Andreas Osiander

Posted on

Het is niet waar en niet geloofwaardig, dat de Joden kinderen van christenen heimelijk wurgen en hun bloed gebruiken.

*14 december 1489, Gunzenhausen – † 17 oktober 1552, Koningsberg

Neurenberg is grote stad met een verschrikkelijk verleden. Het is de stad van de extreem antisemitische Julius Streicher, van enorme parades van de nazi’s op het megalomane terrein dat Albert Speer daarvoor ontwierp met een groot podium voor Hitler, van de processen tegen de voormalige beulen van het derde rijk. En in de Middeleeuwen was het ook al erg geweest. Een synagoge en een joodse wijk werden verwoest om plaats te maken voor een kerk. Die kerk wordt nu uit schaamte gesierd door een heiligenbeeld van de joodse Edith Stein.
Op de preekstoel van een andere kerk in de oude binnenstad hangt het portret van Andreas Osiander. Hij was een van de kerkhervormers uit de zestiende eeuw. In 1522 pastor van de Sankt Lorenzkirche geworden, had hij zich tot leider van de Reformatie ter plaatse ontwikkeld. Zijn naam valt later vaak in verband met diverse conferenties en debatten over allerlei theologische en kerkelijke kwesties. Hij week soms af van Luther en Calvijn. Zijn accent op het ‘inwonen’ van Christus in de gelovigen had een mystieke trek. En hij toonde interesse in de nieuwe astronomie.
Maar hij wordt nu vooral met respect herinnerd vanwege een lang vergeten boekje. Het is een gedegen bestrijding van het antisemitisme. Er was op Hemelvaartsdag 1529 in een dorpje Pösing een kind dood gevonden. Dertig joden ter plaatse werden vervolgens op grond van het oude ‘bloedsprookje’ gefolterd en verbrand. Osiander, die les gehad had van een joodse rabbijn en zelf Hebreeuws gedoceerd had, schreef twintig argumenten tegen zulke praktijken. Daaruit bleek een deskundige en respectvolle benadering van het jodendom. Kinderoffers waren al in de Bijbel verboden. En sinds de val van de tempel brengen Joden helemaal geen offers meer. Ze zoeken Gods genade door te leven naar zijn Wet. Voor hen is naastenliefde ook een groot gebod. En de roep om wraakacties is meestal een poging van een overheid om iets te verbergen.
Het werd anoniem gedrukt. En toen er rond Pasen 1540 in het bisdom Eichstädt een dood Joods kind werd aangetroffen, had het effect. Er volgde geen wraakactie.
Berucht zijn de woedende geschriften die Luther in deze jaren tegen de joden schreef. Berlijn heeft daarom onlangs zijn naam van straatnaambordjes gehaald. Maar zulke verhalen zijn er dus ook. Ze laten beter zien waarvoor het christendom eigenlijk staat. (2022)

Thomas Müntzer

Posted on

De grootste gruwel op aarde is dat niemand zich iets van de nood van de behoeftigen aantrekt!

* Rond 1490, Stolberg – † 27 mei 1525, Mühlhausen

Gods hervormingswerk houdt niet op bij het bekeren van ‘de papen en apen’ van de kerk. Dat begon pastoor Thomas Müntzer steeds duidelijker te zien nadat hij op voorspraak van Maarten Luther in 1520 was aangesteld in Zwickau. Hij kwam er in contact met arme mijnbouwers en de hoogopgeleide voorganger begon steeds meer de taal van het volk te spreken. Het leidde tot een afzetting. Na een tussenstop in Praag kreeg hij een gemeente in Allstedt. In 1523 publiceerde hij daar de eerste volledig Duitstalige kerkorde en liturgie. Maar Müntzer wilde niet alleen een vernieuwde apostolische kerk. Hij drukte een ‘vorstenpreek’ waarin hij de Saksische machthebbers probeerde te winnen voor noodzakelijke maatschappelijke veranderingen. Als de overheid volgens Romeinen 13 het zwaard van God draagt, dan moet dat ook in alle ernst gebruikt worden om onrecht te keren. Hij beroept zich op het visioen uit Daniël 2 over een grote steen die een vorstenbeeld van zijn lemen voeten rukt. Het is in zijn ogen Christus zelf die het voor de rechtelozen opneemt. In een volgend drukwerk citeert hij het Magnificat, de lofzang van Maria uit Lukas 1. ‘Heersers stoot Hij van hun troon. Rijken stuurt Hij weg.’

