10 hulpwerkwoorden in coronatijd. Een kleine coronatheologie.

Posted on

Wat helpt mij door de coronatijd heen? Welke aspecten van het ‘Verhaal’ van het christelijk geloof bewijzen in deze tijd hun waarde? Grote theologische bespiegelingen over de betekenis van corona heb ik tot nog toe aan me voorbij laten gaan. Als ze er al waren, want het was er te vroeg voor. Maar er valt wel iets te zeggen over kernwoorden die hun waarde bewijzen. In mijn gemeente zetten we het seizoen 2020-2021 in met thema ‘kunst van het leven – levenskunst’. Hier geef ik mijn tien kernwoorden. Tien antwoorden op de vraag wat de waarde van de boodschap van de Kerk is, juist ook nu! Mijn antwoorden: die van een witte man van 63, protestantse dominee met een goed inkomen en een goede gezondheid.

1. Tijden van dorheid en saaiheid accepteren.
‘Het leven is niet altijd leuk’. Rutte moest het een keer hardop zeggen. De grootste ramp van corona leek in de afgelopen maanden te zijn dat het leven door beperkingen saaier en stiller werd. Hoe erg het was dat allerlei leuke, fijne en gezellige dingen niet konden. Niet op verre vakantie, geen familiefeestjes, geen kerstmis met z’n allen. Maar tijden van dorheid, schraalheid horen er bij. Dat vertelt het oerverhaal van het geloof al. De tocht van uittocht naar het beloofde land is een lange reis door de woestijn. Dat is een kostbaar en waardevol beeld! Bij de woestijn horen droogte, saaie landschappen. Tegenslagen, terugslagen, beperkingen. De woestijn staat symbool voor moeilijkheden voor de geloofsgemeenschap, ‘Gods volk onderweg door de tijd’, maar het is ook een universeel verhaal, van toepassing voor de persoonlijke ‘weg door het leven’ als mens, of voor die van ons als volk(eren).
Het eerste werkwoord is accepteren ervan. Niet denken dat je eraan kunt ontsnappen. Ertegen vechten is zonde van je energie. Het is wat het is.
Vergelijkbare beelden zijn die van het sabbatsjaar en de winterslaap. In het sabbatsjaar ligt de akker verplicht braak. Bij een winterslaap gaat er van alles op een laag pitje. In coronatijd moeten we ook als kerk accepteren dat er van alles op een laag pitje moet. Samenzang, ontmoetingen, vieringen., andere groepsactiviteiten. Ook als voorganger moet ik een stukje van mezelf in winterslaap laten gaan. Gewoon accepteren dat ook gespreksgroepen nu even niet aan de orde zijn.
Christenen, voorgangers, theologen, zitten en zaten de afgelopen tijd wat mij betreft soms teveel in de modus van activistisch de strijd aangaan tegen alles wat nu niet kan. Door over de grenzen te gaan van de beperkingen. Of door het overschatten van de beschikbare energie om te veranderen en versneld allerlei ‘toch al noodzakelijke’ vernieuwingen door te voeren. Hebben zij stap 1 niet overgeslagen? De woestijn doet een extra aanslag op reserves! De piramide van Maslov maakt duidelijk dat als er extra aandacht moet uitgaan naar meer basale levensbehoeften, de energie voor kerkelijke activiteiten die meer aan de top van de behoeftepiramide liggen, wegzuigt. Deze tijd is niet per se extra kritiek voor de kerk. Want dorre tijden kunnen tijdelijk zijn. Er is niets mis met een ‘overlevingsstand’.

