Hubertus van Luik

Posted on

Zoals een hinde smacht naar levend water … (Ps. 42:2)

*plm. 655, Toulouse – † 30 mei 727, Voeren (B)

Enkele dorpen en talloze kerken, kapellen en kloosters, scholen en schuttersgildes zijn naar hem genoemd. En twee jachtsloten. Hubertus is patroonheilige van de jacht. Jägermeister heeft zijn beeldmerk aan zijn legende ontleend.
Op Goede Vrijdag van het jaar 683 was hij gaan jagen. Hubertus bespeurde een groot hert. Toen hij het met zijn honden bijna te pakken had en het dier zich naar hem toekeerde, wilde hij het neerschieten. Op dat moment verscheen er een lichtend kruis tussen het gewei. Een stem zei hem naar Lambertus van Maastricht te gaan.
Maar dit verhaal is ontleend aan het leven van de heilige Eustachius van Rome, een generaal in het romeinse leger van Trajanus. Het is pas eeuwen na Huberts dood met zijn levensverhaal verbonden. Zijn heiligverklaring op 3 november 743 had te maken met zijn bisschoppelijke optreden. Hij joeg op harten.
Hubertus was waarschijnlijk een zoon van een hertogelijk echtpaar uit Aquitanië. Hij verbleef aan het Neustrische hof van Theuderic III in Parijs, maar week vanwege conflicten uit naar het Austrasische hof in Metz. Hofmeier Pepijn van Herstal, mogelijk familie, gaf hem een hoge functie. Zijn vrouw Floribanne overleed bij de geboorte van een zoon. Was het door dat verlies en door groeiende onmin met Pepijn dat hij een geestelijke roeping ging volgen? Hij werd leerling van Lambertus, de eerste bisschop van Maastricht en Tongeren. Toen Lambertus werd vermoord door handlangers van Pepijn, was Hubert net op pelgrimage naar Rome. Hij werd zijn opvolger, maar verplaatste om veiligheidsredenen de bisschopszetel en het stoffelijk overschot naar Luik.
Dat veel kerken in het zuiden van Nederland en in België zijn naam dragen, wijst op zijn optreden als geloofsverkondiger in Brabant en de Ardennen. De legende zegt dat bij zijn wijding door de paus een engel hem zijn pallium (stola) en zilveren sleutel had aangereikt. Die sleutel bezat de kracht om onder andere van hondsdolheid te genezen. In sommige plaatsen worden nog Hubertusbroodjes gebakken op hoop van een genezingswonder.
Hij overleed in ‘Fura’. Zijn zoon Floribertus werd zijn opvolger. Het lichaam van Hubert werd in 825 naar een abdij in de Ardennen gebracht, het latere bedevaartsoord Saint-Hubert. In de bosrijke omgeving viel veel te jagen.
Het hert is in de beeldtaal van het Middeleeuwse christendom soms symbool voor Christus of voor het ware geluk. Waar zijn wij in onze vaak jachtige levens naar op zoek?
(2022)

Sor Juana Inés de la Cruz

Posted on

Je kunt uitstekend filosoferen tijdens het koken


*12 nov 1648/1651 San Miguel Nepantia, Tepetlixpa – † 17 april 1695, Mexico Stad


Volgens Sor Juana was de ziel niet specifiek mannelijk of vrouwelijk. Juana Ramírez de Asbaje was intelligent en mooi, maar arm. Ze was door een Spanjaard buitenechtelijk verwekt bij een Creoolse vrouw. Moeder liet haar opgroeien bij de grootvader. Zijn bibliotheek wakkerde haar dorst naar kennis aan. Met haar kennis van literatuur en allerlei wetenschappen werd zij op haar zestiende opgemerkt door de onderkoning van Nieuw-Spanje en kwam zij aan het hof als kamervrouw van de markiezin.
In 1669 wordt ze non in het Convent van Santa Paula van de orde van St. Hieronymus. Heel vroom is ze niet. Maar ze heeft geen behoefte aan een huwelijk en in het klooster heeft ze minder last van mannelijke avances. Ze mag er lesgeven en studeren. Ze vormt een grote privébibliotheek en verzamelt muziek- en wetenschappelijke instrumenten. Haar cel is tegelijk een literaire salon, een werkkamer en een ontmoetingsplek van intellectuelen, waaronder de markiezin. Ze is spits en geestig en beheerst alle literaire vormen van de Spaanse Gouden Eeuw. Ze levert niet alleen op bestelling religieuze liederen voor de kathedralen, maar schrijft ook liefdespoëzie, satires, drama, boertige toneelstukken en essays. Haar populair geworden liederen mengen de verschillende talen van het land. De stukken van de ‘Phoenix van Mexico’ worden in het hele Spaanse taalgebied gespeeld. Met groot gemak mengt ze thema’s uit de antieke oudheid met een religieuze en morele boodschap.
Een persoonlijke en tegelijk theologische tekst is ‘Primero sueño’ (‘Eerste droom’) uit 1692. Daarin beschrijft ze de zoektocht van de ziel naar kennis. Gedreven door geloof in een Hoogste Zijnde die het universum ordent, tracht de ziel het universum te doorgronden. Maar het einde is duisternis. Het verstand raakt overweldigd door de immense omvang van het Al en door de enorme diversiteit van samenstellende delen. Geloof biedt geen werkelijke uitleg. We staan voor een Mysterie.
Een botsing met kerkelijke prelaten was onvermijdelijk. Als een theoloog anoniem heftige kritiek op haar levert, schrijft ze een verweerschrift waarin ze het recht van vrouwen op studie verdedigt. Ze drijft de spot met de minachting die mannen ten toon spreiden. Maar van de aartsbisschop mag ze alleen nog religieuze teksten schrijven. Nieuwe machthebbers bieden minder bescherming en in 1694 wordt ze gedwongen al haar boeken te verkopen en zich aan ziekenzorg te wijden. Een pestepidemie het jaar daarop wordt haar fataal.
(2022)

Wilhelmina der Nederlanden

Posted on

Christus arbeidt onophoudelijk universeel aan Zijn mensheid, zonder Zich ooit te storen aan menselijke stelsels of grenzen

*31 augustus 1880, Den Haag – † 28 november 1962, Apeldoorn


Vijftig jaar was ze koningin. Als enig kind groeide ze op in een paleiselijke ‘kooisfeer’. Na een speciale privé-opleiding onder regie van moeder en regentes Emma moest ze als achttienjarige haar overleden vader opvolgen. Ze werd een markante en martiale majesteit. De oorlogskoningin die vijf jaar lang vanuit London haar ‘landgenoten’ moed insprak, was graag ook generaal geweest.
‘Eenzaam maar niet alleen’ (1961) is haar religieuze autobiografie. Zonder details over publieke optredens en politiek-staatkundige bemoeienissen wilde ze een geloofsgetuigenis geven. Ze neemt de lezer mee in haar gevoel van besturing van de geschiedenis door een hoge Wijsheid. Als een van de mensen door Haar (!) gezonden om het goddelijk beleid ten uitvoer te brengen, wilde ze aan die leiding gehoorzaam zijn.
In haar geloof neemt Christus een bijzondere positie in. In haar jonge jaren was zijn betekenis mistig voor haar. Duidelijkheid groeide niet door de catechese, maar ‘langs de weg van het met Hem leven’. Je voelt ook de invloed van haar diepgelovige moeder Emma.
Ze koos de Haagse dominee Gerritsen voor de doop van Juliana (‘vandaag gaan wij Juliana begraven’): een positief gebaar naar gematigd orthodox protestantisme. Maar de richtingenstrijd in de kerken was aan haar niet besteed. Ze stak er persoonlijk een stokje voor dat ‘scheurmaker’ Abraham Kuyper voor de tweede keer premier zou worden. Ook later bemoeide ze zich vaak stevig met de kabinetsformatie. Ze voelde zich sterk aangetrokken tot spraakmakende predikers uit evangelische stromingen zoals de Zwitser Frank Thomas en ‘de grijze Baptist uit Parijs’ Ruben Saillens, maar ook tot de Indische ‘christen-apostel’ Sadu Soendhar Singh. Ook gaf ze blijk van grote sympathie voor de internationale zendingsbeweging en de groeiende oecumenische samenwerking van kerken. Die mondde uit in de oprichting van de Wereldraad van Kerken in de Nieuwe Kerk in Amsterdam, in het jaar van haar aftreden en van de souvereiniteitsoverdracht van Nederlands-Indië.
De moeite die ze moest doen om schandalen te voorkomen over het overspelige gedrag van haar man prins Hendrik noemt ze niet. Haar uitvaart was juist geheel zoals in 1934 die van hem was geweest: in het wit. Op de kist lag een Bijbel opengeslagen bij Johannes 17, het ‘hogepriesterlijke gebed’ van Christus om eenheid van al de zijnen. Er werden vooral paasliederen gezongen. De opname van deze uitvaart werd de eerste grote live-uitzending op de Nederlandse tv. Mijn ouders huurden een toestel en zo werd dit mijn oudste tv-herinnering.
(2022)

Hiëronymus van Alphen

Posted on

Ik ben een kind,
Van God bemind
En tot geluk geschapen.
Zijn liefde is groot;
’k Heb speelgoed, kleedren, melk en brood,
Een wieg om in te slapen.

*8 augustus 1746, Gouda – † 2 april 1803, ’s-Gravenhage

Hiëronymus van Alphen is vooral bekend van zijn kindergedichten. ‘Jantje zag eens pruimen hangen/ o! als eieren zo groot’ is de bekende eerste regel van het gedicht De Pruimeboom (1779). Door hun simpele opzet met eenvoudige en strakke rijmschema’s konden zijn gedichten gemakkelijk uit het hoofd geleerd worden. Ze zijn vaak uit het oogpunt van het kind geschreven. Deugden als gehoorzaamheid, bescheidenheid en eerbied voor de ouders en voor God moesten spelenderwijs worden aangeleerd. ‘Mijn leren is spelen, mijn spelen is leren. En waarom zou mij dan het leeren verveelen?’ En ‘het is een vriend die je je feilen toont’. Nu vinden we de gedichten te braaf, maar in de achttiende eeuw waren ze in hun kindvriendelijkheid vooruitstrevend. Hier begint de Nederlandse kinderliteratuur. Van Alphens bundeltjes zijn veelvuldig herdrukt en ook vertaald in het Frans, Duits, Engels, Fries en Maleis.
Na het vroege overlijden van zijn vader, schepen in Gouda, verhuisde hij met zijn moeder naar Utrecht. Daar studeerde hij rechten en letteren toen hij met andere vrienden na het overlijden van een vriend een religieuze bekering doormaakte. Hij begon zijn gevoelens in poëzie te uiten. De gedichten sloegen aan. In 1783 publiceerde hij in dagboekvorm zijn godsdienstige overpeinzingen. In latere bundels poëzie voor volwassenen gaf hij ook uitdrukking aan zijn rouw en de troost die hij ondervond. Dat viel niet bij iedereen in goede aarde, want in een gedicht liet hij nogal onprotestants zijn overleden vrouw bij Jezus pleiten voor troostengelen voor haar gezin op aarde. Hij liet de kritiek langs zich afglijden.
Van Alphen was belezen en beheerste zeven talen. Na een betrekking als advocaat in Utrecht werd hij in 1789 stadspensionaris van Leiden en in 1793 thesaurier-generaal (minister van Financiën) van de Republiek. Toen de Republiek in 1795 ineenstortte legde Van Alphen als overtuigd orangist zijn functie neer. Hij verloor in deze jaren twee zoons, een kleinzoon en een schoondochter. Zijn tweede vrouw en een dochter kwamen in 1807 om bij de grote Leidse buskruitramp.
Net als zijn jongere tijdgenoot Bilderdijk werd hij wel gezien als voorloper van het godsdienstig Réveil in de volgende generatie. De dichter Willem Wilmink waardeerde zijn verre voorganger vanwege de breuk met een pedagogie die vooral de ‘inklevende verdorvenheid’ wilde inprenten. Het Godsbeeld werd een stuk vriendelijker! (2022)

