Johannes Chrysostomus

Posted on

Aan ieder van ons heeft God een taak toevertrouwd die belangrijker is dan de zon, belangrijker dan hemel, zee en aarde


*Plm. 345, Antiochië – †14 september 407, Pontus

Hij heeft een enorme hoeveelheid preken, brieven en verhandelingen nagelaten. Voor de oosters-orthodoxe kerken is hij een van de vier grootste kerkvaders. De Byzantijnse liturgie gaat voor een groot deel op zijn herschikking terug.
Johannes Guldenmond was na zijn scholing in welsprekendheid bij de heiden Libanius in plaats van een politicus een radicaal christen geworden. Eenmaal bisschop combineerde hij zorgvuldige schriftuitleg met duidelijkheid en durf om te zeggen waar het op stond. Zijn levendige preektrant droeg bij aan grote populariteit. Hij bewonderde Paulus, maakte zich druk over het voortbestaan van half-heidense moraal en bijgeloof en besteedde zijn vermogen aan de armen. Net als Augustinus beschermde hij het huwelijk tegenover geestelijke overwaardering van de seksuele onthouding.
Helaas maakt ook deel uit van de geschiedenis van het antisemitisme. In het najaar van 387 hield hij in Antiochië een reeks felle preken tegen de Joden. Antiochië was een grote kosmopolitische stad vol religie en wuft vermaak. Nog steeds vormden Joden er een belangrijke minderheid. En menig christen ging wel eens naar een synagoge. Er werd onderling gehuwd en gehandeld. Dat moest afgelopen zijn. ‘Duivelaanbidders zijn het!’ ‘Moordlustigen!’ ‘Synagogen zijn plekken van hoererij!’ Het jaar erop werden synagogen in het hele oostelijke deel van het Romeinse rijk getroffen door een golf van vandalisme. Maar of dat zijn schuld was? Er was veel sociale onrust. En twee decennia eerder had keizer Julianus de Afvallige een deal met de Joden gesloten om de tempel te herbouwen en was de positie van de kerk weer wankel. Het ging de kerkleiders vooral om het duidelijker afbakenen van de christelijke identiteit. Ze waren de enigen niet die in de slag om aanhangers karikaturen schiepen.
In 398 werd hij tegen zijn zin patriarch in Constantinopel, dicht bij de keizerlijke troon van Theodosius I. Daar heeft hij ook bijgedragen aan verdere inperking van de rechten van de Joden. Maar de keizerlijke gunst betekende niet dat hij een blad voor de mond nam als het gedrag van het hof hem niet aanstond. Toen dit keizerin Eudoxia te gortig werd leverde hem dat afzetting en verbanning op. Het volk reageerde woedend met het in brand steken van de basiliek van Constantijn.
Hoe dan ook een man die de lat hoog legde.

Andreas Osiander

Posted on

Het is niet waar en niet geloofwaardig, dat de Joden kinderen van christenen heimelijk wurgen en hun bloed gebruiken.