2. Eigen kwetsbaarheid en sterfelijkheid onder ogen zien en omarmen
Aan corona kun je dood gaan. De dood is voor iedereen dichter om de hoek komen te liggen. Zo niet jouw dood, dan die van naasten. We moeten onze lichamelijke kwetsbaarheid onder ogen zien. Corona was en is ‘confronterend’ omdat de illusie van maakbaarheid en menselijke regie over ons leven verstoord werd. Maar het besef daarvan zat al in het DNA van elke gelovige. Het staat op bladzijde 1 van de Bijbel. Je bent schepsel, en met de dieren heb je gemeen dat je gekomen bent om op een dag weer te gaan, ook als je niet wilt. Corona maakte zijn entree in ons land rond carnavalstijd 2020. Op Aswoensdag aan het begin van de Veertig Dagen haalden ook in mijn gemeente kerkgangers een askruisje. Daarbij worden de woorden gesproken ‘stof en as ben je’. Geloof laat ons niet aan het besef van eindigheid van ons leven ontsnappen. Geloof stimuleert ons juist om ons lichaam te omarmen als iets kostbaars. In dit lichaam ben ik mens van God. Het is eigenlijk niet van mij. Ik heb er geen laatste beschikking over. Verbonden met de natuur als ik ben. Corona daagt dan extra uit om niet uit te stellen tot het te laat is, van dingen die voor je gevoel bij je opdracht horen (zaken voor je eventuele plotselinge uitvaart op papier zetten, een conflict oplossen waar je in zit, je nabestaanden met zo min mogelijk onbetaalde rekeningen laten zitten, letterlijk of figuurlijk,etc.).
Toen ik voor het eerst als predikant bevestigd werd, deed ook de ouderling van dienst aan de handoplegging mee. Hij had terminale kanker. Mijn eerste Avondmaalsbediening aan huis was aan zijn sterfbed. Mijn eerste uitvaartdienst was die voor hem. Geloof laat het besef van eindigheid met ons meegaan, helpt om die onder ogen te kunnen zien, en zelfs om deze eindigheid ook te omarmen. Zo zijn we schakels in de ketting van generaties. Zo geven we leven, geloof, kennis, ervaring dóór.

3. Je kruis vrolijk dragen
‘Bezit uw ziel in lijdzaamheid’ is een oude spreuk van vroeger. Op de gevel van de ouderling van zonet stond groot geschilderd: ‘God heeft ons geen kalme reis beloofd, maar wel een behouden aankomst’. Jezus riep zijn volgelingen (althans volgens enkele evangelisten) om zelf ook net als hij hun eigen kruis op zich te nemen en hem te volgen. Er staat niet: om je kruis met een boogje heen lopen, of proberen het van je af te schudden of het op een ander af te wentelen. Jouw kruis. Niet dat van een ander. Is dit niet hetzelfde als ‘de woestijn aanvaarden?’ Daar ging het meer om de omstandigheden, de situatie, de tijd. Hier nog meer om de gevolgen voor jezelf. Dat je van alles niet kunt. Dat je daar last van hebt. Dat je dat zwaar vindt omdat het dat ook gewoon is.
Gaat dat ook nog als je failliet gaat? Als je je mooie baan verliest? Als je depressie door de omstandigheden verergert? Niet gemakkelijk! Gelukkig betekent ‘je kruis dragen’ niet dat je geen beroep mag doen op anderen en om hulp mag vragen of om concrete noodsteun.
En het kruis van een Ander en van anderen helpt altijd om je eigen kruis te relativeren: ik ben niet de enige. En om het te relateren. Draag ik mijn kruisje misschien om van betekenis te kunnen zijn en blijven voor anderen, ‘hem achterna’?

4. Zorg dragen voor je lichaam
De focus op het coronavirus heeft ook de waarde van de medische zorg, de farmaceutische industrie en de zorg in het algemeen meer naar voren gebracht. De coronamaatregelen zetten sterk in op onze verantwoordelijkheid voor elkaars gezondheid en de blijvende mogelijkheden van zorg voor iedereen. Gek genoeg gaat het weinig over de plicht om allereerst goed voor jezelf te zorgen. Maar die zelfzorg hoort juist bij het besef dat mijn lichaam en mijn leven ook een plek is waar geloof, hoop, en liefde gestalte krijgen. Genoeg en gezond eten, slapen, bewegen, ontspanning naast inspanning, zorg om een gezonde geest (‘mens sana in sana corpere’) omdat dat ook terugslaat op het lichaam. In coronatijd moet daar een schepje bovenop. Hoe meer weerstand ik heb, hoe minder kans dat ik de zorg belast als ik toch ziek wordt. Hygiëne- en gezondheidsmaatregelen zijn als zo oud als de Tora en nog veel ouder zelfs. De nieuwe zijn net als de oudere (en gedeeltelijk verouderde) niet alleen goed voor anderen maar ook voor mij. En voor mij óm anderen. Ik neem dus ook beperkingen in acht. ‘Nee, mevrouw, niet noodzakelijk bezoek aan huis kan even wachten’.
Hierbij denk ik ook aan de liefdevolle aandacht van Jezus voor zieken, zijn compassie met melaatsen, blinden, doven, kreupele, onthande en verlamde mensen, als een goede herder die zorgt voor zwakke schapen. In de zorg voor mijzelf én anderen mag ik delen in de beweging van Goddelijke zorg om onze heelheid en heelwording.

