Elisabeth van Thüringen

Posted on

We willen de mensen blij maken

*7 juli 1207, Sárospatak (Hong.) – † 17 november 1231, Marburg (D.)

Veel ziekenhuizen in Europa zijn in de loop der eeuwen naar haar genoemd. Ook drie grote overstromingen in ons land: ze vielen op haar naamdag 19 november.

De Hongaarse koningsdochter was beroemd geworden om haar inzet voor zieken en armen. Zoals wel vaker in de Duitse geschiedenis speelt de Wartburg in het hartje van Duitsland een grote rol in haar verhaal. Als vierjarige was ze daar al ‘in bed gelegd’ van een zoon van de markgraaf, dat wil zeggen dat ze er werd opgevoed met het oog op haar huwelijk. Eenmaal getrouwd was ze gelukkig met deze Lodewijk. Ze kregen drie kinderen.

Rond 1223 kwamen de eerste Franciscanen naar Thüringen. Dankzij lekebroeder Rodiger kwam ze in contact met de idealen van Franciscus. Tijdens een hongersnood toonde ze zich met instemming van haar man erg begaan met de slachtoffers. Ze stichtte een hospitaal in het naastgelegen Eisenach. Volgens de legende was dit tot grote bezorgdheid van schoonmama, die een te grote aanslag op het familiebezit vreesde. Lodewijk stierf in 1227 onderweg op een kruistocht. Het jaar daarvoor had Elisabeth al een gelofte van gehoorzaamheid en kuisheid afgelegd ten overstaan van haar biechtvader Konrad van Marburg. Er volgde een periode van getouwtrek tussen verschillende partijen over haar rechten als weduwe, waarbij ze op een bepaald moment met haar kinderen het slot verlaten heeft, onder gezang van een Te Deum door ‘haar’ Franciscanen. Bij hen woonde ze mogelijk een poos in een varkensstal. Op Goede Vrijdag 1228 deed ze afstand van haar kinderen, haar bezit en haar eigen wil. Familieleden wilden haar weer laten trouwen. Maar genoemde Konrad regelde 2000 mark uit haar bruidsschat voor een hospitaal in Marburg waar ze zelf introk. Stichting van gasthuizen met kapitaal van de adel was bepaald niet ongebruikelijk. Wel opmerkelijk was dat Elizabeth zelf tekende voor de meest vieze klusjes. Haar gasthuis had de eerste Franciscuskapel boven de Alpen.

Elisabeth is maar 24 jaar oud geworden. Had ze zichzelf te veel ontzegd? Ze werd al vier jaar na haar dood heilig verklaard. Toen haar lichaam vanwege die heiligverklaring naar de basiliek van Marburg werd overgebracht, legde keizer Frederik zijn ijzeren kroon op haar kist en liep hij er blootsvoets naast. Ze werd patrones van de ‘derde orde’ van de Franciscanen. Ook Duitse protestanten eren nog steeds haar nagedachtenis.

2019

Willibrord

Posted on

‘Wij offerden aan goden
ons leven en ons bloed
wij ademden ten dode,
toen kwam ons tegemoet
de bode van het woord
en heeft met ons gebeden
en bracht ons in de vrede:
dank God voor Willibrord’
(Willem Barnard, L. 743)

*omstreeks 658, Northumbria (Eng.) – † 7 november 739, Echternach (Lux.)

Ergens in de spektakelfilm Redbad (2018) – kosten acht miljoen, geflopt – wordt een zus van deze Friese koning door Willibrord gedwongen gedoopt. In een Frankisch kasteel wordt haar hoofd zo lang onder water gehouden dat ze bijna stikt. Het is een smakeloze beeldgrap met de martelpraktijk van ‘waterboarding’. Pure zwartmakerij van een van de belangrijkste missionarissen uit onze geschiedenis. Er klopt historisch niets van.

Professor van Ruler, bekend naoorlogs theoloog, nam naar eigen zeggen bij het passeren van het standbeeld van Willibrord op het Janskerkhof in Utrecht altijd de hoed voor hem af. ‘Fijn dat je gekomen bent!’ Willem Barnard stemde met hem in.

Willibrord werd als vierjarige al door zijn vader Wilgils meegenomen het klooster Ripon in. Ze werden Benedictijn. Abt Egbert van het Ierse klooster Rathmelgisi waar hij later als jongeman intrad, wist zijn jongens te bezielen met verlangen om zendeling te zijn. In gezelschap van elf of twaalf medebroeders landde Willibrord op onze kust. Toen de Franken het zuidelijk deel van het Friezenrijk hadden ingelijfd werd dat zijn missieterrein. De paus benoemde hem tot de eerste aartsbisschop van de Friezen. In Utrecht heeft hij de Sint-Maartenskerk herbouwd en een Salvatorkerk gesticht. Er is sprake van enige ontmoetingen met koning Radboud die missionarissen op zijn grondgebied toegelaten lijkt te hebben. Bij het heen en weer schuiven van de grenslijn tussen de Franken en Friezen werden die Stichtse kerken ook weer vernield.

Willibrord werkte vooral vanuit zijn abdij in Echternach. Hij wist veel goederen voor de kerk te verwerven en onder zijn beheer te brengen. Heel wat heidense heiligdommen moeten door hem zijn ontwijd. Legenden zetten ook nieuw gegraven waterbronnen op zijn naam en een wonderbaarlijke wijnvermeerdering. In één verhaal brengen volgelingen een Zeeuwse lastpak om het leven die in verzet ging. Een missie naar Denemarken en Helgoland mislukte. Opmerkelijk is de pauselijke goedkeuring voor zijn gebruik van relikwieën van heiligen. Daarmee kon hij inspelen op het geloof in de heilzame werking van amuletten en andere voorwerpen. Is de beroemde ‘springprocessie’ op Pinksterdrie in Echternach ook een relict van Willibrord of misschien zelfs een nog ouder ritueel dat hij heeft laten voortbestaan?

(2019)

Alwine Antoinette barones de Vos van Steenwijk

Posted on

Bij het recht op welzijn denkt iedereen altijd eerst aan voedsel en onderdak. Mensen hebben meer nodig. Geestelijk welzijn. Ze hebben recht op kennis en cultuur. Boeken, toneel, muziek.

*22 juni 1921, Noordwijk aan Zee – † 24 januari 2012, Wijhe

‘Barones der armen’ werd haar eretitel. Ze was van adel, was opgevoed met gouvernantes en had na verblijf in een buitenlandse kostschool rechten gestudeerd in Leiden. Tijdens de bezetting werkte ze als verpleegster en was ze actief in de illegaliteit. Haar vriend Jan ten Bosch, ex-beroepsofficier, werd in juli 1943 met negentien anderen gefusilleerd op de Leusder Heide vanwege spionageactiviteiten. Zijn portret stond tot het eind van haar leven op haar schrijftafel. Ze is nooit getrouwd.
Na de oorlog werd ze de eerste Nederlandse vrouwelijke attaché in diplomatieke dienst. In Parijs was zij in 1960 lid van de Nederlandse delegatie bij de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling). Zo maakte ze kennis met het werk van Joseph Wresinski, de priester die zijn leven was gaan wijden aan de bewoners van het grote daklozenkamp van Noisy-le-Grand. Van de ene op de andere dag wist ze dat daar haar roeping lag. De armen hadden haar dringender nodig dan het vaderland. Zij nam ontslag en ging ook in Noisy wonen. Zij werd ook rooms-katholiek.
Met haar ervaring en haar dwingende charme (‘Alwine kon álles gedaan krijgen’) hielp ze Wresinski bij het uitbouwen van de beweging die hij had opgericht: de ATD Vierde Wereld-beweging. Armoederapporten waren op haar onderzoek gebaseerd. Met haar lobbywerk bereikte ze dat de beweging een raadgevende status bij de Verenigde Naties kreeg.
Op 17 oktober 1987 – sindsdien de Internationale dag voor de uitbanning van Armoede – sprak zij naast Joseph Wresinski een verzamelde menigte van honderdduizend mensen toe. Na de dood van Père Joseph in ’88 schreef zij zijn biografie en volgde zij hem op als internationaal voorzitter van de beweging die toen projecten in 110 landen telde.
In ons land was ze betrokken bij de oprichting van de Joseph Wresinski Cultuurstichting. Deze stichting wil de waardigheid versterken van mensen in armoede door met ze samen te werken in films en toneelvoorstellingen. Het eerste project was de film Hiob, de Bijbelfiguur Job, gezien door de ogen van de allerarmsten.
De vakantieboerderij in Wijhe werd het centrum van ATD Vierde Wereld in Nederland. Haar eigen huisje op het familielandgoed stond vlakbij.