Wang Zhiming

Posted on

Jullie moeten de woorden van Boven volgen en opnieuw berouw tonen


*1907 – † 29 december 1973, Wuding (China)

In de beeldengalerij aan de westgevel van de Westminster Abbey met martelaren voor het geloof uit de twintigste eeuw wordt China vertegenwoordigd door Wang Zhiming.
Begin vorige eeuw waren er verschillende Britse en Australische zendelingen actief in de provincie Yunnan, hartje China. Vooral hun werk onder de Miao minderheid in de regio Wuding had resultaat. Na de communistische revolutie moesten de zendelingen vertrekken: christendom stond gelijk aan imperialisme. Maar de boodschap had wortel geschoten. In 1949 bevonden zich ruim 130.000 protestanten in Wuding. Wang had op christelijke scholen gezeten en was er ook tien jaar leraar geweest. In 1944 werd hij voorzitter van het kerkbestuur van Wuding en in 1951 geordineerd voorganger. Samen met vijf andere leiders van zijn kerk ondertekende hij in de jaren ’50 het manifest van de ‘Drie-Zelf-beweging’. Daarmee verklaarden kerken zich onafhankelijk van het buitenland en loyaal aan de communistische regering. Maar hij wilde niet meedoen aan het vernederen van grootgrondbezitters. ‘Mijn handen hebben veel bekeerlingen gedoopt en mogen niet worden gebruikt voor zonden’. Dat was al voor de Culturele Revolutie. Deze duurde van 1966 tot 1976. De wrede razernij van de jonge Rode Garde, opgehitst door Mao, vormt een van de zwartste bladzijden in de Chinese geschiedenis. Godsdienst werd helemaal verboden, kerken werden gesloten, christenen ontmoetten elkaar alleen nog in het geheim. Minstens 21 christelijke leiders in Wuding werden gevangengezet, ongeacht of ze een intellectueel waren of arbeider of zelfs partijlid. Ook moslims werden vervolgd. Menigeen werd gemarteld. Wang leverde kritiek op deze atheïstische campagnes. In 1969 werd hij samen met familieleden gearresteerd. Vier jaar later werd hij ter dood veroordeeld. Zijn executie vond plaats tijdens een massabijeenkomst van minstens 10.000 mensen. Maar daar waren veel christenen bij en er brak openlijk tumult uit.
Een van zijn kinderen pleegde in de gevangenis suïcide, twee zoons zaten negen jaar gevangen en zijn vrouw nog drie jaar. In 1980 werd Wang officieel postuum gerehabiliteerd. Hij kreeg, heel uniek, zelfs een standbeeld in eigen land. Godsdienst was niet langer verboden. Het aantal christenen in Wuding was in 1980 alweer vier keer zo groot als op het moment van de arrestatie van Wang.
De huidige godsdienstpolitiek van Xi Jingping is er een van ontmoediging en weer strenge controle. Toch zijn er voorspellingen dat China in 2030 het land met het grootste aantal christenen ter wereld zal zijn. ‘Het bloed der martelaren is het zaad van de kerk’, zo leerde ik al op de lagere school. (2022)

Charles Dickens

Posted on

Ik heb er constant en serieus naar gestreefd om al mijn goede mensen enkele weerspiegelingen van het onderwijs van onze grote Meester mee te geven en de lezer onopvallend naar dat onderwijs te leiden als grote bron van morele goedheid

*7 februari 1812, Landport bij Portsmouth – † 9 juni 1870, Higham (Kent)

Geen kerstmis of A Christmas Carol is wel ergens in de tv-programmering terug te vinden. Een prachtig bekeringsverhaal: Ebenezer Scrooge, een norrige keiharde zakenman, verlaat zijn kantoor nadat hij met veel tegenzin zijn bediende een vrije kerstdag heeft gegeven. Maar in de kerstnacht verstoren geesten zijn slaap. Hij wordt herinnerd aan de kerstfeesten van zijn jeugd, krijgt een inkijkje in het armoedige leven van zijn bediende en een vooruitblik op zijn eigen begrafenis. De volgende morgen is de vrek veranderd in een opgewekte en kwistig uitdelende baas.
Charles Dickens verwierf zich met boeken als The Pickwick Papers, Oliver Twist, David Copperfield, A Tale of Two Cities een enorme lezerskring. A Christmas Carol uit december 1843 past in deze rij, ook door het cartoonachtige en humoreske van de karakters. Als geen ander liet Dickens in zijn romans de smerigheid, de kou, de honger en de wreedheden zien waarmee de industrialisatie en verstedelijking ten tijde van koningin Victoria gepaard gingen. Zelf had hij ook tussen de ratten moeten werken. Naast zijn tijd- en landgenoot Karl Marx droeg ook hij zo stevig bij aan het besef van grondige fouten in het maatschappelijk bestel.
Dickens was kerklid, maar had niet heel veel met de kerk op. Van dogma’s was hij zelfs een overtuigd hater. En hij was voor winkels open op zondag: dan konden arme arbeiders die zes dagen hadden moeten buffelen hun eten bij de bakker op laten warmen. Theologen vinden zijn kerstvertelling soms maar een humanistische verdunning van het Evangelie. Maar naar eigen zeggen waren zijn verhalen echt bedoeld als gelijkenissen van het Nieuwe Testament. Voor zijn kinderen schreef hij zelfs een hele hervertelling van het Nieuwe Testament (pas in 1934 gedrukt). Ze moesten geen geloof hechten aan enghartige interpretaties van deze of gene tekst, maar zich wel laten leiden door de leer van het Nieuwe Testament in ruime zin.
En uit het Oude Testament kreeg A Christmas Carol als motto mee: ‘Zou er in een van de steden in het land dat de HEER uw God, u zal geven, toch iemand gebrek lijden, dan mag u dat niet koud laten. U mag uw hand niet op de zak houden.’ (Deuteronomium 15: 7)
2020

Johannes van Damascus

Posted on

Wij vereren schepselen wanneer wij plaatsen en personen eren die God heeft verbonden met het werk van onze redding, voor en na de komst van de Heer

*plm. 675, Damascus – † 4 december 749, Jeruzalem

Een paar keer scheelde het niet veel of het christendom was net als de islam een godsdienst zonder plaatjes geworden. Het calvinisme met zijn beeldenstormen en witgepleisterde kerkmuren en alleen tekstborden was zo’n moment. Gelukkig mochten Rembrandt en de zijnen wel hun fantasie loslaten op Bijbelverhalen en was het drukken van geïllustreerde Bijbels geoorloofd.
Maar de heftigste strijd over het beeldverbod is in de achtste en negende eeuw gestreden. De Byzantijnse keizer Leo III de Isauriër meende dat het beeldverbod uit het Oude Testament door christenen net zo absoluut opgevat moest worden als door moslims. In 730 verbood hij alle afbeeldingen van Christus en de heiligen. Iconoclasten (tegen) en iconodoulen (voor) stonden lijnrecht tegenover elkaar.
Johannes de Damasker maakte in die situatie het theologische onderscheid tussen aanbidding (latreia) en verering (proskynesis). Alleen God kan aanbeden worden. Mensen die dankzij de goddelijke genade heilig zijn vereren we. Als hulpmiddel bij die verering kan gebruik worden gemaakt van afbeeldingen. Door de Menswording van de Zoon van God is de materie geheiligd. Daarom kunnen ook relieken van heiligen vereerd worden. God was ook in hun lichamen aanwezig. Maar de eerbied voor relieken of ikonen is geen aanbidding.
Johannes kwam uit een christelijke familie in Damascus. Zijn grootvader had als stadsprefect Damascus moeten overdragen aan de Arabische veroveraars. Zijn vader werd schatkistbewaarder van de kalief. Johannes werkte ook aan diens hof. Maar rond het jaar 700 werd hij monnik. Tot aan zijn dood woonde hij in het klooster Sint Saba bij Jeruzalem. Daar was hij ooggetuige van de islamisering van het oostelijk deel van het Byzantijnse Rijk.
Damascenus had de gave van het woord. Zijn bijnaam was Chrysorroas, ‘Gouden Stroom’. Hij schreef belangrijke preken en verhandelingen over het geloof. Als een van de eersten nam hij ook allerlei gedachten van de islam op de korrel. Verschillende hymnen van zijn hand maken nog steeds deel uit van de liturgie in kerken van het oosten. Zijn toespraken over de beeldenverering werden eerst op de lijst van verboden geschriften geplaatst. Maar het Tweede Concilie van Nicea (787) veroordeelde het iconoclasme en rehabiliteerde hem postuum. Hij geldt sindsdien als laatste van de grote Griekse kerkleraren.
We mogen dus vrolijk het Christuskind in een kerststalletje leggen, omringd door heilige en onheilige figuranten in hout of speksteen. (2020)

Dorothy Day

Posted on

We kunnen tot op zekere hoogte de wereld veranderen. We kunnen werken aan een oase, aan een kleine cel van vreugde en vrede in een gekwelde wereld. We kunnen een steen in de vijver gooien en vertrouwen dat de cirkel zich de wereld rond zal verwijden. 