5. Hoop bewaren en niet doemdenken
Corona levert dramatisch grote getallen slachtoffers op. De wereldwijde gevolgen, ook indirect, kunnen we nog niet overzien. We zagen soms hartverscheurende taferelen. En dat het virus muteert wekt weer nieuwe zorgen over besmettelijkheid en druk op de zorg.
Maar we laten de kop niet hangen! Geloof gaat over hoop, hoop op tegenkrachten en tegenbewegingen tegen wat het leven van mensen ondermijnt, beschadigt. Hoop op God is hoop op de macht van de liefde, belichaamd in mensen. We zagen van meet af alles op alles gezet worden om vaccins en medicijnen te ontwikkelen. Als gelovige delen we in de wereldwijde hoop op succes van farmaceuten, op goede en snelle verdeling van medicatie. Maar hoop vanuit het geloof gaat ook over hoop op eerlijke verdeling, dat niet het recht van de sterkste en dus de rijkste landen de wereld beheerst.
God is met ons, déze God, de Naam voor wat liefde, compassie, bewogenheid om bedreigde mensenlevens genoemd mag worden. Die in prachtige mensen en prachtige bewegingen van mensen wordt belichaamd.

6. Verzet plegen en niet lui zijn
Niets gaat vanzelf. De keerzijde van hoop is dus altijd ook menselijke inzet en inspanning. Zorgpersoneel en farmaceuten, adviseurs en ministers ‘staan in de frontlinie’. Het beeld van een oorlog is toepasselijk. Corona: een gemene vijand van het menselijk leven op aarde. De strijd ertegen is een gemeenschappelijke opdracht. Maar ook het bewaren van menselijkheid, humaniteit, rechtvaardigheid is een opdracht. En er zijn ondermijnende krachten. Krachten van egoïsme en eigenbelang, zelfzucht, winstbejag, bikkelharde concentratie op alleen het eigen groepsbelang, discriminatie, leiders die graag inspelen op gevoelens van angst en onzekerheid voor hun eigen verhaal.
Israël vaccineert eerst ‘eigen volk’, daarna misschien ook een keer Palestijnen. Onder christenen worden complottheorieën verspreid over pacten met de duivel van Microsoft en verbinden het getal van het Beest 666 met vaccinatie. Nationalisme verleidt machthebbers om het niet nauw te nemen met regels voor goedkeuring van vaccins van eigen fabrikaat.
Christenen weten dat zulke dingen gebeuren en dat je in tijden van crisis dus juist extra waakzaam moet zijn. De wapenrusting van de vrede (Efeziërs 6) is wel vreedzaam, maar dat betekent niet je mond houden, de pen stil houden of op je handen blijven zitten. Tegenover leugens moet de waarheid verteld worden. In een tijd vol fake news en schadelijke werking van algoritmes die hun eigen wetten volgen is er werk aan de winkel. De vertragende effecten van conoramaatregelen zoals het gedwongen thuis zitten kunnen je ook lui maken. Thuis is de grote wereld ‘buiten’. En bij meer thuis is die ook meer buiten. Maar allerlei vormen van groot kwaad ‘buiten’ zijn niet stiller gaan zitten.

7. Trouw blijven aan je missie
Waar mogelijk zoveel mogelijk doorgaan dus. En kan het niet gewoon, dan maar ongewoon. Coronatijd verandert niets aan mijn persoonlijke missie, met persoonlijke taken en opdrachten: als echtgenoot, vader, broer, zwager, buurman, burger, gelovige. Ik had verantwoordelijkheden en die blijven. Ik heb maar te dealen met de beperkingen. Ik zoek mijn weg er doorheen. Hetzelfde geldt voor de beroepsmatige. Heb ik een aanstelling en een inkomen, dan heb ik de verplichting om er het beste van te maken.
Dat geldt ook voor de rol in de kerk, en voor de rol als kerk. Doen wat je doen kunt, er het beste van proberen te maken. De boodschap met de mensen en middelen die je hebt, vorm geven.
Daarbij hoort: je niet gek laten maken. Corona is niet per se een ‘wak up call’ dat de kerk moet veranderen. De kerk moet vooral zichzelf blijven, en kijken wat ze met de beschikbare middelen kan. De missie en de doelgroep verandert niet. De opdracht was al om getuige van het Evangelie te zijn in deze tijd en niet in die van gisteren, dus met gebruik van social media, internet, video, met aandacht voor alle generaties, met de opdracht om te denken aan morgen. Met niet alleen aandacht voor je eigen club, maar ook voor anderen. Niet alleen voor de eigen daklozen, maar ook met compassie voor de vluchtelingen. Niet alleen voor mensen, maar ook voor de planeet, flora en fauna. Dus blijven vergroenen waar je kan. De ‘wake up call’ horen van het bericht dat 2020 weer allerlei weerrecords brak. Etc.

