de mens te volgen:
In Genesis word je geboren en groei je op met ouderen en jongeren en met je leeftijdsgenoten
In Exodus vind je werk en worstel je in de dodelijke struggle for life
In Leviticus krijgt je even tijd om het leven te vieren en rust te nemen
Maar In Numeri ben je oud genoeg om verantwoording te nemen voor het opbouwen van de samenleving
en in Deuteronomium verzamel je de praktische levenswijsheid om die door te kunnen geven aan de volgende generatie.
Zo worden van boek tot boek je levenservaringen geordend en onderscheiden en weer met elkaar verbonden. Zo leer je de samenleving kennen vanuit de adem van de mens. En die adem komt van God en gaat naar God.
Ik ben ervan overtuigd dat het lezen en herlezen van deze boeken over de levensweg het maatschappelijk denken en handelen zindelijk maakt en dat is precies wat we nodig hebben.