*14 december 1489, Gunzenhausen – † 17 oktober 1552, Koningsberg

Neurenberg is grote stad met een verschrikkelijk verleden. Het is de stad van de extreem antisemitische Julius Streicher, van enorme parades van de nazi’s op het megalomane terrein dat Albert Speer daarvoor ontwierp met een groot podium voor Hitler, van de processen tegen de voormalige beulen van het derde rijk. En in de Middeleeuwen was het ook al erg geweest. Een synagoge en een joodse wijk werden verwoest om plaats te maken voor een kerk. Die kerk wordt nu uit schaamte gesierd door een heiligenbeeld van de joodse Edith Stein.
Op de preekstoel van een andere kerk in de oude binnenstad hangt het portret van Andreas Osiander. Hij was een van de kerkhervormers uit de zestiende eeuw. In 1522 pastor van de Sankt Lorenzkirche geworden, had hij zich tot leider van de Reformatie ter plaatse ontwikkeld. Zijn naam valt later vaak in verband met diverse conferenties en debatten over allerlei theologische en kerkelijke kwesties. Hij week soms af van Luther en Calvijn. Zijn accent op het ‘inwonen’ van Christus in de gelovigen had een mystieke trek. En hij toonde interesse in de nieuwe astronomie.
Maar hij wordt nu vooral met respect herinnerd vanwege een lang vergeten boekje. Het is een gedegen bestrijding van het antisemitisme. Er was op Hemelvaartsdag 1529 in een dorpje Pösing een kind dood gevonden. Dertig joden ter plaatse werden vervolgens op grond van het oude ‘bloedsprookje’ gefolterd en verbrand. Osiander, die les gehad had van een joodse rabbijn en zelf Hebreeuws gedoceerd had, schreef twintig argumenten tegen zulke praktijken. Daaruit bleek een deskundige en respectvolle benadering van het jodendom. Kinderoffers waren al in de Bijbel verboden. En sinds de val van de tempel brengen Joden helemaal geen offers meer. Ze zoeken Gods genade door te leven naar zijn Wet. Voor hen is naastenliefde ook een groot gebod. En de roep om wraakacties is meestal een poging van een overheid om iets te verbergen.
Het werd anoniem gedrukt. En toen er rond Pasen 1540 in het bisdom Eichstädt een dood Joods kind werd aangetroffen, had het effect. Er volgde geen wraakactie.
Berucht zijn de woedende geschriften die Luther in deze jaren tegen de joden schreef. Berlijn heeft daarom onlangs zijn naam van straatnaambordjes gehaald. Maar zulke verhalen zijn er dus ook. Ze laten beter zien waarvoor het christendom eigenlijk staat. (2022)

Viktor Emil Frankl

Posted on

Het leven wordt niet ondraaglijk door de omstandigheden, maar door het gebrek aan zin en doel

*26 maart 1905, Wenen – † 2 september 1997, Wenen

Frankl was een vurig pleitbezorger van het zoeken naar doelen om voor te leven. Met recht van spreken, gezien zijn succes als psychotherapeut, maar zeker ook als Joodse overlevende van het getto van Teresienstadt en drie concentratiekampen.
Dankzij een grote leergierigheid was de Weense ambtenarenzoon al heel jong actief als psychiater. Hij had ook al vroeg een eigen theorie: de ‘logotherapie’. Daarover onderhield hij contact met Freud en Adler, de beroemde psychiaters van zijn tijd. Op hun inzichten borduurde hij verder. Zijn werk onder Oostenrijkse scholieren trok de aandacht, omdat hij met succes een golf van suïcide wist in te dammen. Tussen 1933 en 1937 had hij een heel paviljoen met suïcidale patiënten onder zijn hoede, waar hij wel 3000 vrouwen per jaar behandelde. Onder het naziregime wist hij in het laatste ziekenhuis dat in Wenen nog voor Joden open was, mensen te redden uit het ‘euthanasieprogramma’. Eenmaal zelf in de kampen hield hij zich staande door zich mentaal te concentreren op zijn vak. Ook daar behandelde hij suïcidale medegevangenen.
Waarom was hij met zijn zwangere vrouw Wenen niet ontvlucht? Op een dag op bezoek in het ouderlijk huis had zijn vader een marmeren inscriptie laten zien die was gered uit een verwoeste synagoge. Er stond op: ‘eert uw vader en uw moeder’.
Zijn echtgenote en bijna alle familieleden kwamen om het leven. Hij overleefde en werd hoogleraar en een veelgevraagd spreker. Met steun van zijn tweede echtgenote kwamen er tientallen publicaties tot stand, veelvuldig vertaald. Maar het beroemdst bleef zijn boek uit 1946: De zin van het bestaan, waarin hij zijn kampervaringen verbond met de ‘logotherapie’. Hij bedacht de term ‘zondagsneurose’. Veel mensen zag hij na hun werkweek depressieve gevoelens krijgen, aangestaard door de leegte van hun leven, door hun ‘existentiële vacuüm’. Heeft ons leven dan zin? Die vraag moest worden omgedraaid. Wat verwacht ‘het leven’ van mij? Wie of wat wacht misschien wel op mij? En we zouden moeten ophouden om geluk na te jagen, want dan ontglipt het je juist. Zijn psychotherapie was er in elk geval niet op gericht mensen gelukkig te maken, maar om mensen te helpen om hun keuzemogelijkheden te zien in het omgaan met de weerbarstigheden van het leven. Zijn hobby? Bergklimmen.
Hoeveel heeft dit koppige geloof in de mogelijkheid van een betekenisvol leven te danken aan de Schriften van het volk dat Freud, Adler en Frankl heeft voortgebracht? (2022)