*8 november 1897, New York – † 29 november 1980, Manhatten

Ze wilde geen heilige genoemd worden, want dan word je maar aan de kant gezet. Maar paus Franciscus noemde haar in 2015 voor het Amerikaanse Congres een van de groten in de Amerikaanse geschiedenis, naast Abraham Lincoln, Martin Luther King en Thomas Merton.
Als kind was ze gedoopt, maar ze kreeg geen religieuze opvoeding. Ze was wel gefascineerd door wat buurkinderen over heiligen vertelden en had ook wel eens geoefend in bidden voor het slapen gaan. Als twintiger had ze een turbulent leven, vol protest en engagement. Communisten, anarchisten en intellectuelen waren haar beste vrienden. De Russische revolutie was prachtig en godsdienst was opium voor het volk. Ze werkte als journalist in New York en schreef voor verschillende linkse kranten. Ze had meerdere relaties en onderging een abortus.
Ondertussen bleef God haar achtervolgen. Het verlangen naar een spiritueel leven leidde in 1927 tot de toetreding tot de Rooms-Katholieke Kerk. Het betekende allerminst het einde van haar kritische kijk op de samenleving, eerder een verdieping ervan. Maar dat kon het einde van haar huwelijk niet verhinderen. Vroegere vrienden vonden dat ze verraad pleegde. Gelukkig kruiste Peter Maurin haar pad, een oudere praatgrage filosoof. Ze ervoer het als gebedsverhoring. Hij zag haar verlangen om het geloof uit te dragen onder arbeiders. Uit hun ontmoetingen groeide het idee van een krant: de Catholic Worker. Het eerste nummer verscheen op 1 mei 1933. Met dit blad verspreidden ze hun gedachten over een beweging van concrete navolging van Christus en solidariteit met de allerarmsten. Zonder naastenliefde te romantiseren: armen stinken en zijn niet dankbaar. Toen er daklozen op de stoep van het kantoor van de krant verschenen moest ze laten zien dat het menens was. Het werd het begin van een wereldwijd netwerk van ‘huizen van gastvrijheid’, op dit moment zo’n 130, tot in ons land toe.
Maar ze wilde niet alleen symptomen bestrijden. De strijd tegen ‘dit smerige tot op het bot verziekte systeem’ moest worden gestreden. Conflicten met bisschoppen en opzeggingen van abonnees nam ze op de koop toe. Die kreeg ze vooral door het principiële pacifisme van haar beweging. Ze was tegen het gebruik en het testen van kernwapens, tegen de Vietnamoorlog. Haar acties brachten haar ook wel eens in de gevangenis.  (2020)  

Agnes Sanford

Posted on

Alleen de hoeveelheid van God die we in ons toelaten zal voor ons werken

*4 november 1897, China – † 21 februari 1982, Monrovia (Californië, VS)

‘Gebedsgenezing’ is een hachelijk thema. Homoseksuelen zijn eraan onderworpen alsof hun geaardheid een ziekte is of een vorm van demonie. Zieken werden soms gedwongen medische behandelingen achterwege te laten. En menigeen die niet genas kreeg een schuldgevoel aangepraat over gebrek aan geloof.
Maar de positieve getuigenissen liegen er ook niet om. Een eeuw geleden begonnen voorgangers en gemeenteleden uit verschillende kerken in de Anglicaanse wereld praktijken van gebed, handoplegging en geestelijke begeleiding te ontwikkelen, gericht op allerlei noden van geest, ziel en lichaam. Ze zagen in dat de Kerk niet alleen een boodschap van intellectuele en morele verandering heeft, maar ook van emotionele vernieuwing. En opvallend is de grote rol die vrouwen speelden in de bewegingen van ‘charismatische vernieuwing’ die zo ontstonden.
Agnes Mary White, een van die pioniers, was de dochter van een zendelingenechtpaar in China. Haar was geleerd dat de genezingswonderen in de Bijbel beperkt zijn tot de apostolische tijd. Maar toen ze tijdens haar onderwijzersopleiding in de VS een operatie onderging had ze een bijna-dood-ervaring. ‘Er moest meer zijn!’ Ze ontwikkelde een grote gevoeligheid voor de emoties van anderen. Ze trouwde met predikant Ted Sanford en werd moeder. Maar bij de geboortes werd ze depressief en zelfs suïcidaal. Tot bij een handoplegging en een gebed door een Episcopaalse pastor haar depressie verdween. Hij zette haar aan tot schrijven en tot Bijbelstudie. En ze moest zelf maar gaan bidden voor de zieken die ze steeds naar hem doorstuurde. Zo ontstonden er gebedsbijeenkomsten voor zieken, met geestverwanten die soms uit hun kerk waren gezet, en gebedspastoraat aan gewonde militairen. Ze leidde her en der conferenties voor voorgangen en hun echtgenoten. En ze schreef tientallen boeken over allerlei aspecten van ‘innerlijke genezing’, met een grote verspreiding.
Visualisatieoefeningen waren een belangrijk onderdeel van haar werk aan ‘genezing van de herinneringen’. En vanaf Het helende licht uit 1947 tot haar laatste boek Creation waits (de schepping wacht) uit 1977 schreef ze niet alleen over emotionele en lichamelijke genezing, maar ook over de wonden en zonden van naties en de ecologische crisis. Misschien overdreef ook zij soms de mogelijke effecten van gebed. Maar haar boeken getuigden van groot psychologisch inzicht in de innerlijke schade die we kunnen oplopen. En van grote vreugde over de krachten van genezing die God in zijn schepping heeft gelegd. Wat haar betreft was de ‘genezende energie’ die ons ter beschikking is gesteld óók de reden waarom laboratoria op zoek moeten naar vaccins als zich nieuwe ziektes aandienen. (2020)

Abraham Kuyper

Posted on

In de totale spanne van een mensenleven is er geen vierkante centimeter waarvan Christus, die majestueus boven alles staat, niet zegt: “Dat is van mij!”

*20 oktober 1837, Maassluis – † 8 november 1920, Den Haag

Theoloog, predikant, journalist, politicus, hoogleraar, kerkleider, premier, alpinist en gezinshoofd: Abraham Kuyper was het allemaal. Als jong predikant, ‘modern’ opgeleid in Leiden, beleefde hij in het Betuwse Beesd dankzij gemeentelid Pietje Baltus een soort bekering. In zijn volgende gemeenten Utrecht en Amsterdam ontwikkelde hij zich steeds meer tot ‘voorman’ van de orthodoxe protestanten, daarbij in het zadel geholpen door Mr. Groen van Prinsterer. In 1867 hadden kerkleden stemrecht gekregen in hun gemeenten. Via zijn dagblad De Standaard (opgericht in 1872) mobiliseerde hij ze voor grootsere daden dan alleen het van kerkelijke kleur laten verschieten van gemeenten. In 1874 voor ’t eerst kamerlid geworden, smeedde hij vervolgens in 1879 de antirevolutionaire kiesverenigingen samen tot een echte politieke partij, de eerste in ons land. De tweedeling in de politiek tussen liberalen en conservatieven was voorgoed doorbroken. In 1880 stichtte hij de Vrije Universiteit. Toen die de eerste lichting predikanten afleverde, werd hun beroeping in1886 de aanleiding voor de Doleantie: de grote uittocht van de ‘gereformeerden’ uit de Hervormde Kerk. Kuyper leidde nu een partij, een krant, een universiteit, een beweging en een kerk. Van 1901-1905 was hij ook premier.
De ‘klokkenist van de kleine luyden’ was een hard werkend en strijdvaardig man met een brede visie en groot organisatietalent. Kuyper bepleitte ‘souvereiniteit in eigen kring’. In een democratische rechtsstaat met scheiding van kerk en staat moeten burgers zich in ‘volksdelen’ kunnen organiseren om zoveel mogelijk vanuit hun levensbeschouwing onderwijs en universiteit, vakbonden en sociale voorzieningen in te richten. Hij had zo een groot aandeel in een steeds verder gaande verzuiling van de samenleving, met tal van nieuwe verenigingen en organisaties op het gereformeerde erf. In 1898 heeft Kuyper in Princeton in de VS zijn visie in beroemd geworden ‘Stone-lezingen’ uiteen kunnen zetten. Hij haalde uit het oude calvinisme ‘beginselen’ waarop eigentijds moest worden voortgebouwd, ‘in rapport met den tijd’. Later werd dit ‘neocalvinisme’ genoemd. Dit gedachtegoed heeft nog steeds internationaal invloed.
Dat gedachtegoed kreeg bij Kuyper en zijn volgelingen soms ook fundamentalistische trekken. En de manier waarop hij zijn politieke talent gebruikte om tegenstanders en andersdenkenden weg te zetten, zette voor lange tijd soms kwaad bloed. Maar ‘Abraham de Geweldige’ wist ook dat het boetekleed de man niet ontsiert. Hij bleef een diepgelovige die besefte dat wedergeboorte in dit leven een nooit eindigend proces is. (2019)

Evagrius van Pontus

Posted on

Slechte gedachten kortwieken goede gedachten en worden gekortwiekt door goede gedachten

*345/46, Pontus (Capadocië) – † 399, Kella (Egypte)

Hij maakte als jonge man kerkelijke carrière bij belangrijke theologische grootheden als Basilius van Caearea en Gregorius van Nazianze. Hij was hard op weg steunpilaar van keizer Theodosius te worden die het christendom tot staatsgodsdienst verhief, toen hij door een droom gewaarschuwd in 382 plotseling verdween uit de rijkshoofdstad Constantinopel. Een liefdesaffaire met een getrouwde vrouw dreigde hem noodlottig te worden. Evagrius wist dus waar hij het over had toen hij het lijstje opstelde waarmee hij vooral bekend zou blijven: de lijst van Acht slechte Gedachten. De lijst is in 590 door Paus Gregorius I met een lichte wijziging omgebouwd tot Zeven Hoofdzonden.
Zover was het niet direct. De nogal zelfingenomen Evagrius arriveerde in Jeruzalem. Pas na een ernstige ziekte en zorgzaam pastoraat in het dubbelklooster op de Olijfberg kreeg hij roeping voor het leven van monnik en asceet. Hij ging in de leer bij verschillende eremieten en anachoreten (kluizenaars) in Egypte. Omdat hij thuis was in filosofie en theologie was hij geknipt voor de taak om het gedachtegoed van verschillende generaties woestijnvaders en -moeders goed op papier te zetten. Die waren zelf vaak analfabeet of in elk geval niet hoog opgeleid. Er circuleerden wel spreukenverzamelingen en verhalen. Evagrius bracht er meer systeem in. En zijn geschriften werden een belangrijke schakel in de ontwikkeling van het kloosterleven en de christelijke visie op ascese en mystiek. Evagrius had grote invloed op mensen als Johannes Cassianus, die kloosters stichtte in het zuiden van Frankrijk, en Johannes Climacus in de Sinaï en Benedictus van Nursia.
De wijsheid uit de woestijn was geen geloofsleer, maar eerder een spirituele psychologie. De lijst van Acht Gedachten en andere aanwijzingen zijn dan ook niet zozeer een morele meetlat, maar een middel voor de geestelijke diagnostiek, een hulp om meer grip te krijgen op de krachten en zwakheden van de geest. Het rijtje van acht luidt: gulzigheid, wellust, hebzucht, treurigheid, toorn, luiheid, ijdelheid en hoogmoed. Je hebt er jezelf maar mee en ze houden je af van innerlijke rust en de Godservaring.
Evagrius stond bekend als streng voor zichzelf en wijs voor anderen. Zijn strakke programma gaf hem gelegenheid om ook diepgaand theologisch te speculeren over vraagstukken als het voor-bestaan en het voortbestaan van de ziel. De hoge filosofische vlucht van zijn gedachten viel later minder in goede aarde en leverde hem verdenking van ketterij op. Menig geschrift ging daardoor verloren of overleefde alleen door toeschrijving aan andere auteurs. (2020)

Gandhi 75 jaar geleden vermoord

Posted on

Mahatma Gandhi (2 oktober 1869, Porbandar, India – 30 januari 1948, New Delhi, India) verdient het dat zijn 75ste sterfdag herdacht wordt.