En ondertussen woedt de Boerenoorlog. De reeks van opstanden in het Duits-Roomse Rijk van arme en rechteloze boeren tegen hun feodale meesters begint kansrijk te worden als in 1524 Zuidduitse leiders met de formulering van Twaalf Artikelen een serieuze onderhandelingspartner worden. Ze eisen onder meer vrije keuze van de pastoor, afschaffing van het lijfeigenschap, eerlijke rechtspraak en controle op de besteding van de tienden. Maar er zijn ook escalaties van geweld. En op 15 mei 1525 komt het bij Frankenhausen in Thüringen tot een van de grootste en beslissende veldslagen. Müntzer is dan een van de leiders. De 8000 boeren, verzameld onder een regenboogvlag, zingen zijn Pinksterlied. Maar de 6000 bewapende soldaten van de vorsten hakken hen genadeloos in de pan. Müntzer wordt geëxecuteerd.

De Reformatie raakte in 1525 beduimeld. Door Müntzer door een gewapende opstand te leiden die gedoemd was te mislukken. Door Luther met zijn zegen van de vorsten die de opstand gewelddadig terneer sloegen. Rond de veldslag waren de beide heren in geschrifte ook fel tegen elkaar te keer gegaan. En de adellijke grootgrondbezitters zaten nog voor eeuwen stevig in het zadel. Müntzer werd pas weer een held in de geschiedschrijving van de marxisten. Niet geheel ten onrechte. De Bijbel bevat toch echt een sociaal visioen.

2020

Gerhard Tersteegen

Posted on

Maak mij recht eenvoudig, stil in den gebede, afgezonderd in uw vrede

*25 november 1697, Moers – † 3 april 1769, Mülheim an der Ruhr

Tersteegen is een leketheoloog uit het Rijnland. Hij is vooral bekend gebleven door zijn  bloemrijke verzameling liederen uit 1729, Geistliches Blumengärtlein inniger Seelen. Het Liedboek van 2013 heeft er nog drie uit deze tuin geplukt. Naast een morgenlied (244) het lied voor de geestelijke pelgrims ‘Komt kinderen, niet dralen’ (799) het lied ‘God is tegenwoordig’ (906). En het lied dat ooit een Duitse postzegel haalde bij gebrek aan een portret van Tersteegen is hier veel gezongen als ‘Ik bid U aan, o macht der liefde’. Het zijn monumenten voor het protestantse piëtisme.
In de achttiende eeuw begint het rationalisme van de Verlichting Europa te betoveren. Piëtisten vragen dan attentie voor een andere verlichting. Woont Gods wil in ons? Hoe raken we vervuld van de Liefde? Het zijn de oude vragen van de mystiek. Daardoor doorbrak het piëtisme de kerkelijke hokjes. Tersteegen was protestant maar had niet veel op met calvinistisch getob over een eeuwige voorbeschikking. Hij bleef lid van zijn kerk, maar kwam er niet veel. En ruim 25 jaar werkte hij aan een groot boek met levensbeschrijvingen van ‘heilige zielen’, waaronder ook rooms-katholieke mystici.

Al jong was het schrijven, vertalen en publiceren van geestelijke geschriften begonnen. Hij vertaalde werk uit de Nadere Reformatie in ons land. Toen Tersteegen geboren werd behoorde het graafschap Moers tot het bezit van de Oranjes. Tersteegen kon daardoor in het Nederlands corresponderen met de aanhangers die hij hier had. Hij schreef honderden brieven.

Eigenlijk had hij zijn jonggestorven vader als koopman moeten opvolgen. Op school had hij ook geleerd, maar er was geen geld voor een universitaire studie. Als bandwever werkte hij alleen voor zover echt nodig, want zijn sobere vrijgezellenbestaan  stond vooral in het teken van de ‘innigheid’. Hij is wel vergeleken met een Russisch-orthodoxe starets of de zaddik uit het chassidische jodendom. ‘De vergenoegste gemeenzaamheit is de eenzaamheit’. Hij was een gewaardeerd prediker in de informele samenkomsten van geloofsgenoten. En in zijn huis in Mühlheim konden mensen behalve voor geestelijke bemoediging ook terecht voor poeders en zalfjes, want hij beoefende ook gratis geneeskunde. Het was kwakzalverij in de ogen van jaloerse artsen, net zoals predikanten moeite hadden met zijn vrije uitoefening van hun vak. De piëtisten werden in sommige Duitse landskerken niet geduld. Menigeen emigreerde. Deze emigratie beleefde tussen 1750 tot 1780 haar hoogtepunt. De herinnering van Tersteegen wordt onder andere nog gekoesterd onder de Amish in Amerika.  

2019