Een voorbeeld van de betekenis van De zin van het bestaan is de Joods-Hongaars-Amerikaanse psychotherapeut Edith Eger. Het speelde een cruciale rol speelde in haar eigen verwerking van de traumatische herinneringen. Zij had moeten dansen voor Mengele. De titel van haar bestseller ‘De keuze’ (2017) is ontleend aan Frankl.

Edith Stein

Posted on

Wie dorst naar waarheid zal altijd de bron vinden

*12 oktober 1891, Breslau (Wrozlav) – † 9 augustus 1942, Auschwitz

Op vakantie in Europa kun je her en der op Edith Stein stuiten, de non die uit een Limburgs klooster naar Auschwitz was weggevoerd. Een kleine oorlogsbunker achter een Sloveens kerkje was tot een gedachteniskapelletje voor haar herbestemd. In een van de oude stadskerken van Neurenberg hangt haar beeld prominent naast het koor. Op deze plek had in de Middeleeuwen een synagoge gestaan, totdat die bij een pogrom was verwoest.
Ze kwam uit een kinderrijk joods gezin. Rond haar vijftiende was ze opgehouden met bidden. In het rijk van de rede was er voor God geen plaats. Maar tijdens haar studie raakte ze door contacten en gesprekken met medestudenten en docenten steeds meer onder de indruk van geloofsvragen en gelovige mensen. Ze was tot 1918 leerling en assistent van de bekende filosoof Husserl bij wie ze promoveerde. Vanaf dat jaar noemde ze zich christen. Omdat ze vrouw was zat een verdere universitaire loopbaan er niet in. Maar ze bleef wetenschappelijk actief. In haar studies besteedde ze grote aandacht aan de religieuze ervaring. Kon de ervaring van diepe geborgenheid wel begrepen worden zonder God? En diep geraakt door het lezen van het levensverhaal van Teresa van Avila liet ze zich in 1922 dopen en werd ze rooms-katholiek.
Ze werd een gewaardeerd docent in het katholieke middelbaar onderwijs in Speyer en later pedagoog in München. Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam waarschuwde ze de paus direct voor het dreigende gevaar voor de Joden. Ze wilde het nazidom bestrijden met een christelijke pedagogiek. Maar onder druk van het regime moest ze ontslag nemen. Ze trad in bij de ongeschoeide karmelietessen. Als kloosternaam koos ze Teresa Benedicta de Croce, ‘Teresa, gezegend door het kruis’. In het habijt mocht ze verder werken aan wetenschappelijke publicaties, ook toen ze met haar later ingetreden zus Rosa na de Kristallnacht naar het klooster in het Limburgse Echt verhuisde. Helaas bleef het ook daar niet veilig. In reactie op het protest van de Nederlandse bisschoppen tegen de jodenvervolging (en om schrik aan te jagen) werden de twee zusters afgevoerd en vermoord. ‘Kom, we gaan voor ons volk’, moet ze tegen haar zuster gezegd hebben.
Paus Johannes Paulus II verklaarde haar heilig en benoemde haar tot een van de schutspatronen van Europa. En zo wordt ze op tal van plaatsen herdacht. (2022)

Edith Stein

Posted on

Wie dorst naar waarheid zal altijd de bron vinden

*12 oktober 1891, Breslau (Wrozlav) – † 9 augustus 1942, Auschwitz

Twee keer stuitten we deze zomer op rondreis op Edith Stein, de non die uit een Limburgs klooster naar Auschwitz was weggevoerd. Een kleine oorlogsbunker achter een Sloveens kerkje was tot een gedachteniskapel voor haar herbestemd. En in een van de oude stadskerken van Neurenberg zagen we haar beeld prominent naast het koor hangen. Op deze plek had in de Middeleeuwen een synagoge gestaan totdat die bij een pogrom was verwoest. (In een andere kerk in deze voormalige nazi-hoofdstad lazen we dat Osiander, de Reformator van Neurenberg ten tijde van Luther, een boek tegen jodenvervolging had geschreven waarmee hij aantoonbaar levens heeft gered.) Op een eerdere vakantie hadden we in de beroemde dom van Speyer een ruimte getroffen die haar met allerlei voorwerpen in herinnering houdt. Ze staat dus internationaal hoog aangeschreven.