Een wonderlijk mens, deze kleine magere man. Levenslang fanatiek vegetariër en aanhanger van natuurgeneeswijzen. Afkerig van moderne westerse technologie, al bracht hij zijn halve leven in treinen door als hij niet gevangen zit. Probeerde de Engelse textielindustrie te beconcurreren door iedereen aan het handmatig spinnen te zetten en zat waarheen hij ook reisde zelf dagelijks minstens een uur achter het spinnewiel, halfnaakt in zijn eeuwige dhoti sinds hij ook de westerse kledij had afgezworen. Altijd een blinde vlek gehouden voor zijn aandeel als veeleisende autoritaire vader in de ontsporing van zijn oudste zoon. Wilde als oude man het nichtje dat hem verzorgde bij zich laten slapen om samen te demonstreren dat ze aan hun seksuele passies ontstegen waren. In bijna alles obsessief.

Maar bovenal de man van absolute geweldloosheid als de weg bij uitstek waarmee belangrijke veranderingen kunnen worden afgedwongen, grote sociale tegenstellingen kunnen worden overbrugd, uitbarstingen van geweld kunnen worden gedempt en voorkomen. De grote inspirator van iemand als Martin Luther King en daarmee van grote geweldloze bewegingen voor burgerrechten.
En tot zijn laatste adem in zijn optreden gedragen door een religieuze toewijding en gedrevenheid. Voor alles was hij de geestelijk leider van een van de grootste volkeren op aarde.

Niet fraai voor onze eigen geschiedenis: zijn kwaliteiten als leider ontdekte en ontwikkelde hij in Zuid-Afrika in gevecht tegen blank racisme en suprematie, met tegenover zich de voormalige generaal van de Boeren en vervolgens Britse gouverneur met Nederlandse voorouders Jan Smuts (1870-1950). ‘Dankzij’ Smuts die geen duimbreed toegaf, ontwikkelde Gandhi de praktijk van satyagraha en ahimsa: geweldloos burgerprotest met stakingen, een mars en bereidheid om gevangenisstraffen uit te zitten. Op het perron van het station van Pietermaritzburg wordt nog altijd de plek aangewezen waar Gandhi uit de trein was gezet omdat hij zich niet hield aan de bordjes die plaatsen alleen voor blanken reserveerden. In Zuid-Afrika stichtte Gandhi ook al een ashram, een woon- en werkgemeenschap, waar ook zijn tijdschrift werd uitgegeven. Voor de discriminatie van de zwarte – inheemse! – bevolking had hij totaal nog geen oog.

Bij zijn terugkeer naar India in 1915 genoot hij al een enorme belangstelling en populariteit. Hij kreeg de eretitel Mahatma, ‘grote ziel’, en werd al snel het boegbeeld van het verzet tegen het Britse regiment en van de grote Congrespartij. De advocaat werd levenslang pleitbezorger van de eenwording van het enorme land op basis van godsdienstige tolerantie en geloof in de waarde van de eigen cultuur. Zo probeerde hij bijvoorbeeld een brug te slaan tussen de moslim- en hindoegemeenschappen door na de val van het Turkse rijk hartstochtelijk (maar tevergeefs) mee te ijveren voor het behoud van het Turkse kalifaat.

Hij streefde een hervorming van het kastenstelsel na, waarbij de verschillende kasten zich niet meer boven elkaar verheffen, maar alleen ‘horizontaal’ in respect naast elkaar blijven bestaan. In zijn eigen ashram werd op voet van gelijkheid geleefd. Volstrekte solidair met de armsten, de ‘onaanraakbaren’ die hij ‘kinderen van God’ noemde, zag hij zich – vooral ook dankzij het optreden van de radicale Amedkar – gedwongen om tenslotte het hele kastenstelsel te bestrijden. Zoals ook zijn behandeling van vrouwen steeds meer op basis van gelijkwaardigheid plaatsvond. Al bleef hij onverbiddelijk vasthouden aan de eenmaal gemaakte keuze voor een celibatair leven binnen zijn huwelijk – nog zo’n merkwaardige obsessieve trek: zijn negatieve waardering van seks. (In andere ashrams in India zal later een andere boodschap klinken!)

Het Hindoeïsme moest in elk geval ook hervormd worden. Tekenend is dat hij zijn hele leven haast nooit in een tempel kwam, of het moest zijn om demonstratief de openstelling voor alle kasten mee te vieren. Hij reist voor die hervorming stad en steeds meer ook land af, met een missie die zich verbreedt naar integrale dorpsverbetering. En ondertussen beantwoordt hij duizenden brieven over alle mogelijke vragen die men de Mahatma (‘grote ziel’) voorlegt.

Diep geworteld in Hindhoe tradities en overtuigingen en een groot kenner van de Baghavad Ghita, verbond hij zijn religieuze opvattingen met die van andere godsdiensten, in het bijzonder met de Bergrede uit de Bijbel. Gandhi hield een dagelijks gebedsuur met teksten en liederen uit verschillende godsdienstige tradities, ook de islam. En wekelijks hield hij ook een stiltedag zonder activiteiten, hoogstens dat hij zijn oor te luisteren legt voor verhalen die niet kunnen wachten. Bijna al zijn hongerstakingen – die hij wonderbaarlijk overleefde, menige Brit dacht dat er dan dus wel gesmokkeld moest zijn met glucose – waren gericht op het uitzuiveren van wanpraktijken in zijn eigen gemeenschap of zijn achterban.

Zijn vele acties om meer rechten en meer politieke zelfstandigheid af te dwingen – waarvan de beroemde Zoutmars tegen de belasting op het zout maar een klein voorbeeld is – brachten hem veelvuldig achter slot en grendel. Wat was Churchill een racistische hork, evenals zijn klonen in het bestuur van India het vaak waren! De Tweede Wereldoorlog bracht Gandhi grotendeels opgesloten in een paleis door. Of de gruwelijke ernst van het nazidom (ver weg) en ook de wreedheid en de omvang van de Japanse terreur (dichtbij) wel helemaal tot hem doordrong? Zijn uitlatingen over de passiviteit van de joden tegenover Hitler zijn om begrijpelijke redenen omstreden. Helemaal afwijzend stond ook Gandhi niet tegenover leger en politie als organen van een staat. In de Boerenoorlog had hij dienst genomen in het Britse leger — als hospitaalsoldaat.

Een indrukwekkend getuigenis van de kracht van geweldloos verzet werd door Gandhi geleverd rond de tijd dat de Britten gingen vertrekken van het Aziatische subcontinent. Het was al duidelijk dat het land in tweeën zou uiteenvallen. Naast India werd een staat voor moslims in het leven geroepen: Oost- en West-Pakistan. Het uiteengaan ging met veel etnisch-godsdienstig geweld gepaard. Hij had zich hier nu juist levenslang tegen verzet. Terwijl de moslimliga en in het bijzonder Jinnah hem al decennialang wegzette als ‘hindoeleider’ had zich altijd opgeworpen als pleitbezorger van een gemengde samenleving. Maar juist op het moment dat de onderhandelingen over de naderende staatkundige zelfstandigheid tot een climax komen en men hem in New Delhi bij de onderhandelingen wil hebben, vertrekt hij naar de brandhaarden van oplaaiend etnisch geweld om zich daar tussen de mensen te vestigen. Met een hongerstaking dwingt hij – intussen tegen de 80 – in Calcutta bij de plaatselijke leiders een einde aan het geweld af. Hij wil dan naar de Punjaab, maar de noodzaak om ook Delhi met een hongerstaking te pacificeren houdt hem daarvan af. Het is echt aan deze inzet van Gandhi te danken dat er in India decennialang een veel toleranter cultureel-godsdienstig klimaat heerste dan in de nieuwe buurstaat.

Hoezeer ook Hindoes geradicaliseerd waren bleek toen hij door zo’n extremistische Hindoe werd vermoord. Tijdens een gebedsuur.

Jezus was zeker één van zijn grote voorbeelden. Het was door de lectuur van Tolstoj dat hij oog gekregen had voor de Bergrede als sleutel voor de boodschap van Jezus, het Nieuwe Testament en heel de Bijbel. Op trektocht door Bengalen las hij op kerstmis 1946 in zijn openbare gebedsuur 1 Korinthiërs 13 over de macht van de liefde! Zijn hongerstakingen waren vormen van plaatsvervangend lijden en boetedoening voor misdragingen van anderen. Hij wierp als het moest het vege lijf in de strijd. En altijd betoonde hij een ongelooflijk respect voor de persoon van zijn tegenstander, steeds op zoek ook naar de dialoog, hoe akelig diens gedrag en diens opvattingen ook waren!
Menig christen in de twintigste eeuw kreeg door Gandhi’s optreden een frisse kijk op Jezus, en het heeft ook de wetenschappelijke kijk op de historische Jezus beïnvloed. Precies wat hij hoopte: dat aanhangers van andere godsdiensten dieper zouden gaan putten uit hun eigen bronnen, om Waarheid te ontdekken en die te praktiseren. En dan kun je rustig laten liggen wat je niet in praktijk kunt brengen omdat het geen Waarheid is.
Wie tot God komt, gaat God – of het goddelijke, of hoe je het noemt, in Gandhi’s eigen idioom ‘Ram(a)’ – in elk ander mens, elke man of vrouw, zien, en proberen te blijven zien. En dan slaat juist godsdienst dan een brug tussen godsdiensten en tussen godsdienstige en niet-godsdienstige mensen. Godsdienst, gepraktiseerd met verstand, is naastenliefde, gebaseerd op een diep besef van waardigheid, en leidt tot vrede.

Hoe gaan we om met zijn erfenis?
Met gebroken geweren kan de Russische verovering van Oekraïne niet gestuit worden.
Maar het gevaar van een eenzijdige focus op militair geweld om conflicten te beslechten blijft zonneklaar.
Zoals het ook helder is dat Modhi met zijn hameren op de hindoeïstische identiteit van India de religieus-etnische onverdraagzaamheid aanwakkert en de erfenis van Gandhi verkwanselt.
Waar zijn in ons land de Gandhi’s die zich fysiek tussen de conflicterende partijen werpen om vreedzaam overleg en wederzijds respect af te dwingen, als polarisatie hoogtij viert en we vergeten dat we in onze strijd om van de ander te winnen, juist de ander verliezen?
Een van de vele plekken waar het belang van Gandhi op een tragische manier oplicht is wel Palestina. De afloop van het Britse bestuur van het mandaatgebied Palestina was even dramatisch en gewelddadig als die op het Aziatische subcontinent. De religieus-etnische tegenstellingen liepen even hoog op, de ‘democratische’ staten die deze dekolonisatie opleverden, hebben een vergelijkbare etnische grondslag, met een even ‘duurzaam’ conflict met de ander waarmee de staat niet werd gedeeld. Met dit verschil dat de Palestijnen geen Pakistan of Bangladesh werd gegund.
Gandhi liet zien dat het anders had gekund en anders had moeten aflopen.

De voor Gandhi belangrijkste tekst uit de Bhagavad Ghita (hoofdstuk 2 vers 62 en 63) was:

Wanneer men in de voorwerpen van de zintuigen verdiept raakt, ontwikkelt men gehechtheid.
Hechting leidt tot begeerte, en uit begeerte ontstaat vrees.
Vrees maakt het oordeel mistig, wat resulteert in verwarring van het denken.
Als het denken verward raakt, verdwaalt het verstand.
En als het verstand verdwaald raakt, gaat men te gronde.