Moses Mendelssohn

Posted on

Niets doet ons hart meer ineenkrimpen als religie die buitensluit. Zet die niet tot bloedige vervolgingen aan, dan kweekt ze toch een liefdeloze trots op een exclusieve waarde voor God. Dat geeft onze meest deugdzame aandriften een verkeerde richting

*6 september 1729, Dessau – † 4 januari 1786, Berlijn

Hij stotterde en had een bochel. Het stond een gelukkig huwelijk evenmin in de weg als groot respect in de Berlijnse elite. De grootvader van de componisten Felix en Fanny Mendelssohn(-Bartholdy) is een sleutelfiguur in de geschiedenis van de joodse emancipatie in Europa.
Thuis in het getto van Dessau was alleen Jiddisch gesproken. Zijn vader schreef Torarollen over. Pas toen hij als veertienjarige met de plaatselijke rabbijn mee naar Berlijn verhuisd was, leerde hij Duits en allerlei vakken. In een zijdefabriek vond hij werk als boekhouder en later als bedrijfsleider. Het was de tijd van Frederik de Grote, de Pruisische vorst die de Verlichting aanhing. Mendelssohn, trouw bezoeker van de synagoge, won een belangrijke wetenschappelijke prijs. In zijn geschriften bleek dat hij een stevige partij mee kon blazen in de filosofische discussies van zijn tijd. Hij raakte bevriend met G. E. Lessing en werd zijn model voor Nathan de Wijze, Lessings beroemde toneelstuk uit 1779 met de parabel van de drie ringen.
En Mendelssohn beijverde zich voor goed onderwijs van de joden, voor verbetering van hun maatschappelijke positie, voor geloofs- en handelsvrijheid. Hij vertaalde de Hebreeuwse Bijbel in het Duits. Hij vond dat de belangrijkste joodse opvattingen niet strijdig waren met moderne ideeën over God, moraal en staat. De staat regelt de verhoudingen onderling, religie de verhouding met God. Kerk en staat moeten daarom worden gescheiden, religieuze tucht afgeschaft. Oostelijker in Europa vond de chassidische opwekking plaats, in Berlijn kreeg zo de Haskala gestalte, de meer intellectuele vernieuwing van het jodendom.
Hij raakte ernstig van slag toen de auteur Lavater publiekelijk vroeg waarom hij met zijn verlichte opvattingen geen christen werd. Even later werd hij ook nog in het beklaagdenbankje gezet van denkers die eigenlijk atheïsten waren. Maar met zijn boek ‘Jerusalem’ uit 1783 kreeg hij niemand minder dan de geleerde Immanuël Kant op zijn hand. Het bevatte tegelijk een bewogen verdediging van het jodendom en een argumentatie voor gelijkberechtiging die juist ruimte laat voor verschillen in godsdienstige praktijken en opvattingen.
Gezien onze anti-boerka-wetgeving, ontslagen weigerambtenaren en toenemend verzet tegen bijzonder onderwijs zijn ook wij nog niet van de vraag af of ook ‘verlichting’ kan ontaarden in een vorm van religie die buitensluit.

Dorothee Sölle

Posted on

Bidden is de concentratie van hoop, tranen en wensen. Bidden is verzet

*30 september 1929, Keulen – † 27 april 2003, Göppingen

Zonder ‘Mystiek en verzet’ was ik niet aan deze rubriek begonnen. Haar belangrijkste boek schreef Dorothee Sölle in 1998 nadat ze heel ziek was geweest. Het verraste omdat het allerlei figuren uit de geschiedenis van de christelijke en niet zo christelijke spiritualiteit ten tonele voert. Wat kon Sölle met vrome begijnen uit de Middeleeuwen, met de asceet Franciscus, met Indianen en confucianisten? Vanaf de jaren zestig gold zij juist als hét boegbeeld van politieke theologie. Met haar boek Plaatsbekleding had zij afscheid genomen van de traditionele ‘Almachtige’ en de God van het na-oorlogse christendom en de gevestigde theologische orde. Ze gaf stem aan de opstandige generatie van 1968, in verzet tegen de Vietnamoorlog en de westerse betrokkenheid bij dictaturen, tegen racisme, wapenwedloop, seksisme en het wegdrukken van het naziverleden. Een feministisch theologe dus. Tussen 1968 en 1972 organiseerde zij het Politiek Avondgebed. ‘Vroomheid leidt tot klassenstrijd’.
Na haar scheiding met Sölle had Dorothee Nipperday in Jeruzalem bij Martin Buber de voormalige kloosterling en pedagoog Fulbert Steffensky ontmoet. Ze werden een paar dat niet alleen apart maar ook samen boeken schreef. Hij leerde de liederen van haar Lutherse traditie waarderen, zij de mystiek van de omgang met God uit de kloosters. Ze deelden een grote liefde voor taal en poëzie. Sölle had ook taalwetenschap gestudeerd en experimenteerde in haar boeken met ‘Theopoethik’, God-verhalende-poëzie.
Eigenlijk had ze al in 1976 in haar boek ‘De Heenreis’ laten zien dat ze zocht naar de verbinding tussen het Godsverlangen van de ziel en maatschappelijk betrokken activisme. Dat had toen in linkse kringen bevreemding gewekt. Maar wie haar radicale politieke keuzes niet altijd deelden, konden haar boeken vaak wel waarderen. Ook in ons land vonden die in veel gemeenten hun weg. Ze was van 1975-1987 hoogleraar in de systematische theologie in New York, maar voelde zich naar eigen zeggen noch thuis in de kerk noch in de wetenschappelijke theologie. Ze was op de Evangelische Kirchentage een graag geziene gast.
Ook na haar dood bleef ze enthousiasmeren en inspireren. Tijdens een massaal bezochte Sölle-herdenking op zo’n Kirchentag, begeleid door een jazz-band, maakte ik mee dat er niet alleen wijn en matses werden gedeeld, maar ook komkommer, snoeptomaatjes en kaasblokjes. Dat was Sölle: creatief en eigenzinnig, tegelijk spiritueel en vol geloof in de kracht van het Evangelie.

Jan de Bakker (Johannes Pistorius)

Posted on

Och, als jullie het voorbeeld van de apostelen eens zouden volgen en duizenden mensen tot de bruiloft van Christus zou dwingen door een goed leven en goed onderwijs