  • Speyer
  • biechtstoel Speyer
  • Neurenberg

Ze was net als later Dietrich Bonhoeffer geboren in Breslau en ook in een groot gezin. Alleen was haar vader al jong overleden. Moeder was een zakenvrouw die van wanten wist. Het was een joods gezin. Maar rond haar vijftiende was ze opgehouden met bidden. Ze was intelligent en begin 20ste eeuw was er in het rijk van de rede niet veel plaats voor God. Ze was ook opgehouden met school, maar pakte de draad van studeren weer op.
Ze was tot 1918 leerling en assistent van de bekende filosoof Husserl bij wie ze promoveerde. Ook Max Scheler had grote invloed. Tijdens haar studie raakte ze door contacten en gesprekken met medestudenten en docenten steeds meer onder de indruk van geloofsvragen en van gelovige mensen. Ze ging zich ook christen noemen. Ze toonde ook politieke interesse en
ijverde voor vrouwenkiesrecht. Omdat ze vrouw was zat een verdere universitaire loopbaan er niet in, ook al zou ze altijd op filosofisch terrein actief blijven. In haar studies besteedde ze grote aandacht aan de religieuze ervaring. Kon het besef van diepe geborgenheid wel begrepen worden zonder God? In 1922 liet ze zich dopen en werd ze rooms-katholiek. Ze was diep geraakt door het lezen van het levensverhaal van Teresa van Avila. Mogelijk speelde teleurstelling in de liefde en in het verloop van haar carrière een rol. Ze werd warm verwelkomd in de Kerk en vond onderdak bij nonnen in Speyer. Met hun steun werd ze een gewaardeerd docent in het middelbaar onderwijs en later ook pedagoog in München.
Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam waarschuwde ze de paus direct voor het dreigende gevaar voor de Joden. Ze zag een taak in het bestrijden van het nazidom met een christelijke pedagogiek. Maar onder druk van het regime moest ze ontslag nemen. Ze trad in bij de ongeschoeide karmelietessen. Als kloosternaam koos ze Teresa Benedicta de Croce, ‘Teresa, gezegend door het kruis’, zich bij deze verwijzing naar Johannes van het Kruis afvragend wat haar kruis zou zijn.

In het habijt mocht ze verder werken aan wetenschappelijke publicaties, ook toen ze met haar na moeders overlijden ook ingetreden zus Rosa na de Kristallnacht naar het klooster in het Limburgse Echt verhuisde. Helaas bleef het ook daar niet veilig. Het was in reactie op het protest van de Nederlandse bisschoppen tegen de jodenvervolging dat de twee zusters al in 1942 werden afgevoerd en vermoord. ‘Kom, we gaan voor ons volk’, moet Edith tegen haar zuster gezegd hebben.
Paus Johannes Paulus II verklaarde haar heilig en benoemde haar tot een van de schutspatronen van Europa. En zo wordt ze op tal van plaatsen herdacht. Een geëmancipeerde vrouw die niet zozeer vanuit jodendom maar vanuit een seculiere levensbeschouwing christen was geworden.
Een van haar nagelaten geschriften is een essay over ‘Sein und Zeit’ van Heidegger, een van de belangrijkste filosofische werken van de 20ste eeuw. Beschreef Heideggers filosofie over ons ‘zijn-tot-de-dood’ onze schepselmatigheid? Maar waar en wie was God nog in zijn betoog? Met haar ging een geleerde verloren die in de debatten na de oorlog over existentialisme en atheïsme op niveau een kritisch christelijk geluid had kunnen inbrengen.