Als we ons eens bleven oefenen in onthechting …

Harmen Jansen

(met dank aan de tweedelige biografie van Ramachandra Guha)


Edith Stein

Posted on

Wie dorst naar waarheid zal altijd de bron vinden

*12 oktober 1891, Breslau (Wrozlav) – † 9 augustus 1942, Auschwitz

Twee keer stuitten we deze zomer op rondreis op Edith Stein, de non die uit een Limburgs klooster naar Auschwitz was weggevoerd. Een kleine oorlogsbunker achter een Sloveens kerkje was tot een gedachteniskapel voor haar herbestemd. En in een van de oude stadskerken van Neurenberg zagen we haar beeld prominent naast het koor hangen. Op deze plek had in de Middeleeuwen een synagoge gestaan totdat die bij een pogrom was verwoest. (In een andere kerk in deze voormalige nazi-hoofdstad lazen we dat Osiander, de Reformator van Neurenberg ten tijde van Luther, een boek tegen jodenvervolging had geschreven waarmee hij aantoonbaar levens heeft gered.) Op een eerdere vakantie hadden we in de beroemde dom van Speyer een ruimte getroffen die haar met allerlei voorwerpen in herinnering houdt. Ze staat dus internationaal hoog aangeschreven.

  • Speyer
  • biechtstoel Speyer
  • Neurenberg

Ze was net als later Dietrich Bonhoeffer geboren in Breslau en ook in een groot gezin. Alleen was haar vader al jong overleden. Moeder was een zakenvrouw die van wanten wist. Het was een joods gezin. Maar rond haar vijftiende was ze opgehouden met bidden. Ze was intelligent en begin 20ste eeuw was er in het rijk van de rede niet veel plaats voor God. Ze was ook opgehouden met school, maar pakte de draad van studeren weer op.
Ze was tot 1918 leerling en assistent van de bekende filosoof Husserl bij wie ze promoveerde. Ook Max Scheler had grote invloed. Tijdens haar studie raakte ze door contacten en gesprekken met medestudenten en docenten steeds meer onder de indruk van geloofsvragen en van gelovige mensen. Ze ging zich ook christen noemen. Ze toonde ook politieke interesse en
ijverde voor vrouwenkiesrecht. Omdat ze vrouw was zat een verdere universitaire loopbaan er niet in, ook al zou ze altijd op filosofisch terrein actief blijven. In haar studies besteedde ze grote aandacht aan de religieuze ervaring. Kon het besef van diepe geborgenheid wel begrepen worden zonder God? In 1922 liet ze zich dopen en werd ze rooms-katholiek. Ze was diep geraakt door het lezen van het levensverhaal van Teresa van Avila. Mogelijk speelde teleurstelling in de liefde en in het verloop van haar carrière een rol. Ze werd warm verwelkomd in de Kerk en vond onderdak bij nonnen in Speyer. Met hun steun werd ze een gewaardeerd docent in het middelbaar onderwijs en later ook pedagoog in München.
Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam waarschuwde ze de paus direct voor het dreigende gevaar voor de Joden. Ze zag een taak in het bestrijden van het nazidom met een christelijke pedagogiek. Maar onder druk van het regime moest ze ontslag nemen. Ze trad in bij de ongeschoeide karmelietessen. Als kloosternaam koos ze Teresa Benedicta de Croce, ‘Teresa, gezegend door het kruis’, zich bij deze verwijzing naar Johannes van het Kruis afvragend wat haar kruis zou zijn.

In het habijt mocht ze verder werken aan wetenschappelijke publicaties, ook toen ze met haar na moeders overlijden ook ingetreden zus Rosa na de Kristallnacht naar het klooster in het Limburgse Echt verhuisde. Helaas bleef het ook daar niet veilig. Het was in reactie op het protest van de Nederlandse bisschoppen tegen de jodenvervolging dat de twee zusters al in 1942 werden afgevoerd en vermoord. ‘Kom, we gaan voor ons volk’, moet Edith tegen haar zuster gezegd hebben.
Paus Johannes Paulus II verklaarde haar heilig en benoemde haar tot een van de schutspatronen van Europa. En zo wordt ze op tal van plaatsen herdacht. Een geëmancipeerde vrouw die niet zozeer vanuit jodendom maar vanuit een seculiere levensbeschouwing christen was geworden.
Een van haar nagelaten geschriften is een essay over ‘Sein und Zeit’ van Heidegger, een van de belangrijkste filosofische werken van de 20ste eeuw. Beschreef Heideggers filosofie over ons ‘zijn-tot-de-dood’ onze schepselmatigheid? Maar waar en wie was God nog in zijn betoog? Met haar ging een geleerde verloren die in de debatten na de oorlog over existentialisme en atheïsme op niveau een kritisch christelijk geluid had kunnen inbrengen.

Harmen Jansen

Geroepen door Christus

Posted on

Reactie op het vervolgrapport over het ambt voor de synode van de Protestantse kerk, vergaderig juli 2022

Positieve waardering voor:
(1) Het intact houden van de hoofdlijn van het eerder besproken rapport Geroepen en gezonden, dat ruimte maakte voor de openstelling van het ambt van de woord- en sacramentsbediening voor HBO-opgeleide kerkelijk werkers met passende doorontwikkelde competenties.
(2) Het aanhouden van het duidelijker onderscheid dan we gewend waren tussen dit voorgangersambt en de andere ambten, de ‘gemeenteambten’. Dit wordt dieper gravend onderbouwd met argumentatie vanuit bijbelse gegevens, uitlopend op een versterking van de theologische betekenis van het voorgangersambt als ‘dienst van Christus’.
(3) De betekenis van ordinatie wordt gehandhaafd en ook nog steviger aangezet. Terecht. Calvijn gebruikte de term al in Institutie IV in verband met ‘de oplegging der handen’.
(4) De dimensie van de persoonlijke roeping en het roepingsbesef wordt grondig aan de orde gesteld als binnenkant van het ambt. Waarmee tegenwicht wordt geboden tegen eenzijdige aandacht voor het beroepsaspect (professionaliteit en opleiding) in de discussies over het ambt.
(5) Vanuit de gedachte van de roeping en zending door Christus wordt de ruimte voor diversiteit in voorgangersambt nog verder vergroot. Het gemeentepredikantschap is nog minder de regel waarop andere predikanten de uitzondering zijn. Christus werkt ook door categoriale pastors, pioniers, hoogleraren.
(6) De collegialiteit van het ambt wordt nadrukkelijk betrokken op deze gemeenschappelijkheid in dezelfde roeping van geordineerde ambtsdragers.
(7) De relativering vanuit de bijbelse oorsprong van het ambt, van de angst van het verzet tegen hiërarchie. Er wordt zelfs expliciet een vraagteken gezet bij de houdbaarheid van de recent nog veelbesproken regel van ‘Emden/ Wezel’ dat geen ambtsdrager over een andere mag heersen.
(8) Het vermijden van een simplistische tegenstelling tussen HBO en universiteit en tussen de competenties van HBO-ers en universitair geschoolden. Door woorden te geven aan het verschil die verder gaan dan ‘lager of hoger werk- en denkniveau’ ligt er een handvat voor de profilering. De verschillende habitus tussen een WO-er en een HBO-er betekent geen mindere geschiktheid van de laatste voor het derde (of eerste?) ambt.
(9) De voorzet voor een vierde ambt om recht te doen aan de positie van de andere kerkelijk werkers en zo ‘huiswerk’ te doen dat Geroepen en gezonden nog had laten liggen.

Mijn vragen en kanttekeningen bij elk van deze punten:

(1) De theologische insteek lijkt me een andere dan Geroepen en gezonden. De toonzetting is meer biblicistisch en meer typisch ‘gereformeerd’ door een zeer uitvoerige analyse van bijbelse bronnen (alleen NT), een korte beschrijving van het erfgoed van de Reformatie, een karikatuur van de middeleeuwse priester en in de noten veel Van Ruler. Calvijn had veel meer aandacht voor kerkvaders als Gregorius en Augustinus. Onlangs werd De pastorale regel van Gregorius heruitgegeven, heel boeiend juist in verband met de versterkte aandacht voor geestelijk leiderschap en roepingsbesef als binnenkant van het ambt. Het ambt als ‘dienst aan Christus’ verbindt ons met priesters en evangelisten in de Kerk met grote K. Ik mis de verbinding met de intensieve oecumenische reflectie op het ambt in de afgelopen eeuw. De gedachtegang is vrijmoedig en creatief, maar het hameren op ambt als ‘dienst van Christus’ werkt op mij vervreemdend. Het is het, maar dat zijn alle andere ambten en dat is het ambt aller gelovigen ook. Gregorius had het over herderschap met leergezag. Zwingli begon de (‘gereformeerde’!) Reformatie met een preek ‘Der Hirt’. Ik houd het dus maar op ‘herders en leraars’😊. Dan wordt ook het OT relevant voor de beeldvorming, theologie en spiritualiteit van het ambt. Of de rabbijn uit de joodse traditie.

De hoofdlijn van het rapport betreft de ‘gelijkoorspronkelijkheid’ van kerk en ambt, waarbij ze ook wederzijds onafleidbaar zijn. Het ambt is niet maar een functie van de gemeente. In de herleiding tot Christus raakt het kwalitatieve onderscheid tussen de apostelen als eerste getuigen van Christus en de latere getuigen verloren (belangrijk boek daarover ooit: Markus Barth Der Augenzeuge). Dat ooggetuigeschap is een juridisch begrip. Ik denk dat er in dit rapport iets mis gaat rond de apostoliciteit van de kerk. Dominees hebben het gezag van apostelen? Hun ‘gezag’ bestaat bij de gratie van de apostoliciteit van hun boodschap. Met de grote nadruk op de roeping van personen raakt de eigen dimensie van het gezag van het Woord dat doorgaat ondergesneeuwd. Er gaat een Woord door de wereld via een keten van getuigenisssen. Noordmans zag in Herschepping de twee lijnen van ‘woordverband’ en ‘persoonsverband’ door de geschiedenis lopen. Die zijn minsten zo onherleidbaar tot elkaar als de ‘ambtslijn’ en de ‘kerklijn’ die het rapport als werk van Christus in de geschiedenis trekt.

(In het rapport staat: ‘Het apostolisch gezag van de ooggetuigen wordt (..) overgedragen aan hen in wie een bijzondere nabijheid van de Geest zich in de praktijk bewijst’. Het apostolische ambt houdt ‘anders dan in de protestantse traditie verondersteld wordt, niet op bij de twaalf’ (27). Verderop heet het dat de zending van de apostelen samengaat met het ontstaan van ‘de gemeente’ (41). Maar gaat die zending er niet juist aan vooraf? Dit is inlezen van de eigen theologie in de Schrift! Even later dan toch een kleine correctie: bij de discipelen is de rol wel anders dan die van de schare (42). Maar weer later: ‘Zij worden gezonden zoals de apostelen gezonden werden’ (44). Nee, dat worden de ambtsdragers niet, want alleen dee apostelen werden ‘rechtstreeks’ door Christus gezonden. Wij worden het alleen afgeleid, via de roeping van de Kerk! De vertaling van apostoliciteit als ‘verbondenheid met de verkondiging van de eerste apostelen’ stipt dan misschien even het bovengenoemde ‘woordverband’ van Noordmans aan (44), maar het blijft hangen in een te bondige omschrijving: ‘kritisch verantwoorde relatie met de oorsprong van het Woord (in de verkondiging van Jezus) en met de gelijktijdige verkondiging van andere dienaren des Woords’, een omschrijving waarbij de apostelen als beslissende tussenschakel tussen ons en Jezus wegvallen.)