* 1499, Woerden – † 15 september 1525, Den Haag

Op de School met de Bijbel zeiden we nooit samen hardop het Onze Vader. Dat was iets voor de Roomsen. De tafels van 1 tot 10 werden wel klassikaal opgedreund. Zo ook het jaartallenlijstje. En na ‘1517, Maarten Luther. Kerkhervorming’ kwam ‘1525, Jan de Bakker om zijn geloof in Den Haag verbrand’.
Deze eerste protestantse martelaar in ons land was zoon van een koster in Woerden. Tot zijn 12e jaar werd hij door meester Gerrit onderwezen. Hierna volgde hij te Utrecht onderwijs op de kapittelschool en vervolgens op de school van de Broeders des Gemenen Levens waar Hinne Rode hem in aanraking bracht met de hervormingsgezinde ideeën van de humanisten. Terug in Woerden werd hij aangesteld in de ‘officie’ van zijn vader. In 1521 ging hij op aandrang van zijn vader in Leuven studeren. Er is sprake van contact met Erasmus, een oude vriend van zijn vader. In 1522 was hij korte tijd pastoor te Jacobswoude (Woubrugge). Hij predikte ‘ketters’ en stopte met het opdragen van de mis. Hij werd gevangen gezet, maar onder druk van burgers van Woerden vrijgelaten, waarop hij naar Wittenberg de wijk nam. Weer terug legde hij een dagvaarding naast zich neer. Hij trok door het land om geestverwanten te ondersteunen. Nogmaals terug in Woerden legde hij zijn priestergewaad af, trouwde (maar niet voor de kerk) en werd bakker. In 1524 stelde de nieuwe paus (de Nederlander Adrianus) een nieuwe aflaat in. Jan waarschuwde ervoor. In mei 1525 werd hij op bevel van de landvoogdes in de Haagse gevangenpoort opgesloten. Hem werd verweten dat hij ideeën van Wycliffe en Luther verspreidde en dat hij de sacramenten en ceremoniën van de Kerk verwierp, waaronder de eucharistie en de celibaatsplicht. In twistgesprekken met de Inquisiteurs stelde Jan het gezag van de Bijbel hoger dan dat van kerkelijke wetten en rechtbanken.
Vlakbij het Binnenhof werd hij op de brandstapel gewurgd, verbrand en opgeblazen met een kruitzakje. In een lied dat kort erna rondging werd hij ‘seer heylich van leven en wel gheleert’ genoemd. Het verlangen naar kerkvernieuwing was niet meer te stuiten. Onder de lutheranen in ons land heeft de Woerdense gemeente nog altijd een bijzondere status.

NB Muziek en Liturgie 88/3 (juni 2019) heeft afbeeldingen van de Avondmaalskelk van de Lutherse gemeente te Woerden, daterend van voor de Reformatie.

Scheppingsordeningentheologie

Posted on


‘Hebben we dan twee evangeliën? Een voor mannen en een voor vrouwen?’
Het is een vraag van Marie Dentière, uit de begintijd van de Reformatie, de enige vrouw op het grote Reformatiemonument in Genève naast grootheden als Calvijn en Luther.
Wat is het antwoord van de Gereformeerde Bond als een vrouw te kennen geeft dat ze roeping voelt om de Kerk te dienen als predikant? Die vraag kwam op tafel tijdens het gesprek in het radioprogramma ‘Dit is de dag’ op vrijdag 17 januari 2020 (EO, radio 1). Ds. Elsbeth Grutteke stelde hem. Ze heeft zelf ‘ja’ gezegd tegen het gevoel van roeping en begeleidt een predikante-in-opleiding afkomstig uit de ‘achterban’ van de Gereformeerde Bond.
De voorzitter van de GB, ds. Mensink, kon niet anders zeggen dan dat het niet mag. Vrouwen mogen niet aan het Woord komen. De conclusie moet dus zijn dan dat zij zich dus vergissen in hun roepingsbesef. En dat kerken op een fout spoor zitten als zij desondanks tot het daadwerkelijk beroepen over gaan.
Daarmee lag de vinger op een belangrijke zere plek.

Kunnen vrouwen in de kerk niet voor zichzelf opkomen? Ongetwijfeld.
Hebben zij een manifest of appèl van een paar mannen uit de synode nodig? Nee.
Maar het gaat hier ook om de boodschap die de Kerk uitzendt. Over de dubbelheid van die boodschap. Dat kerken met gespleten tong spreken. Het gaat om de theologie die hierin een rol speelt. En juist in GB-gemeenten hebben de predikanten en heeft de theologie van deze mannen veel gezag. En daarover mag dan wel iets gezegd worden. Uit betrokkenheid en verantwoordelijkheidsgevoel voor de kerk als geheel.

Het punt is dus dat er in onze kerk een theologie rondwaart die het mensen verhindert om het roepingsgevoel van vrouwen voor een ambt in de kerk te erkennen. Dat is wat het appèl aankaart. En het legt de verantwoordelijkheid voor die theologie bij de belangrijkste dragers en gangmakers van die theologie: de theologen, het Bondsbestuur, de predikanten.

De GB heeft last van een scheppingsordeningentheologie. Die theologie leidt bijna altijd tot conservatieve standpunten op het vlak van menselijke relaties en sociale verhoudingen. Mannen zijn het hoofd van de vrouw. Vrouwen mogen geen leiding geven in de kerk. Homoseksuele relaties mogen hoogstens als er geen geslachtsverkeer aan te pas komt.
Met scheppingsordeningentheologie zou de slavernij waarschijnlijk nooit zijn afgeschaft. Daarmee hadden we waarschijnlijk ook geen vrouwenkiesrecht in de grondwet gekregen (die kwam er zoals bekend alleen door een politieke koehandel waarbij christelijke partijen eindelijk gelijkberechtiging van het bijzonder en openbaar onderwijs ontvingen). Met zulke scheppingsordeningentheologie zou mijn naaste collega waarvan ik morgen (19/1/2020) afscheid neem wegens emeritaat ook in onze kerk nooit predikant hebben mogen worden (vanwege zijn relatie met een man moest de bisschop de deur naar een ambt in zijn eigen kerk voor hem dicht doen). Met zulke theologie werd in Zuid-Afrika een politiek van rassenscheiding op touw gezet en ideologisch goedgepraat.

Ds. René de Reuver, scriba van de synode, vindt dat we respect moeten hebben voor elkaars geweten. Daar ben ik het helemaal mee eens. Over persoonlijke gewetensbeslissingen oordelen we met ons appèl niet. Maar behalve het niveau van de gevoelens hebben we in de kerk het niveau van de theologie. Dat is een vak. En predikanten worden verondersteld dat op academisch werk- en denkniveau te beoefen. Bij de professionaliteit van de theoloog hoort ook de openheid voor het debat en de bereidheid om je argumentaties tegen het licht te houden. Met een terugtrekmanoeuvre op de gewetens smoor je elk debat. En dat is niet goed voor de kerk.

We hebben dus twee evangeliën in de kerk(en). Een met een conservatieve scheppingsordeningentheologie en een zonder (of een veel meer genuanceerde).

Het kan best zijn dat het aan het einde van de eerste eeuw voor de jonge christenheid nodig was om met de bekende redeneringen te komen: over de man die eerst geschapen was en daarna pas de vrouw, over de noodzakelijke onderschikking en zwijgplicht. Misschien was het missionair noodzakelijk om niet al te ver uit de pas te lopen ten opzichte van de patriarchale cultuur van de omgeving (joods en niet-joods).
Maar de huidige missionaire context van de kerk is een tegenovergestelde. Een van gelijkberechtiging en van hypergevoeligheid voor discriminatie als mensen belemmerd worden in het volgen van hun gevoel over hun seksuele identiteit.
Het heeft alles te maken met ‘missionair kerk zijn’ als we in deze context inspiratie en inzicht halen voor onze kerkelijke keuzes uit andere Bijbelteksten dan die uit de tweede helft van de eerste eeuw. Niet uit de zwijgteksten (in 1 Cor. 14 een inlas van latere datum!), maar uit de teksten waarin vrouwen volop mee functioneren in het apostelwerk van Paulus, waarin vrouwen de eerste zegslieden van de verrijzenis van de Heer zijn, waarin vrouwen profetessen zijn die volk en vorst de wacht aanzeggen.
Het gesprek over de vrouw in het ambt moet dus niet alleen maar overgelaten worden aan de gemeenten of aan de bereidwilligheid van vrouwen om al dan niet in verzet te gaan tegen de bestaande cultuur van hun afdeling van de kerk. We hebben in de kerk een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de boodschap die we uitdragen in de samenleving. En dus blijft het gesprek en het debat ook in breder verband noodzakelijk over zaken waarover de meningen grondig uiteenlopen.

18/2/2020

Appel van (oud-)synodeleden: Laat in de Protestantse Kerk de ambten kerkbreed voor vrouwen opengaan!