Harmen Jansen

Irena Sendler – *15 februari 1910, Otwock (Polen) – † 12 mei 2008, Warschau

Posted on

Ieder kind dat met mijn hulp is gered is een rechtvaardiging van mijn bestaan op aarde en geen reden voor eerbetoon

‘The Courageous Heart of Irena Sendler’ is een film uit 2009 over het moedige optreden van een Poolse zuster in het joodse getto van Warschau tijdens de Holocaust. Er was Poolse medewerking aan de Holocaust. Maar ook verzet! Irena Krzyżanowska – Sendler was de naam van de man waarmee ze twee keer getrouwd geweest is – was ziekenverzorgster voor epidemiecontrole. Haar vader was al in 1917 overleden was aan tyfus. Hij had als arts de armen van hun woonplaats vaak gratis behandeld, waaronder veel joden. Zelf had ze Poolse literatuur gestudeerd. Ze was als studente in moeilijkheden gekomen toen halverwege de jaren ’30 Poolse universiteiten de rassenscheiding doorvoerde en zij uit protest haar pasfoto van de studentenkaart had verwijderd. Toen Polen bezet werd door de Duitsers ging ze sociaal werk doen in Warschau. Ze leidde een groep die 3000 valse documenten vervaardigde voor joodse families. En ze organiseerde de kinderafdeling van de Raad voor de Ondersteuning van Joden (Żegota) die in 1942 door Polen van verschillende geloofsrichtingen en wereldbeschouwingen werd opgericht om joden te redden. Haar organisatie wist het recordaantal van 2500 joodse kinderen uit het getto te smokkelen, waarvan minstens 400 direct door haar zelf. Ze werkte nauw samen met een katholieke zustercongregatie. De kinderen kregen christelijke namen en moesten christelijke gebeden leren. Maar om een latere hereniging van de kinderen met hun ouders mogelijk te maken had Sendler versleutelde namenlijsten bijgehouden en in weckflessen onder een appelboom in een tuin verstopt.
In bezet Polen stond de doodstraf op hulp aan joden, inclusief je familie. In 1943 werd Sendler door de Gestapo gearresteerd. Ze werd gefolterd. Maar ook al werden haar voeten en benen gebroken, ze verraadde niets. Een omgekochte SS’er sloeg haar onderweg naar haar executie neer en liet haar in het bos liggen. Op borden van de bezetter kwam te staan dat ze geëxecuteerd was. Ze ging onder een valse naam door met verzetswerk.
Na de oorlog zat ze een tijd in Russische gevangenschap. En de regering van communistisch Polen is haar ook niet erg welgezind geweest. Ze kreeg later wel diverse onderscheidingen, zoals die van ‘Rechtvaardige uit de volken’. Maar voor de roem had ze het niet gedaan. Haar verhaal werd pas echt bekend nadat een paar protestantse tieners uit Kansas (VS) in 1999 een werkstuk over haar waren gaan maken dat uitmondde in een toneelstuk.

(2018)

Film La Raffle/ de razzia van Parijs

Posted on

Indrukwekkende film, mooi gemaakt, vreemd dat je hem maar in enkele bioscopen kunt bekijken. Onderwerp is de razzia van juli 1942 in Parijs. Hetzelfde onderwerp als het boek ‘En haar naam was Sarah’, van Tatiana de Rosnay, volgens mijn  dochter het mooiste boek dat ze tot nog toe gelezen heeft. De film belicht de razzia vanuit een andere optiek en een ander verhaal, maar we komen eveneens uitvoerig in het wielerstadion in de buurt van de Eiffeltoren waarin tienduizenden mannen, vrouwen en kinderen dicht opeengepakt worden opgesloten alvorens te worden afgevoerd naar kampen en uiteindelijk de gaskamers. Het stadion is al lang gesloopt, de herinnering was bijna uitgewist, maar boek en film brengen deze schandvlek in de Franse en Europese geschiedenis opnieuw voor het voetlicht. De film is milder over de rol van de Franse politie en burgers dan het boek, ook al deugen er duidelijk heel wat Fransen niet. Wel troostend dat juist een pastoor onderduikers helpt en dat de heldin van de film, een rode-kruis-verpleegster, de dochter van een dominee is. Als je de huidige Franse acties tegen de Roma ziet of de populariteit van anti-immigratiepartijen in heel Europa, kunnen er vooralsnog niet genoeg van dit soort films en boeken verschijnen.