Ik heb dan ook mijn vraagtekens bij de scherpe scheiding tussen ambt en gemeente. Het is altijd wat heen en weer gegaan in de geref. traditie tussen het ‘opkomen uit’ en het ‘tegenover’. Het gaat erom dat ze niet zonder elkaar te denken zijn. Kerk is daar waar woord en sacrament hun werk kunnen doen. Een beetje kerkbesef en je wilt gewoon vrijgestelde voorgangers. Maar organisatorisch ligt het primaat bij de kerk. Vooral sinds 1789-1848: scheiding kerk-staat, het verenigingsmodel voor kerkgenootschappen, de ‘democratiseringsbewegingen’, het kiesrecht. Daardoor heeft het ambt aller gelovigen grotere betekenis gekregen. En het rapport is daarover gewoon te mager. Het is niet alleen iets ‘naar buiten’. Het is allemaal bezig zijn in de dienst van Christus (Ef. 4: 12), geroepen tot lofprijzing (Groene Theologie: ook namens en met de schepping). Ambten en bedieningen zijn functies aan en in ‘het lichaam van Christus’, maar ze komen sinds de apostelen toch echt allemaal op uit de Kerk. En dat pionierswerk organisatorisch voorafgaat aan gemeentestichting maakt hun ambt nog niet tot iets dat theologisch ‘voorafgaat’ aan Kerk. De pionier wordt gezonden door een kerkgenootschap, vanuit een gemeente. In het Credo belijden we wel het geloof in de Kerk, maar niet ook nog apart in het ambt. Misschien omdat het ambt deel is ván de Kerk die antwoord geeft op het Woord-dat-werkt? D. Chantepie de la Saussaye sprak in 1855 over het ‘leraarsambt’ als personificatie van de gemeente. Dat vind ik een mooi woord. Zeker als je gemeente in gekwalificeerde zin opvat als ‘lichaam van Christus’.

(2) Het onderscheid ‘ambt van de kerk in de gemeente’ en ‘ambt van de gemeente in de kerk’ wordt wel gehandhaafd maar nauwelijks als zodanig genoemd. Is dan nog wel duidelijk dat dit ook rechtstreeks gekoppeld is aan het hebben van een betaalde aanstelling in het geval van de voorganger, dus aan de rechtspositie? Het gaat ook om de spiritualiteit van het ambt in relatie tot het instituut kerk. Ben ik in het ambt ook vertegenwoordiger van de Kerk in de gemeente: het eigen kerkgenootschap, de bredere christenheid, wereldwijde oecumene, de christelijke traditie? Daarover hoor ik hier maar weinig. Wordt het onderscheid tussen kerk en gemeente wel genoeg theologisch gewaardeerd, in de zin dat kerk als eigen grootheid meer is dan de som der delen en daarom ook een kritische functie om het Evangelie heeft tegenover de plaatselijke vergaderingen der gelovigen? Genoemde la Saussaye sr legde de vinger bij de spanning tussen ‘kerk’ en ‘gemeente’ vanwege de eschatologie. De gemeente is nog niet ideaal, maar onderweg.

(3) Die geringe waardering voor het instituut kerk wordt zichtbaar bij de ordinatie. Hier springt het betoog van de plaatselijke gemeente waarin die plaatsvindt direct over naar het historische werk van Christus waarmee de ordinatie verbindt. Had hier niet iets meer mogen staan over de betekenis van de oplegging der handen als daad van vertegenwoordiging van het kerkgenootschap en als ‘successio apostolorum’ waarbij je in een bijzonder persoonsverband wordt gesteld dat verder reikt dan alleen de collegialiteit van je eigen kerkgenootschap?

(4) Wordt de persoonlijke roeping niet te zwaar aangezet? Het ambt dient als erkenning en bescherming van de roeping. Maar wékt het ambt niet vooral ook de roeping, via roepende gemeente en erkennende Kerk? De kandidaat zegt ja op het beroep en op de vraag bij de bevestiging over zich geroepen weten. Maar het roepingsbesef moet theologisch en psychologisch niet een al te zelfstandig bewijs worden dat Christus hier aan het roepen is. Er staat wel (14) dat het roepingsbesef je nog niet kwalificeert tot geroepene door Christus. Er staan genoeg zinnen die waken tegen de overbelasting van de authenticiteit als allesbepalende factor in het ambtswerk. Maar het belang van de persoonlijke spiritualiteit lijkt theologisch en psychologisch hetzelfde gewicht te krijgen als de ontmoeting van de apostelen met Christus. Ondertussen zijn we juist géén ooggetuigen van de Opgestane en we krijgen misschien wel eens een visioen, maar geen apostolische ‘verschijning’. Het is Hemelvaartsdag geweest. En doorslaggevend argument voor het openen van de kansel voor vrouwen (had ook wel even genoemd mogen worden als protestantse bijzonderheid) of voor een HBO-er is niet hun roepingsgevoel dat eerbiediging nodig heeft, maar het empirische bewijs dat het beroepen en erkennen door de kerk effectief leidt tot opbouw van de gemeente. De Geest werkt ook met hen.

En hoe waardeert dit rapport theologisch de professionaliteit als derde factor uit de trits persoon-beroep-ambt? Het ambt brengt de noodzaak van bekwaming met zich mee. Talenten doen ertoe. En aan het slot blijft academische opleiding erg gewenst, inclusief die in oude talen. Maar wordt de persoonlijke roeping en het roepingsbesef niet te los gemaakt van de bekwaamheid en de erkenning van die bekwaamheid, dus van de ontwikkelde professionaliteit? Het rapport is bang voor een afhankelijkheid van het ambt van opleiding in plaats van andersom (39).
En de mogelijkheid van tent making ministry (Ehrenamt) wordt wel erg gemakkelijk aangegrepen om zich de vraag naar de wenselijkheid van betaalde aanstelling (met rechtspositie die vooral daarover gaat!) van het lijf te houden. Juist de professionaliteit is een wezenlijk onderscheid tussen voorganger (herder en leraar) en straks ‘het vierde ambt’ aan de ene kant en anderzijds de andere ambten. En zit er misschien een onderhuids verband tussen de apostolische (!) aanwijzing over de plicht om in het levensonderhoud van de voorganger te voorzien en zijn/haar charisma dat in het werk verder tot ontvouwing en ontwikkeling komt, lees: zijn/haar professionaliteit? De professionaliteit bewaart het ambt voor teveel verpersoonlijking! Het rapport waarschuwt voor de eenzijdige focus op de authenticiteit van de persoon, maar kiest met de betekenis van het doopritueel of de zegen los van de persoonlijke beleving van de ambtsdrager een slecht voorbeeld. Bij dit soort sacramentele handelingen werkt het ritueel bijna ex opere operato (door de performance). ‘Het ambt communiceert’. Maar op andere momenten is de authenticiteit, d.w.z. de persoonlijke band, wel van fundamenteel belang. Haal de kerkelijk werker weg en je hebt geen jeugd meer. Dat is niet vanwege teveel cultureel belang van authenticiteit maar vanwege het gewicht van het persoonlijke in relatie tot de professionaliteit: dat de persoon weet te communiceren en relaties te leggen!

(5) Prima, het theologisch ruimte bieden voor grote diversiteit in vormen van predikantschap. Dit brengt dan ook de noodzaak met zich mee om de bovenplaatselijke organisatie van de kerk theologisch hoog te waarderen als eigen gestalte van het lichaam van Christus.

(6) Fijn dat het thema van de collegialiteit van het ambt nadrukkelijk betrokken wordt op de andere dienaren van de kerk(en) in hetzelfde ambt. Daarmee verwijdert het rapport zich op een goede manier verder van het gereformeerde principe van de ‘collegialiteit’ in het kerkbestuur door kerkenraden (colleges) samen met de andere ambten. Die samenwerking en met name de machtsdeling blijft belangrijk. Alleen zijn diaken en ouderlingen geen collega’s. Deze samenwerking valt eerder onder het communale aspect uit de ambtstheologie (de trits over het persoonlijke, collegiale en communale van het ambt volgens oecumenische ambstheologie).

(7) Ik begrijp dat het rapport de opening naar hiërarchie bedoelt als hiërarchie binnen het ambt, dus als optie voor een junior-senior-verhouding. Ook als opening naar persoonlijke beslissingsbevoegdheden van een bisschop? Jammer dat het woord ‘teamwork’ niet opduikt. (Ook niet meer in een recente standpuntbepaling van de BNP). In de GKV (onze naaste buur) is er niet zoiets als verplichte deelname aan een werkgemeenschap, begreep ik. Als collegialiteit een integraal onderdeel is van het theologisch verstaan van het ambt (denk aan het voortdurend spreken in meervoud in het NT over de vele bedieningen en gaven: nooit individualistisch) moeten we niet de kant van vrijblijvendheid uit (theedrinken in een coetus). Anders gezegd: wordt het collegiale van het ambt ook wel net zo theologisch en spiritueel als het persoonlijke aspect? Denk aan het apostolische ‘wij’ in het NT, of aan de collegialiteit van onze collega’s in de RK bisdommen (die ook iets kunnen vertellen over de negatieve kanten van de hiërarchische relatie tussen de ‘echte’ pastoor en de pastorale werkers!). In de collegiale samenwerking in teams zagen we bij Geroepen en gezonden ook een concreet antwoord op de vraag hoe met HBO-opgeleide voorgangers met beperkte kennis van de grondtalen toch het apostolische ‘woordverband’ van de kerk in stand zou kunnen blijven!

(8) Is het wel zo dat ‘de kerk bekwaamt’? Nauwelijks! De kerk laat opleiding en educatie voor een goed deel over aan andere instanties en aan de Heer zelf en de leiding van de Geest. De kerk heeft ook geen beurzen voor het financieren van zeven jaar voltijds studeren en ook niet voor drie. De HBO-instellingen hebben geen bestuur dat gerelateerd is aan synode of dienstenorganisatie. De persoon zelf bekwaamt zich en dient zich te blijven bekwamen: wie niet studeert is niet bekeerd!