Posted on

Aan de kerkenraden van de hervormde en protestantse gemeenten in de gereformeerde traditie
Aan het bestuur van de Gereformeerde Bond
Aan de Raad van Advies voor het Gereformeerd Belijden
Aan alle theologen in de Protestantse Kerk die zich rekenen tot de gereformeerde traditie

‘Er zijn geen Joden of Grieken meer, slaven of vrijen, mannen of vrouwen – u bent allen één in Jezus Christus’ Galaten 3: 28

Waarde broeders en zusters

Tot onze droefheid constateren wij dat in een deel van onze kerk kerkenraden uitsluitend bestaan uit mannelijke ouderlingen, diakenen en predikanten. Nog steeds worden in een deel van onze kerk vrouwen geweerd uit de ambten om het enkele feit dat ze geen man zijn. Ruim honderd jaar geleden werd in Nederland grondwettelijk het algemeen kiesrecht ingevoerd, waardoor ook vrouwen voortaan actief en passief aan verkiezingen konden deelnemen. Verscheidene kerken zijn in de loop van de tijd ook overgegaan tot volledige gelijkberechtiging van mannen en vrouwen, waaronder onze Protestantse Kerk. Maar hoewel in de kerkorde en ordinanties in de regelgeving over verkiezingen, beroepingswerk en afvaardiging met geen woord onderscheid gemaakt wordt tussen man en vrouw, bestaat er in een deel van onze kerk feitelijk geen passief kiesrecht voor vrouwen.

Wij genieten als kerk grondwettelijke vrijheden voor de inrichting van de kerkelijke organisatie. En we mogen dankbaar zijn voor de veelkleurigheid van onze kerk en de cultuur van wederzijds respect en dialoog waarin verschillende stromingen met elkaar samenleven en samen optrekken in onze kerk. Diversiteit moeten we koesteren. We zien ook met vreugde dat ook in het deel van de kerk waar vrouwen nog uit ambten geweerd worden, zij wel in andere rollen royaal worden ingezet met hun talenten en inzichten.

Maar wat ons betreft is dit te weinig. Die ruimte voor diversiteit schiet door als het feitelijk weren van vrouwen uit ambten stelselmatig niet ter discussie wordt gesteld of zelfs wordt gekoesterd als kenmerk van orthodoxie. Wij verlangen naar een kerk waarin over de hele breedte vrouwen niet meer van de preekstoel worden geweerd en waar in kerkenraden, classes en synode mannen en vrouwen een gelijkwaardig gewicht in de schaal leggen. We denken dat dit goed zou zijn voor besluitvorming en beleid en dat dit meer is in de geest van de woorden van de apostel Paulus.
Recent hebben de synodes van de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) en de Nederlands Gereformeerde Kerken (samen op weg naar hereniging) laten zien dat zij niet meer de vrijmoedigheid hebben om het vrouwenverbod te handhaven. Daarmee hebben zij ook wat ons betreft een belangrijke kerkscheidende factor opgeruimd. Over dit punt is er ook binnen de Christelijk Gereformeerde Kerken discussie. Met deze drie kerken heeft de Protestantse Kerk terecht een bijzondere band. En onze eigen Lutherse synode heeft uitgesproken te streven naar het realiseren van een rechtvaardige vertegenwoordiging in kerkelijke bestuursorganen van ten minste 40% mannen, 40% vrouwen en 20% jongeren.

Wij roepen de kerkenraden en theologen die zich rekenen tot de gereformeerde traditie, het bestuur van de Gereformeerde Bond en aanverwante organisaties op, om bij zichzelf te rade te gaan of het geen tijd wordt om deze wissel nu ook om te zetten. Maak een einde aan te gemakkelijk conservatisme dat zich telkens weer verschuilt achter een paar eenzijdig geïnterpreteerde Bijbelteksten en aanvechtbare theologische redeneringen over mannelijke eigenschappen die noodzakelijk zouden zijn voor de bediening van Woord en sacrament of het leiding geven in de Kerk!

Januari 2020
De (oud-)synodeleden:

ds. Harmen Jansen, ds. Peter Breure, Bernard van Delft, ds. Pierre Eijgenraam, Peter Goudkamp, Bert Teerink, ds. Robert Wilschut

Contact: dshjansen@gmail.com

Lezers reageren op mijn boek ‘In het labyrint van Mozes’

Posted on

Verschenen juni 2019, 267 blz., € 21,99 incl verzendkosten

Voor meer info en bestelling: https://www.boekscout.nl/shop2/boek.php?bid=9622

Jouw nadruk op de pastoraal-psychologische therapie van de Tora gaf mij een frisse en verrassende kijk op de Tora. Zo ook de spirituele weg, die je steeds opnieuw in de verhalen van de Tora ontdekt en op een heldere manier beschrijft a.d.h.v. de vier mystagogische modellen. Dit is voor mij een heel nieuwe manier om de Tora te lezen.
(een collega)

‘Mij trof vooral de leesbaarheid. Voor een leek als ik … ik kon soms bijna niet stoppen’

‘Ik heb er een aantal zeer aangename en inspirerende uren mee doorgebracht. Mijn hartelijke dank daarvoor!’

‘Een mooi, goed geschreven, onderhoudend en boeiend boek! Allereerst heb je me de ogen (opnieuw) geopend voor de rijkdom van de Tora. Jij opent een nieuwe wereld voor me die ik buitengewoon boeiend en inspirerend vind. Enkele hoofdstukken (zoals bijvoorbeeld hoofdstuk 6, over mystagogie) zal ik beslist herlezen en anderen te lezen aanbevelen. En ik was al evenzeer verrast door de rijkdom van taal en de speelsheid en creativiteit van denken waarmee je deze leeservaring opdient. Prachtig!’

‘Intertekstualiteit’ blijkt een instrument te zijn dat allerlei nieuwe deuren in de bijbelwetenschap opent en daardoor ruimte maakt voor avontuurlijke hermeneutische methodieken. Ik heb bewondering voor je greep op de (tekst)materie en je vermogen om met behulp van de chiastische lezing van de Tora verrassende inzichten tevoorschijn te toveren. Het was heel spannend om teksten die doorgaans in het schemerduister blijven in prediking en theologie nu ineens te zien oplichten via dwarsverbanden.

‘Ben met veel genoegen je boek ‘In het labyrint van Mozes’ aan het lezen. Geniet er enorm van!’

‘We werden door jouw boek aangezet om tijdens onze week retraite de Tora zelf te gaan lezen. Met je boek erbij gingen we zelf allerlei details in de tekst opmerken. Jammer dat de week voorbij is.’

‘Ik denk dat ieder die eenmaal deze leerroute met jou heeft doorlopen nooit meer kan vergeten hoe die beweging van liefde, hoop en geloof en weer terug: geloof, hoop en liefde, verbonden zijn met de vele verhalen uit de Thora. (…) In mijn optiek is deze omgang met de Thora voor ‘de mensen van de weg’, in deze eeuw, behulpzaam en vruchtbaar. De originaliteit van je vondsten werkt prikkelend en wekt de lust om mee te doen.’

‘Als ik op de achterflap lees, dat bij toepassing van de verborgen code zich een drieledige instructie voor spiritueel lezen opent die niet aan tijd, plaats of volk gebonden is, maakt me dat alert. (..) Kom je uit bij een soort algemene handleiding voor een goed leven, een universele levenskunst, een spirituele gids los van iedere context? Soms lijkt het inderdaad deze kant op te gaan, maar dan zijn er weer tal van teksten die dat beeld corrigeren. Ik lees je boek ook met herkenning, de mystagogische benadering kan heel zweverig worden, maar ook zeer aanspreken. En ik lees in je boek ook de oogst van een leven lang bijbellezen als dominee en als theoloog, het verlangen om je vondsten te delen.’

‘Door wat je schreef over compassie en Grote Verzoendag ben ik in een moeizame verhouding met iemand vanuit het slachtoffer-zijn naar het slachtoffer-af-zijn gestapt met alle verantwoordelijkheden van dien. Een moeilijke beslissing.’

‘Het hoofdstuk over Paulus vond ik prachtig! Ik heb er veel van geleerd en kijk nu toch anders tegen hem aan.’

‘Boeiend! De onhistorische exegese van kerkvaderlijke origine was soms zo gek nog niet. Het is bij tijde een bevindelijk boek van je geworden. Een spirituele uitleg van de Tora zoals jij die hanteert zou de abrahamitische religies weleens meer kunnen verbinden dan ze zelf voor waar houden’

Correcties op de tekst van het boek

Erick Zenger, pag. 38, was geen nieuw- maar een oudtestamenticus.
De RK hoogleraar uit Münster publiceerde veel over de Psalmen en de Tora. Hij is een van de weinige gerenommeerde bijbelwetenschappers die het chiasme van de Tora onderkende. Hij noemde het in zijn Einleitung in das Alte Testament, waarmee het bij de basiskennis hoort die een uitlegger van de Tora met zich mee moet dragen. Zijn schema was nog globaal. Mijn boek werkt het veel gedetailleerder uit waardoor het ook een groter uitlegkundig belang krijgt.

Janusz Korczak

Posted on

We geven jullie maar één ding: het verlangen naar een beter leven, dat nu nog niet bestaat, maar dat eenmaal zal bestaan, een leven in waarheid en gerechtigheid

*22 juli 1878, Warschau
† plm. 7 augustus 1942, Treblinka

Deze zin komt uit de afscheidsbrief die Janusz Korczak meegaf aan kinderen die als ze 14 jaar waren zijn weeshuis verlieten. Hij was één van de grootste pedagogen uit de twintigste eeuw. Begaan met de weeskinderen in Warschau stichtte hij in 1912 Dom Sierot, een Joods weeshuis. Het werd ook wel De Republiek der Kinderen genoemd. Hier bracht hij zijn pedagogische ideeën in praktijk en ontwikkelde hij ze verder. Hij ging tot het uiterste om kinderen als volwaardige mensen tot hun recht te laten komen. ‘Kinderen hoeven geen mensen te worden, ze zijn het al.’ Daadwerkelijk naar hen luisteren stond steeds voorop. En voor geweld was er vanzelfsprekend geen plaats in zijn opvoeding. ‘Een kind dat geslagen wordt, leert slaan; een kind dat gerespecteerd wordt, leert respect’.

Voor het verschrikkelijk geweld van de Holocaust kon hij zijn kinderen niet behoeden. Hitler sloot de Joden van Warschau op in een groot ghetto. Door verzetsmensen zijn er duizenden Joden gered, maar er bleven er vele malen meer over. Korczak zat met 200 kinderen opgepropt in een te klein pand. In augustus 1942 moesten ze op transport naar Treblinka. Aanbiedingen om zelf onder te duiken had hij afgeslagen. Hij weigerde zijn kinderen te verlaten. Hij ging voorop in hun tocht naar de trein, stapte met hen de wagons in en uit en werd met hen vergast.

Korczak was geboren als Henryk Goldszmit in een geassimileerd Joods gezin. Hij had geneeskunde gestudeerd. Hij moest als arts in 1904 dienst doen in de Russisch-Japanse oorlog in Mantsjoerije en tijdens de Eerste Wereldoorlog in de Oekraïne. Zijn pseudoniem had hij voor het eerst in 1898 gebruikt als schrijver. Hij publiceerde tal van kinderboeken, romans, pedagogische boeken, een toneelstuk, een kinderkrant. Radiopraatjes over zijn werk werden in 1936 door de Poolse overheid verboden. In Alleen met God, gebeden van een mens die niet bidt (1922) liet hij twee jaar na de dood van zijn moeder zijn worsteling zien met geloof en ongeloof. Als religieuze zoeker bleef hij dakloos.

Zijn gedachten vormden een belangrijke inspiratiebron voor het Kinderrechtenverdrag door de Verenigde Naties in 1989. In Nederland brengt de Janusz Korczak Stichting zijn ideeën onder de aandacht van zoveel mogelijk opvoeders.

2019

John Henry Newton

Posted on

Genade, zo oneindig groot,
dat ik die ’t niet verdien
het leven vond, want ik was dood
en blind, maar nu kan ‘k zien.

*24 juli 1725, Londen
† 21 december 1807, Londen

John Newton schreef Amazing Grace eind 1772 tijdens het voorbereiden van een preek over 1 Kronieken 17:16-17, waar David zich verwondert over Gods uitverkiezing van zijn familie. Pas in 1835 werd de tekst gekoppeld aan de tune genaamd ‘New Britain’ waarmee het echt beroemd werd. Het lied is gezongen door zangers en zangeressen als Elvis Presley, Johnny Cash, Aretha Franklin. Barack Obama zette het lied in bij de begrafenis van een slachtoffer van een racistische moord in Charleston. Bij ons combineerde Mieke Telkamp de melodie met ‘Waarheen, waarvoor’. Die draak van een tekst heeft het lied geen goed gedaan. Het ontbreekt in onze officiële liedboeken.

Newton had vanaf zijn elfde op zee gezeten en letterlijk en figuurlijk een stormachtig leven geleid. Hij had midden tussen slaven gezeten, had zeelui voor zijn ogen overboord zien slaan, en was jarenlang zelf slavenhandelaar geweest met The Greyhound, ook nadat het geloof langzamerhand wat voor hem was gaan betekenen. Pas rond 1754 kwam een definitieve ommekeer. Hij ging aan wal en bekwaamde zich via studie naast zijn werk tot voorganger. Zoals bij wel meer bekeringen speelde de lezing van ‘De navolging van Christus’ van Thomas a Kempis een rol, naast zijn moeder en zijn jeugdliefde.

Hij sympathiseerde met stromingen buiten de Anglicaanse Kerk, maar werd toch toegelaten als voorganger. Zestien jaar was hij predikant in het plaatsje Olney. Er moest een galerij in de kerk worden bijgebouwd. Hij lokte de depressieve dichter William Cowper naar Olney en schreef samen met hem de Olney Hymns.

Zijn autobiografie Genade brengt me thuis schreef hij in 1764, een in elf brieven zowel een liefdesverslag, een verslag van een zeereis, als een verslag van Gods ingrijpen in zijn leven. Ook andere boeken hebben vaak de briefvorm. Een ervan ontstond door correspondentie met onder meer met Helperus Ritzema van Lier, predikant te Kaapstad.

In 1779 werd hij dominee van de St. Mary Woolnot in Londen. Hier kreeg hij veel invloed op tal van mensen, waaronder de parlementariër en abolitionist William Wilberforce. Pas in 1788 publiceerde hij zelf zijn Gedachten over de slavenhandel, een spijtbetuiging over de verschrikkingen waaraan hij had meegewerkt. Alle parlementsleden kregen een exemplaar. Newton bleef preken tot zijn dood, op ’t laatst blind.

2019

Anke van der Vlies, ‘Enka’

Posted on

Waarom mag een christen het recht niet eisen voor de ontrechten?

*15 januari 1873, Sliedrecht
† 5 juli 1939, Alkmaar

‘Kind, je hebt je Heiland verloochend.’ Ze was door Abraham Kuyper uitgenodigd om te komen praten over haar brochure Kan een rechtzinnig christen socialist zijn? Twee jaar eerder, in 1905, had ze in haar roman Het komt een dominee ten tonele gevoerd die koos voor het socialisme. Kuyper zelf had als leider van de gereformeerden ervoor gepleit dat gereformeerden ook sociaal zouden zijn. Maar sociaal is nog niet socialistisch. Anke van der Vlies, pseudoniem Enka, ging te ver.

Ze was opgegroeid in Schiedam en had in Rotterdam geleerd voor onderwijzeres. Als huisbezoekster van een predikant had ze de noden van arbeiders gezien. Ze werd actief in de drankbestrijding. Echt opzien baarde ze toen ze als orthodox gelovige ook positief ging schrijven over vrouwenemancipatie en socialisme. Vanwege zulke propaganda moest ze in 1910 als onderwijzeres ontslag nemen.

Ze richtte de Bond van Christen-Socialisten op. Tussen 1912 en 1917 was ze actief binnen de S.D.A.P. Ze deed mee aan acties voor dienstweigering en tegen de mobilisatie en de oorlog. Daarna is ze nog in andere partijverbanden actief geweest. Met haar radicale opvattingen over de dictatuur van het proletariaat in combinatie met haar geloof hield ze het nergens lang uit. Ze kon geen compromissen sluiten. Die kwamen er in de politiek juist wel. Er kwam geen revolutie, wel algemeen kiesrecht.
De bekende ‘doorbraak-dominee’ Jan Buskes had haar wel horen preken. Ze had een wat hoge en schelle stem, maar hij vond dat ze het geweldig kon. Een bundel van haar lekepreken is ook uitgegeven. Toen ze in Alkmaar met haar man op de barricaden ging voor goede uitkeringen aan werklozen werd zijn positie in de kerk als voorlezer onhoudbaar. In een kapel bij haar huis in Bergen bleef ze evangelisatiediensten houden.