(9) Jammer dat de gedachten over het vierde ambt niet verbonden zijn met de huidige regelgeving over de bediening en de ouderling-kerkelijk werker of diaken-kerkelijk werker. Hier ligt huiswerk dat niet alleen praktisch en juridisch van aard is. In feite is de ordinatie er al: een bevestiging met oplegging der handen. De vraag is of dit vierde ambt dan gedacht moet worden als ambt van de gemeente in de kerk (wat nu het geval is bij de ouderling- en diaken-kerkelijk werker) en wat dan het voornaamste verschil met het voorgangersambt zou zijn en wat wenselijk zou kunnen zijn in verband met blijvende tijdelijkheid (= voor de duur van de aanstelling). Of wordt het ook een ambt van de kerk in de gemeente? Met alle rompslomp die daar dan bij gaat komen wat betreft rechtspositie en betaling via de generale kas. Met de ouderling- en diaken-kerkelijk werker is in feite al besloten dat een ambt in kerkenraad en gemeente kan samengaan met de rechtspositie van werknemer. Wat mij betreft blijft dat zo en is het vooral een kwestie van semantiek. Noem een kerkelijk werker met aanstelling geen ouderling of diaken meer, maar onderscheidt hem of haar van de vrijwillige ambtsdrager met termijnen van vier jaar, vanwege de professionaliteit, de speciale taak en de kortere of langere aanstellingstermijn. En laat er als noviteit bemoeienis van de classis in de vorm van toestemming vooraf en approbatie bij het benoemen dat dan ook beroepen gaat heten. Als de kerkelijk werker vervolgens doorgroeit tot voorganger komt er een moment van rechtspositionele verandering. Tot een pensioenbreuk hoeft het denk ik niet te leiden.

Juni 2022, Drachten
dr. Harmen Jansen VDM
oud-synodelid en betrokken bij de voorbereiding van het eerdere rapport Geroepen en gezonden.

Gregorius de Grote

Posted on


De leidsman mag vanwege de uiterlijke bezigheden de zorg voor het innerlijke niet verwaarlozen, noch nalaten zich om de noodzakelijke uiterlijke dingen te bekommeren vanwege de zorg voor het innerlijke

*Rond 540, Rome – † 12 maart 604, Rome

Kerkvader Gregorius kwam uit welgestelde familie. Na een bestaan als stadsbestuurder, kloosterstichter, monnik en diplomaat werd hij in 590 paus. Naar hem heet de eenstemmige kerkmuziek. Maar de Gregoriaanse gezangen zijn meestal jonger. Gregorius maakte wel strakkere afspraken voor de liturgie in zijn kerken.
Paus worden was niet zijn ambitie. Maar hij viel op door zijn sterke bestuurlijke kwaliteiten en grote geestelijke diepgang. Het was de tijd van volksverhuizingen. Rome kwam er steeds meer alleen voor te staan, zonder steun van de keizer in Byzantium. Gregorius wist met diplomatie de halfheidense Longobarden tot aanvaarding van katholicisme te bewegen. Er kwam rust in het openbare leven in Rome. Hij verhoogde de opbrengsten van de pauselijke landgoederen en steunde daarmee de armen en vluchtelingen. Ook gaf hij opdracht de Britten te bekeren.
Zijn belangrijkste geschrift tussen de vele brieven en theologische boeken werd De pastorale regel, een handleiding voor priesters en bisschoppen. In het Karolingische Rijk werd het voor de clerus zelfs verplichte lectuur. Paus Johannes XXIII zei in 1960 nog dat dit voor hem het meest waardevolle boek was na de Bijbel. Het beschrijft de ‘kunst der kunsten’: de zielzorg. Die kunst bestaat bijvoorbeeld uit oog hebben voor de enorme diversiteit van mensenlevens. Heb je mannen of vrouwen voor je? Ouderen of kinderen? Rijke of arme, hoogmoedige of kleinmoedige, gulzige of matige, gezonde of zieke mensen? Zo somt hij wel 40 tegenstellingen op. En de pastor balanceert dus steeds tussen liefdevolle nabijheid en kritische afstand.
Gregorius’ geestelijke uitleg van Bijbelteksten levert ook geestig tekstgebruik op. Een goede geestelijke heeft een kleine, maar fijne neus, zodat hij de geur van deugd en de stank van ondeugd duidelijk kan onderscheiden; liever niet een grote kromme neus die zich helemaal verliest in pietluttigheden.
Zo’n geestelijke verwaarloost de contemplatie niet, maar loopt ook niet weg voor zijn plichten. En als hij dan door ijver en zorgvuldigheid succesvol wordt, past hij op voor hoogmoed. Gelukkig laat God bij de meeste leiders wel een deel van de persoon onvolmaakt. Dat houdt ze nederig. Gregorius vraagt zelf tenslotte: ‘Houd mij in de schipbreuk van dit leven vast met de plank van uw gebeden.’
Jammer dat dit boek Kyrill, de patriarch van Moskou, kennelijk niet bereikt heeft.
(maart 2022)


BDS? Wapens leveren?

Posted on

Maart 2022, Europa

We accepteren niet dat er slechts gesproken wordt over ‘een conflict’, in plaats van dat de ernstige feiten bij de naam worden genoemd: eenzijdige aanval, agressieve invasie, bezetting
We vaardigen sancties uit en beginnen een vergaande economische en culturele boycot en grote desinvesteringen die rechtstreeks de bevolking raken en niet alleen de machthebbers en de ondernemingen die betrokken zijn bij de invasie en de bezetting
We sturen wapens naar de bevolking die onder de voet gelopen wordt en noemen hun militaire (machteloze en uitzichtsloze) strijd tegen de komende bezetting een vrijheidsstrijd. Wie zich aanmeldt voor persoonlijke deelname in het vreemdelingenlegioen zal geen strafvervolging ondergaan wegens ‘vreemde krijgsdienst’.
We sympathiseren daarbij met de bedreigde bevolking symbolisch door de nationale kleuren in onze sociale media en onze tv-programma’s op te nemen.
We nemen de vluchtelingen ruimhartig op en zorgen voor recordopbrengsten van de noodoproepen van de hulporganisaties.
We veroordelen de initiator van de inval als agressor en juichen bij voorbaat een toekomstig arrestatiebevel van de staatsleiders door het internationale Strafhof vanwege oorlogsmisdaden toe. De EU erkent versneld het aangevallen volk als toekomstige lidstaat.

Vervang hierbij Rusland en Oekraïne door Israël en Palestina, wat krijgen we dan?

Het politiek en kerkelijk jargon spreekt daarin stelselmatig eufemistisch over ‘het Israëlisch-Palestijnse conflict’, terwijl het gaat om een invasie (1967) en een bezetting (sindsdien), met een militaire overmacht, met voortdurend volstrekt ongelijke aantallen doden. Ongeveer 1 op 100.
Er gelden alleen op heel kleine schaal sancties en desinvesteringen. Pleidooien voor BDS worden afgewezen, de pleitbezorgers ervan gebrandmerkt als antisemieten, sinds enige jaren zelfs met dreiging van de rechtelijke machten met het wapen in de hand van een antisemitisme-definitie opgesteld door het Holocaust-memorial (lees: Israël). De afwijzing van BDS wordt inhoudelijk vaak beredeneerd met argumenten als dat het niet effectief zou zijn, dat het de feitelijke aanstichters van het onrecht niet raakt, dat het vooral onschuldigen (lees: de burgerbevolking) of zelfs vooral de slachtoffers treft.
Het onderdrukte volk wordt weggezet als gevaarlijk, bereid tot terreur, een volk van terroristen. Organisaties waarvan vermoed wordt dat ze wel eens geld hebben ‘doorgesluisd’ naar gewapende opstandelingen worden geschrapt van de subsidielijst van NGO’s (zelfs als het niet waar is).
Tal van kerkelijke en politieke organisaties gebruiken het symbool van de bezettende macht: de Israëlische vlag, de kleuren wit en blauw met de bekende ster. Wie met een Palestijnse vlag zwaait is sympathisant van terroristen.
Aan financiële steun voor allerlei projecten in Palestijns gebied heeft het decennialang niet ontbroken. Maar we laten al jaren allerlei moedwillige vernieling en sabotage door kolonisten en het Israëlische leger zo goed als onbesproken en zonder gevolgen voor de steun aan Israël. En kerkelijke steun aan zelfs heel kleine en vreedzame opbouwprojecten onder Palestijnen ligt voortdurend onder het vergrootglas van ‘partijen’ die zelf zorg dragen voor een veelvoud aan steun voor Israëlische partners.
We sympathiseren met de bezettende macht; de EU heeft bijzondere relaties met deze staat; we verschaffen met een religieuze ideologie over een bijzonder verbond van God met dit volk in dit land en dus met deze staat de ideologische software voor de doorgaande bezetting.

Conclusie?

Erg leerzaam in elk geval, deze vreselijke eerste week van een nieuw tijdperk in Europa.
We moeten erkennen dan we als land, als westerse volkeren, als kerken hypocriet zijn en met twee maten meten.
We moeten snel voorzichtiger worden ten aanzien van sancties, boycot en desinvesteringen, en zorgen voor meer nuance. Waarom geen Russische kunst meer in de Hermitage in Amsterdam? Waarom Ikea weg uit Rusland? Boycot van wetenschappers? Raakt dit Poetin, of misschien wel vooral onschuldige burgers en mensen die juist kritisch zijn?
Laten we waakzaam blijven tegen demonisering van alle Russen of van Russische cultuur of de Russische bevolking. Waarschijnlijk onderschatten we zwaar hoe lang en hoe diepingrijpend het volk al is gehersenspoeld door de eigen staatsmedia, de propaganda, de nationalistische kerkleiding. God, heb medelijden ook met dit arme en misleide volk. Ook Europeanen: broeders en zusters.
Maar laten we – binnenkort, nu heeft de opvang van Oekraïense vluchtelingen en het indammen van het Russische geweld de hoogste prioriteit – dan ook eerlijker worden in de terminologie en de beeldvorming over Palestina, Palestijnen, het Palestijnse verzet; meer begrip tonen voor de neiging tot gebruik van geweld door dat verzet. Waarom heet het geweld van Israël geen terreur en worden de excessen niet veel vaker aan de orde gesteld? Waar blijft de strafvervolging door het Internationaal Strafhof?
Laten de kerken aan grondiger onderzoek doen van de eigen Israël-ideologie. Laat de EU en laten de regeringen de bevoorrechte positie van Israël tegen het licht houden.
Kortom: laten we eendrachtiger en krachtiger het einde van de bezetting, de etnische zuivering en de sluipende annexaties bespoedigen en daarvoor de beschikbare niet-militaire middelen inzetten. Waaronder ook BDS en bijvoorbeeld het afzien van het organiseren van kerkelijke en christelijke ‘Israëlreizen’. Laat ook de inzet van een VN-vredesmacht in Gaza en op de Westbank niet langer onbespreekbaar zijn, die toeziet op geweldloos samenleven van beide volken, op ontmanteling en inperking van een reeks kolonistensettlements en de opbouw van een Palestijnse democratische rechtstaat.
We kunnen niet druk zijn met de ene oorlog en wegkijken van de gevolgen van andere oorlogen waarin we betrokken waren.
We moeten alerter worden op de racistische balk in ons eigen oog die ons belemmert om een Arabisch volk (en alle Arabische volkeren met hen) als gelijkwaardig en gelijkberechtigd te zien aan het Joodse volk.

Catharina Johanna Maria Halkes

Posted on

Het gaat om een mentaliteitsverandering. Een cultuur en een kerk verander je niet in een handomdraai.