Ze vergeleek zichzelf met de Amsterdamse weesmeisjes die vroeger in de kleuren liepen van het Amsterdamse wapen: rood en zwart. Bij de rooien werd zij niet vertrouwd vanwege haar zwart, bij de zwarten werd zij verdacht vanwege haar rood. Pas na de Tweede Wereldoorlog werd het vanzelfsprekender dat kerkleden ook aan algemene organisaties gingen deelnemen of lid werden van de PvdA.

Terwijl ik dit schrijf stemmen de vakbonden in met het pensioenakkoord. Het poldermodel van overleg en onderhandelen heeft opnieuw zijn diensten bewezen. We leven niet in een socialistisch paradijs. Maar soms lukt het om samen niet al te asociaal te zijn.

2019

Felicia Langer

Posted on

Het is verboden om stil te blijven. Stilte kan ook doden.

* 9 december 1930, Tarnov (Polen)
† 18 juni 2018, Tübingen

Een getuige van hoop. Ze was een joodse communiste, geboren in Polen. Familieleden die niet naar Sovjet-Rusland hadden weten te vluchten, overleefden de Holocaust niet, zij en haar ouders wel. Ze kon daarom niet veel kwaad horen over Sovjet-Rusland, ook al overleed haar vader in een Sovjetkamp aan ontbering. Ze trouwde met een Pool die héél zijn gezin was verloren. Samen emigreerden ze naar Israël, uitsluitend omdat ze haar moeder niet alleen wilde laten, want het zionistische verhaal van ‘de Terugkeer van het Joodse Volk na 2000 jaar’ vond ze maar een mythe. Veel opvang hadden ze niet. Ze leerde zichzelf het Ivriet. De jaren van avondstudie met een kind thuis waren loodzwaar. Ze was lang lid van de communistische partij. En ze werd advocaat. Maar zaken als verdediging van prostituees boeiden haar niet. Ze groeide uit tot belangenhartiger op het terrein van burgerrechten. Dat lag in de lijn van haar ervaringen. Ze was erg geschokt van de Zesdaagse Oorlog, maar dan vooral vanwege het treurige lot van Egyptische soldaten in de woestijn en de platgewalste Palestijnse dorpen. Het ideaal van een onverslaanbare Joodse staat was niet het hare. Zij was een van de eerste Joods-Israëlische juristen die in processen tegen de staat Israël de nek ver uit staken voor Palestijnse burgers uit door Israël bezet gebied. Ze heeft er in 23 jaar tijd een paar duizend verdedigd, waaronder prominente ‘vijanden van de Joodse staat.’ In 1990 sloot ze haar kantoor en emigreerde ze naar Duitsland. De reden was niet dat ze niet rijk werd van dit werk. Het werk werd haar onmogelijk gemaakt. En ze vond ook dat haar werk misbruikt werd als vijgenblad om de schaamte van grootschalige ontrechting te bedekken.
In Duitsland kreeg ze uit handen van president Köhler een belangrijke onderscheiding. Dit riep heftige reacties op, in Duitsland en van internationale joodse zijde. Ze werd gebrandmerkt als verraadster en antisemiet. Maar ze wilde juiste een brug slaan. ‘Met hart en ziel’ was de titel van haar autobiografie. Ze wist dat ze de vrede niet zelf zou meemaken, vertelde ze een interviewster. Maar haar kleinzoon verzekerde haar dat hij die wel zou zien. En zo lijkt ze een beetje op Mozes die het land van de belofte niet zelf mocht binnengaan, maar vanaf de Nebo wel een inkijkje kreeg.

2019

Festo Kivengere

Posted on

Vrede kost altijd iets. Want de liefde van Christus werd getoond door lijden en zij die deze liefde ervaren kunnen die niet in praktijk brengen zonder dat het iets kost

*1919, Oeganda
† 18 mei 1988, Nairobi

Hij is wel de ‘Billy Graham van Afrika’ genoemd. Hij was als pleitbezorger van de mensenrechten een belangrijk tegenstander van de beruchte dictator van Oeganda, Idi Amin, ‘de slachter van Afrika’. Hij stond op de dodenlijst en ontvluchtte daarom in 1977 Oeganda. Hij schreef desondanks het boek I Love Idi Amin, in veel talen vertaald. Het Evangelie leert ons te vergeven, ook als het grote misdadigers betreft. Na de verdrijving van Amin in 1978 keerde Kivengere terug.

Als kind had hij eerst op het vee moeten passen. Maar hij kon toch naar school. Als tienjarige werd hij gedoopt. Op de middelbare school werd hij lid van een evangelisatieteam. Tijdens zijn eerste baan als onderwijzer was hij een tijd zijn geloof weer kwijt en was hij vooral een stevige drinker en kettingroker. Anderen om hem heen, waaronder leerlingen en een jonger zusje, raakten de een na de ander onder invloed van een intensieve opwekking die er in zijn omgeving plaatsvond. Hij niet. In oktober 1941 kwam ook voor hem de omslag. Naast onderwijzer was hij voortaan evangelist. Dat laatste werd hij in 1961 fulltime. In Tanzania volgde hij een opleiding bij de CMS, een van de belangrijkste internationale zendingsorganisaties. Ook haalde hij in Londen een onderwijsgraad. Terug in Afrika werd hij een van de bekendste Afrikaanse evangelisten. Verbonden met de East African Evangelistic Enterprise van de Zuid-Afrikaan Michael Cassidy kreeg hij een grote internationale actieradius. Hij beheerste verschillende talen en kon aanstekelijk preken. En hij kon goed vertellen. ‘Vraagt een kind aan haar moeder: ‘Wat doet God de hele dag eigenlijk?’ Moeder moet even nadenken. ‘Liefje, ik denk dat hij de hele dag kapotte dingen repareert.’’

Zijn dochters hadden mooie namen als Peace, Hope, Joy en Charity. Jezus nam voor hem de plaats in van de vooroudergeesten die zijn vader in diensten in zijn jeugd had aangeroepen. Hij was diep overtuigd van de betekenis van het geloof in Christus, ook voor de samenleving. Zijn boodschap voor Oeganda was: eerst herstel van de relatie met God, dan met elkaar. Dat zou de natie herstellen. Van de Anglicaanse bisschoppen in Oeganda was hij in 1983 de eerste die vrouwen tot priester wijdde. In Nederland was hij ooit spreker op een EO-jongerendag. Hij stierf in 1988 aan leukemie.

2019

Johannes Hermannus Gunning jr.

Posted on

Zelfverloochening is het geheim van alle ware levensbeweging

*20 mei 1829, Vlaardingen
†21 februari 1905, Arnhem

Toen J.H. Gunning jr predikant was in Hilversum reisde hij vaak naar Leiden. Daar werd dan bij zijn oudere collega Daniël Chantepie de la Saussaye de Institutie bestudeerd, het belangrijkste boek van Calvijn. Het was rond 1860. Nederland duikelde het tijdperk van stoom, staal en stedelijke groei binnen. Ook de opvattingen over geloof en kerk maakten stormachtige ontwikkelingen door. Vanaf kansels werden nieuwe vrijzinnige standpunten verkondigd.

De jonge Gunning, opgegroeid in een pastorie in Leeuwarden, had tijdens zijn studie in Utrecht bij de moderne filosoof Opzoomer ontdekt dat dit modernisme hem niet bevredigde. Maar bij verstard calvinisme voelde hij zich ook niet thuis. Hij werd naast la Saussaye de belangrijkste woordvoerder van de ‘ethische richting’ in kerk en theologie. Zij wilden het modernisme niet beoorlogen, maar ‘overwinnen’ door betere antwoorden te formuleren op terechte vragen aan de traditionele geloofsleer.

Een belangrijk geschrift werd Het Kruis des Verlossers. Bij elke nieuwe druk bracht Gunning weer wijzigingen aan. Uitvoerig deed hij uit de doeken welke accentsverschuiving hij voorstond in de uitleg van de plaatsvervangende kruisdood van de Heer. Het offer is geen noodzakelijke voldoening aan goddelijke toorn, maar blijk van goddelijke liefde.

Vaak schreef hij over de zelfverloochening, ‘de grondwet van het heelal’. Daarin krijgt het kruis in ons leven gestalte. De moderne samenleving en het persoonlijkheidsideaal in veel literatuur en filosofie stond hem teveel in het teken van het streven van het zelf in plaats van het willen sterven aan zichzelf. Zelfrealisatie zonder zelfverloochening levert geen humaniteit op. Hij bestreed dus in zijn tijd al ‘het dikke ik’.

Abraham Kuyper wist in zijn krant Gunning bij de orthodoxe gelovigen zo verdacht te maken dat hij afzag van een benoeming als hoogleraar. Pas in 1882 zette Gunning de stap van de kansel naar de universiteit, eerst in Amsterdam, later in Leiden. Voor veel hervormde predikanten werd hij een belangrijk leermeester. En ook latere generaties ‘ethischen’ bleven Gunnings gedachtegoed waarderen, ondanks de negentiende-eeuwse wijdlopigheid van zijn brochures. En rond de eeuwwisseling hadden juist zijn leerlingen ook sympathie ontwikkeld voor de arbeidersbeweging en de sociaal-democratie. Gunning had gedoceerd dat het anarchisme wel een paar punten had. Het Evangelie is ook revolutionair.

Een edel en spiritueel mens, daar waren vriend en vijand het wel over eens.

2019

Servaas van Maastricht

Posted on

O, Sint Servatius, Beschermer van Maastricht
bewaar in dit gewest het heil door U gesticht

*Groot-Armenië?
† Tongeren of Maastricht, 4e of 5e eeuw

De entree van het christendom in ons land is hardnekkig verbonden aan de naam Servaas. In het jaar 342 of 343 zou een zekere bisschop Sarbatios de besluiten van het Concilie van Sardica (Sofia, Bulgarije) tegen het arianisme hebben ondersteund. Hij wordt ook genoemd in verband met een diplomatieke keizerlijke missie in 350-353. In 359/360 was bisschop Servatius van de Tungri aanwezig op het Concilie van Rimini. In de late vierde eeuw, toen Maastricht een Romeinse garnizoensstad was, zou hij dan bisschop in Tongeren geweest zijn. Vanuit Tongeren zou hij de bisschopszetel naar Maastricht verplaatst hebben, waar hij dan gestorven zou zijn. In de 6e eeuw gaf bisschop Monulfus zijn gebeente een prominente plek in een nieuwe kerk. Vanaf die tijd is de verering van Servaas nooit meer gestopt. Zijn graf ligt in de crypte van de basiliek aan het Vrijthof. Zijn naamdag 13 mei, die nog altijd gevierd wordt, komt al in de 8e eeuw voor op de kalender van Willibrord.

Kwam de eerste bisschop van ons land uit Armenië? Het zou kunnen. Maar eigenlijk is alles over Servaas onzeker. Wat wel zeker is, is dat zijn verering enorme proporties kreeg. Meer dan 425 kerken verspreid over de hele wereld hebben een relikwie, een beeld, schilderij of glas-in-loodraam van de heilige. Eén van de oudste werken uit de Nederlandse literatuur is aan hem gewijd, het Leven van Sente Servas van Hendrik van Veldeke van rond 1170. En hij schopte het tot ijsheilige. ‘Pancraas, Servaas en Bonifaas/ zij geven vorst en ijs, helaas.’

Een van zijn legendarische wonderen is dat hij in het Grieks preekte, maar door iedereen verstaan werd. Vaak is hij afgebeeld met aan zijn voeten een kronkelende draak, ter illustratie van de zege van het christendom over het heidendom en over ketterijen als die van de Arianen die Jezus niet helemaal zo goddelijk beschouwden als moest.

Een oud verhaal vertelt ook dat een goudsmid die zijn beeld moest maken een product afleverde dat scheel keek. De keizer die de opdracht had gegeven werd woedend. Toen greep de heilige zelf in. In een droom verscheen hij aan de keizer. Die moest goed in de poppetjes van zijn ogen kijken: hij wás scheel!

Zo knipoogt Servaas naar álle legendarische beeldvorming rond heiligen. Er mag af en toe best wat hemelse vriendelijkheid binnengesmokkeld worden.
Mooi dat Limburg ook bij ons land hoort.

2019

Nicolaus Ludwig von Zinzendorf

Posted on

Jezus, ga ons voor deze wereld door
(Lied 835)

*26 mei 1700, Dresden – † 9 mei 1760, Herrnhut


In 2018 bestond de grote kerkzaal van de Evangelische Broedergemeente op het terrein van Slot Zeist 250 jaar. Alles is daar wit. Leden van de gemeente worden ook altijd in een witte kist begraven, met iedereen dezelfde steen en altijd met een eigen graf. Uitvaartdiensten beginnen er om half drie, het tijdstip van Christus’ dood. Bij de stoet loopt vervolgens de muziek voorop. En Pasen wordt er in alle vroegte op de begraafplaats begonnen met een Paasjubel, opnieuw met koperblazers. In de kerkdiensten draagt de voorganger de preek zittend achter een lezenaar voor. Net zoals Jezus volgens Lucas 4 ervoor ging zitten.

De Broedergemeente of Hernhutters waren in Nederland neergestreken vanuit Herrnhut. Op terrein van Graf von Zinzendorf hadden gevluchte protestanten (Hussieten) uit Bohemen, Oostenrijk en Saksen samen in 1722 een kolonie gevormd die ze onder de hoede van de Heer hadden gesteld, vandaar die naam. Von Zinzendorf was bemiddeld. Een schilderij van een lijdende Christus met het onderschrift ‘Dit deed Ik voor jou, wat doe jij voor Mij?’ had hem geraakt. En tijdens zijn rechtenstudie in Halle en Wittenberg was hij onder de invloed van het piëtisme geraakt. Onder zijn leiding werd er gestreefd naar een eigentijdse vertaling van het gemeenschapideaal van de eerste christenen. De kolonie maakte een opwekking door, waarbij onderlinge fricties werden bijgelegd. Het werd een serieuze commune. Vanuit hun drukkerijen vonden de Losungen een grote verspreiding: een jaarkalender met willekeurig gekozen Bijbelteksten voor elke dag (ook Bonhoeffer leefde er in zijn gevangeniscel mee).

Veel gemeenteleden waren bekwaam in allerlei handwerk en bedrijvigheid. Dat maakte hen geschikt om zelfvoorzienende zendelingen te worden. Vanuit Hernnhut werden ze uitgezonden naar Groenland en andere Deense gebieden en al snel ook naar tientallen andere plekken over de gehele wereld. Tot dan hadden protestanten nog nauwelijks aan zending gedaan! Via IJsselstein en Zeist werd Suriname een belangrijk zendingsterrein. Toen er in de afgelopen eeuw veel Surinamers in ons land neerstreken, betekende dit een flinke groei van de Broedergemeente.

De Hussieten kenden het bisschopsambt. Zinzendorf werd ook tot bisschop gewijd. En hij schreef honderden liederen. Hij was erg gericht op het bloed van Christus als bron van redding en heil. Die ‘bloedtheologie’ was de meeste tijdgenoten wat te gortig. Maar sommige liederen zijn wijd verspreid geraakt. En het was in een zaaltje van de Londense tak van zijn gemeenschap dat John Wesley ‘gegrepen’ werd. Wat het begin werd van de beweging van de Methodisten.

2019

Catharina van Siena

Posted on

Mijn natuur is vuur


*25 maart 1347, Siena – † 29 april 1380, Rome


‘U moet in de tuin van de kerk, waarvan u de herder bent, de stinkende bloemen uittrekken. Wees geen angstige zuigeling!’ Ze nam geen blad voor de mond. Paus Gregorius XI moest weer terug naar Rome en niet als een marionet van de Franse koning in Avignon blijven hangen. Het is een woelige tijd. De pest heeft de bevolking van Europa met een derde uitgedund. Het is overal oorlog. De Ottomanen rukken op. De weelde van de hoge geestelijkheid staat in sterk contrast met de armoede van ontvolkte gebieden en de slechte opleiding van veel priesters.