*2 juli 1920, Vlaardingen – † 21 april 2011, Nijmegen

In 2021 laaide er een discussie op over seksisme in onze kerk(en). Menig vrouwelijke predikant krijgt nog regelmatig vernederende opmerkingen te horen. Aan Catharina (Tine) Halkes heeft het niet geleden, tien jaar daarvoor overleden en in ons land vanaf de jaren ’60 het boegbeeld van de feministische theologie.
Ze had juichend op het plein gestaan toen in 1962 in Rome het Tweede Vaticaans concilie geopend werd die een nieuwe wind door de rooms-katholieke wereldkerk zou laten waaien. Met haar boek Storm na de stilte (1964) kwam ze in de voorhoede van de vrouwenbeweging. Ze was afkomstig uit een welgesteld katholiek middenstandsmilieu. Maar theologie studeren was er voor rooms-katholieke meisjes eind jaren ’40 niet bij geweest. Ze had Nederlands gestudeerd, maar kreeg toch een aanstelling aan de Katholieke Universiteit Nijmegen (nu Radboud universiteit). Na een Amerikaans eredoctoraat voor haar publicaties en haar optreden werd ze hoogleraar Feminisme en Christendom, de eerste in Europa. Als lobbyiste en vergadertijger richtte ze haar pijlen op de kerk en op de universiteit, vechtend om serieus genomen te worden. Ze wilde een spoor nalaten, waarop anderen konden verder gaan. En ook na haar emeritaat in 1987 bleef ze actief en groeide ze verder uit tot de grande dame van de feministische theologie. De eretitel ‘kerkmoeder’ beviel haar wel. Ze had geen last van grote bescheidenheid. ‘Het is goed om naast al die kerkvaders ook kerkmoeders te hebben. Ik ben een warm voorstander van alles wat we kunnen doen om het vrouwelijke gezicht van de kerk en van God op te waarderen.’
Ze is getrouwd geweest en gescheiden. Er is sprake van een intieme relatie met een priester. Haar laatste boek heette: En alles zal worden herschapen: gedachten over de heelheid van de schepping in het spanningsveld tussen natuur en cultuur (1995).
Er is een fonds naar haar genoemd. Dat bevordert met lezingen en subsidies feministische theologie. Dat zal nog wel een tijd nodig zijn. De eerste vrouwelijke paus is nog heel ver weg. En zou er misschien een verband kunnen zijn tussen seksistische opmerkingen en de verknochtheid aan mannelijke taal voor het Godsgeheim, het liefst met hoofdletter, in Bijbelvertalingen, liederen en gebeden?

Johannes Tauler

Posted on

Zou de mens helemaal opgaan in het inwendige werk, maar God zou hem te verstaan geven dit hoge edele werk te staken om een zieke te gaan bezoeken en wat soep voor hem te maken, dan zou deze mens dat in grote vrede moeten doen

*Rond 1300 – † 15 of 16 juni 1361, Straatsburg

Tauler is een van de grote leermeesters van het innerlijke leven uit de turbulente veertiende eeuw. Hij trad al jong in bij de Dominicanen. Hun Straatsburgse klooster bevond zich vlakbij zijn ouderlijke huis. Meester Eckhart was er de prior. Met zijn mystieke theologie had hij een diepgaande invloed op Tauler.
Na zijn priesterwijding werd hij prediker en geestelijke begeleider van verschillende dominicanengemeenschappen en begijnenhuizen in plaatsen als Straatsburg, Bazel, Keulen en Medingen. Hij heeft veel gereisd. Er is sprake van contacten met ‘Godsvrienden’ die ‘in de wereld’ een bewust spiritueel leven leefden. Er zijn 84 preken van hem overgeleverd, in het Middelhoogduits, door toehoorders genoteerd. De enige bewaarde tekst in zijn eigen handschrift is een brief aan medezusters die alleen maar gaat over kaas.
De preken sluiten aan bij schriftlezingen volgens het kerkelijk jaar. Tauler verbindt de teksten steeds met de wegen en dwaalwegen van de ziel die zoekt naar God. Net als Eckhardt spreekt hij over de adel van de ziel en de godsgeboorte in de mens. Iets in ons verlangt naar de innerlijke omvorming ‘in’ God. Via de menswording van zijn Zoon wil God ‘leven uit zichzelf’ geven. Maar we beschikken over nogal wat afleidingsmanoeuvres om het verlangen van onze ziel te smoren. Zelfgenoegzaamheid, aanmatiging, drukte en trots en vele andere ondeugden staan de omvorming in de weg.
En durven we ook nog alle beelden en ideeën over onszelf en de wereld en God kwijt te raken? In een preek voor de vierde zondag na Drie-eenheid vergelijkt hij de vrouw uit de gelijkenis van Lucas 15 die haar hele huis omkeert om een verloren muntje te vinden, met de beweging van God die op zoek naar onze ziel en haar kostbaarheid ons innerlijk ondersteboven keert. En dat houdt nooit op dat de zienswijzen die ons gisteren nog zo heilig waren, vandaag weer uit handen geslagen worden. ‘Steeds maar weer overnieuw begint het.’
En hoe belangrijk de weg naar binnen ook is, wie denkt te kunnen blijven hangen in zalige gevoelens die het spirituele leven kan opleveren, bijvoorbeeld dankzij een mooie liturgie die je weer helemaal optilt, heeft er geen kaas van gegeten. We worden juist extra gevoelig voor de roep om een lepel soep.

Juliana van Norwich

Posted on

Er groeide er in mij een intens verlangen naar drie wonden: de wonden van een oprecht berouw, van een diepmenselijk medelijden, en van een niet aflatend hunkeren van mijn wil naar God

*plm. 1342 – † plm. 1416, Norwich (GB)

Juliana is genoemd naar de Sint Julianuskerk waarbij zij haar kluizenaarsverblijf had. Haar doopnaam is onbekend. Norwich was de tweede stad van Engeland. De heftige veertiende eeuw was overal vol oorlogsrumoer. De Zwarte Dood maaide in haar jonge jaren hele dorpen leeg. Er vonden boerenopstanden plaats, er meldden zich vurige pleitbezorgers van hervormingen, er rookten talloze brandstapels.
De vormen van spiritualiteit die opbloeiden waren ook drastisch. ‘Juliana’ was niet de enige die koos voor zelfisolatie in de stilte van een kluis. Niet tegen de pest, maar tegen de wereld, gericht op het brandend houden van een ander vuur dan dat van oorlog en opstand. Haar gebedsmeditatie concentreerde zich op het lijden van Christus. Ze leefde zich zo in dat ze verlangde naar een dodelijke ziekte op haar dertigste. Ze wilde ervaren hoe het is om totaal aan de goddelijke genade overgeleverd te zijn. En ze hoopte op verschijningen van de Heer. Die wensen werden vervuld. Op de dag dat ze van ziekte dacht te gaan sterven, 8 mei 1373, kwamen er 15 ‘showings’ van Christus.
Visioenen waren niet uniek. Maar zij schreef ze op en werd zo de eerste Britse schrijfster. ‘Getuigenissen’ is een verrassend helder verslag, doordacht geformuleerd, fris. Latere onderzoekers kunnen er eigenlijk niets neurotisch in ontdekken. En de liefde die ze van Christus ontvangt is intens, maar hoffelijk. ‘Een vorstelijke koning of een machtig heerschap bewijst zijn arme dienaar de hoogste eer als hij zich met hem op vertrouwelijke voet wenst te begeven.’
Ook de Britse vorstin kent haar zin: ‘Alles is goed en alles komt goed.’ Die komt uit het visioen waarin ze worstelde met de leer van de veroordeling van de ongedoopten en onbekeerden tot de hel. Juliana kon die niet rijmen met de goddelijke liefde die ze zo intens had ervaren. Maar ze ‘zag’ dat God weliswaar zijn woord houdt, maar ook hoe dan ook alles ten goede keert wat niet goed is.
Margery Kempe, een jongere tijdgenote en ook een mystica die een boek schreef vol gesprekken met Christus, heeft Juliana ontmoet. Zij beschreef haar als een expert in het geven van goede raad. Want de aanraking door de goddelijke liefde betekent wel een verwonding van het dikke Ik, maar berooft je niet van gezond verstand. (2021)

Geesiena Jacoba (Sienie) Strikwerda-van Klinken

Posted on

In vredesnaam: luister naar de ander, sta elkaar maar wat bij, dan zijn we misschien God voor elkaar

*7 november 1921, Musselkanaal – † 23 juni 2013, Amsterdam

Honderd jaar geleden werd ze geboren. Van 1971 tot 1976 was ze presidente van de NCVB, de protestants-christelijke vrouwenbond die later opging in de Passage (nu helaas de opheffing nabij). Ze was een strijdbaar feministe en zag haar werk voor de NCVB als onderdeel van de bredere beweging voor vrouwenemancipatie. In de NCVB bracht ze onderwerpen als vrije abortus, geboorteregeling en homoseksualiteit ter sprake. Samen met de theologe Joanne Klink vervaardigde ze in 1981 het werkboek voor feminisme en christendom ‘Leer mij de vrouwen kennen’. Over de vertaling van de Godsnaam met HEER zei ze eens: ‘De HEER kan niet meer!’ De kiem voor haar feminisme was gelegd toen ze tijdens de oorlog als verpleegster al voor haar huwelijk zwanger was geworden en er over werd gesmaald dat dit een gelovige overkwam.
Nog bekender werd ze als vredesactiviste. Op 21 november 1981, veertig jaar geleden dus, vond een demonstratie plaats tegen de plaatsing van nieuwe kruisraketten gericht op Oost-Europa, met 420.000 deelnemers. Het Interkerkelijk Vredesberaad met Mient Jan Faber was de belangrijkste gangmaker. Daarna werd het Komitee Kruisraketten Nee geformeerd, een coalitie van verschillende organisaties. Zij werd de aanvoerder. Ze had verbindende kwaliteiten terwijl ze zelf juist ‘tamelijk ongebonden’ was. De vredesdemonstratie in Den Haag in 1983 bracht meer dan een half miljoen deelnemers op de been. Op 26 oktober 1985 overhandigde Strikwerda aan toenmalig premier Lubbers symbolisch 3,7 miljoen handtekeningen. De regering gaf geen gehoor aan de oproep, maar de raketten kwamen er toch niet. En al snel volgde het einde van de Koude Oorlog.
Haar vooruitstrevende koers in de NCVB riep wel weerstand op. En over de kernwapens liepen de gemoederen in de kerk soms zo hoog op dat kerkgangers tijdens preken de voorganger gingen tegenspreken of demonstratief de kerk verlieten. Maar Sienie Strikwerda wist als religieus bevlogen ‘leraar en wereldverbeteraar’ wel heel veel mensen mee te krijgen. En ze schrok voor een lange weg van bloed, zweet en tranen niet terug.
Eerder in haar loopbaan had ze godsdienstles en maatschappijleer gegeven op middelbare scholen. Ze was opgegroeid in Leeuwarden in een gereformeerd onderwijzersgezin. Vanaf de oorlog woonde ze in Amsterdam. Op haar 68ste werd ze nog Statenlid en tot na de eeuwwisseling is ze bestuurlijk betrokken geweest bij het ouderenbeleid.