Heftig zijn ook de ervaringen van een reeks mystici, waaronder Catharina van Siena. Ze is het vijfentwintigste kind van wolwever Benincasa die politiek betrokken is bij de ‘populani’ in de stad. Lezen of schrijven leert ze niet. Maar al heel jong legt ze een sterke religieuze interesse aan de dag. Ze wil niet trouwen en knipt als zestienjarige haar lange haar af, bindt een hoofddoek om en betrekt in de werkplaats van haar vader een kluis. Moeder smaalt ‘Tegenwoordig zijn er toch geen heiligen meer?’ Na drie jaar streng regime over zichzelf wordt ze toegelaten tot de Derde Orde van de Dominicanessen. Haar schoonheid raakt door de pokken aangetast. Ze trekt rond met haar ‘famiglia’ van aanhangers uit allerlei kringen. Daarmee legt ze zich ook toe op werken van barmhartigheid. En ze bemoeit zich stevig met de talloze conflicten van de Italiaanse steden en de vorsten en geestelijken van Europa. Armen, zieken en zondaars bejegent ze liefdevol, machthebbers geselt ze. Er zijn 381 brieven bewaard gebleven, gedicteerd net als haar boek Dialoog van de goddelijke voorzienigheid uit 1378.

Dat boek is een beeldend pleidooi voor geestelijk leven. God maakte van zijn Zoon een brug naar Hem toe, met de deugden die Hij in ons bewerkt als stenen van de brug. Op de brug staat een gasthuis met voedsel voor de reizigers. Onder de brug stroomt de rivier die naar het verderf leidt. Behalve gebed is ook gehoorzaamheid een belangrijke sleutel waarmee de hemel wordt geopend. De ziel moet die met een koord aan haar riem vastbinden. Ze weet dat zonden én deugden tot je komen via de naaste. Wat voor naaste ben je dan zelf? Ze doorspekt haar betoog met haar visioenen over tal van onderwerpen.

Ze is heilig verklaard en tot kerklerares en patrones van Europa verheven. Een zielloos Europa kan zulke vurigheid wel gebruiken.

2019

Barbara Shlemon Ryan (Leahy)

Posted on

Ik twijfel er absoluut niet aan dat God ieder van ons heelheid gunt en ik kijk uit naar de dag ‘dat er geen dood, geen rouw, geen jammerklacht, geen pijn zal zijn omdat wat er eerst was voorbijgegaan is’

*6-3-1936, Chicago – † 22 april 2011, Melbourne, Florida

De charismatische beweging bracht vanaf de jaren ’60 eerst onder protestanten maar al snel ook in de Rooms-Katholieke Kerk nieuwe aandacht voor de innerlijke vernieuwing van mensen door het geloof in de kracht van Gods liefde. Ook in Nederland. Een bekend boekje over het thema van de genezing van de herinnering werd Doordringend heil (1988) van de Amerikaanse Barbara Shlemon Ryan, geboren Leahy.
Ze was verpleegkundige. Ze had er oog voor gekregen dat haar patiënten niet alleen lichamelijke verzorging nodig hadden, maar dat er ook vaak innerlijke wonden waren die aandacht vroegen. Zo werd zij actief in de Katholieke Charismatische beweging in Amerika. Ze werd zelfs een van de prominente leiders. Een vrouwelijke leek in deze rol was in die tijd revolutionair. Jarenlang heeft ze in lezingen getuigt van de mogelijkheden van innerlijke genezing. Haar video’s kregen een enorme verspreiding, evenals haar boeken. En met grote sensitiviteit heeft ze met duizenden mensen gebeden. Ze was grondlegger van een grote associatie van christelijke therapeuten. Daarnaast was ze een toegewijde moeder van haar vijf kinderen. Een van haar boeken gaat over de verwerking van echtscheiding, ook daar had ze ervaring mee. Ze overleed op een Goede Vrijdag.
In dat boekje doorloopt ze de zeven levensfases die we vanaf het verblijf in de baarmoeder tot de volwassenheid doorlopen. En elke fase kan innerlijke wonden achterlaten. Maar zoals Freud aan het begin van de eeuw al had duidelijk gemaakt, is een groot gedeelte van onze persoonlijkheid onbewust. Net als bij ijsbergen zien je soms maar tien procent en zit de rest onder water. ‘Wij dienen de echte persoon in ons binnenste te ontdekken, die soms ligt te slapen, zoals Doornroosje, die door de Prins werd wakker gekust’. Ze vertelt overtuigende verhalen over het effect van samen met mensen tactvol bidden om de doorwerking van de liefde van Christus. Ze geloofde heilig in de kracht van Gods liefde om de pijn door gebeurtenissen uit het verleden te overwinnen. En dat betekende dat zij flink bijdroeg aan het aankaarten van de schadelijke effecten van zaken als incest, vechtscheidingen, verslavingen en andere grote tekorten van volwassenen in onze moderne beschaafde wereld.

2019

Georg Friedrich Händel

Posted on

Hallelujah. Hallelujah. Hallelujah.

*23 februari 1685, Halle a.d. Saale – † 14 april 1759, Londen


Het Hallelujah uit Händels Messia hoort tot het ijzeren repertoire van zangkoren. Händel werd in hetzelfde jaar geboren als Johann Sebastian Bach en maar 150 km bij hem vandaan. En wat Bach deed met zijn cantates en passies deed Händel met zijn oratoria en anthems: religieuze muziek schrijven van onvergankelijke waarde. Judas Makkabeus, waaruit de melodie van het paaslied ‘U zij de glorie’ stamt, het Utrechts Te Deum.
The Messiah bezingt Christus’ menswording, kruisdood en wederkomst. De tekst kwam van de Engelse grootgrondbezitter Charles Jennens. Die wilde in een conflict met deïsten bewijzen dat de komst van Jezus was voorspeld in het Oude Testament. Beroemd werden ook verschillende aria’s. Bij de eerste uitvoering van de aria ‘He was despised’ stond er volgens overlevering na afloop iemand in de zaal op met de roep ‘vrouw, om deze zang zijn al je zonden vergeven’. De zangeres was niet bepaald van onbesproken gedrag namelijk.
Die eerste uitvoering was op 13 april 1742 in Dublin. De uitvoeringen kregen vervolgens zulke grote toeloop dat de dames verzocht werd de hoepelrok thuis te laten en de heren hun degen. Door opvoering in liefdadigheidsconcerten in Londen werd het ook in Engeland beroemd. De prins van Wales stond in 1750 op bij het Hallelujah en dat is sindsdien in Angelsaksische landen de gewoonte gebleven.
The Messiah was oorspronkelijk geschreven voor uitvoering in de voorbereidingstijd op Pasen, maar werd later ook vaak uitgevoerd in de adventstijd. Händel had het grote driedelige werk in 24 dagen geschreven, mede gedreven door een wankele financiële positie.
Hij kwam uit een familie van ambachtslieden. De familie zag er niets in dat hij de muziek in ging. Via een baan als violist in Hamburg en een ontmoeting met een welgestelde heer kwam hij in Italië terecht. Daar kreeg zijn loopbaan als componist vaart. Na een tussenstop in Hannover woonde en werkte hij vanaf 1712 in Londen. Met behoorlijk succes. Hij wist met de muzikale modes mee te gaan. Het leeuwendeel van zijn 160 werken bestaat uit opera’s en orkestwerken, maar na 1730 was hij ook grote oratoria gaan schrijven. Dat hij ook bijbelse thema’s in het theater bracht, werd door kerkleiders afgekeurd. Voor de Lutheraan Händel met grote liefde voor de Bijbel was dit onbegrijpelijk. 
Hij stierf als een vermogend man, op Stille Zaterdag, kort nadat hij nog een uitvoering van zijn Messiah had bijgewoond.

2019