8. God behoeden
In een preek uit het begin van de vreselijke cholera-epidemie van 1866, vlak na de eerste uitbraak in Rotterdam herinnerde ds. Chantepie de la Saussaye zijn geschrokken gemeente aan het oude onderscheid tussen ‘tuchtiging’ en ‘straf’. Niet alles wat als een straf voelt is dat ook. Sommige dingen zijn wel naar. Maar ze zijn alleen een pedagogische tik. Corona leert ons dat we voorzichtiger moeten zijn met allerlei dieren op elkaar te stapelen op markten. Maar God is niet bezig met een speciale wraakactie om bepaalde ongerechtigheden af te straffen. We moeten achter alle narigheid niet ineens een wrekende God in de hemel projecteren. Of andere goden die ons het leven misgunnen. Met een beetje nuchter gebruik van het verstand ons gegeven kunnen we dat zien. We hebben soms gewoon pech. Virussen en bacteriën zijn functionele onderdelen van de biologische opmaak van het leven. We moeten ze beter leren kennen om er beter mee om te gaan.
‘God behoeden’ komt uit een beroemde zin van Etty Hillesum. Ze beloofde midden in de verschrikkingen van de Holocaust goed zorg te dragen voor God ‘in’ haar, in haar bestaan in kamp Westerbork. Ze zou hem niet in haar laten bezwijken. Etty Hillesum haalde God weg bij de nazi’s en hun trawanten, door hem helemaal naar zichzelf ‘binnen’ te halen. Dat is misschien wel de sterkste vorm van verzet die je kunt bedenken.
We maken de krachten van Gods liefde zwak, als we hem aan de straffende en wrekende kant tegenover ons plaatsen. Wij moeten het niet winnen van corona. God moet het winnen van corona. De Eeuwige is niet bezig ons te straffen, maar de kracht die ons helpt te winnen. Maar die vraagt dan ook aparte voeding, door ‘aandachtig leven’.
En ik hoef me niet te vermoeien met het zoeken naar een antwoord op de vraag naar de speciale bedoeling van corona, met mij of met de kerk in deze tijd. Er is geen speciale bedoeling, want God zat er niet achter.
Die cholera van 1866 viel wel samen met een bijzonder moment in onze kerkgeschiedenis: de grote Nederlandse Hervormde Kerk van toen voerde op dat moment een democratische vernieuwing door. Gemeenteleden kregen meer kiesrecht. Die bracht in veel gemeenten een omwenteling teweeg waarbij kerkenraden ‘van kleur verschoten’. Maar die vernieuwing had niet veel met de cholera te maken. Het betekende eerder dat de kerk zich niet door een epidemie liet verlammen.

9. Genieten van al het goede dat God je geeft
In tijden van beperking leerden we dingen waarderen waar we anders aan voorbij leefden. Bloemen in de bermen, vogeltjes in de tuin, landschappen in eigen land, boeken die anders ongelezen bleven, stilte en rust in plaats van drukte, in plaats van strepen in de lucht strepen in de agenda met ruimte voor genieten van die blauwe lucht of de sterrenhemel ’s nachts, minder vervuiling, minder vernieling inde oudejaarsnacht. Dus toch de hand van God? Zoveel zegen als corona ons ook brengt! Maar ‘God doet alle dingen meewerken ten goede’ is net iets anders. God heeft niet de hand in corona, maar legt zijn/haar hand aan ons die hun weg zoeken met corona.
Genieten van al het goede dat God je geeft is in het bijbelboek Prediker bijna de enige wijsheid die deze filosoof uit het Oude Testament als zin in het leven kan ontdekken. Maar dat is tegelijk toch een hele opdracht en een hele kunst. Aan de goede dingen in ons leven kunnen we de gedachte ontlenen dat het misschien ook de bedoeling is dat we het goed hebben en dat we ons goed voelen. Stel je voor, dat God het goed met ons voor heeft! Dat geloof alleen maar ontlenen aan een Boek van lang geleden naar aanleiding van gebeurtenissen van lang geleden werkt niet zelfs niet als die gebeurtenis de naam Jezus Christus draagt. Om de goedheid van de Ene te horen of te voelen moest ik altijd al op zoek naar het goede van God in het leven hier en nu! Dat is wat we doen als we danken.

10. Leren bij het leven
Aan veranderingen kun je groeien. Ongezocht kunnen omstandigheden je dwingen. Maar dat God ons graag aan permanente educatie onderwerpt, hadden we ook al kunnen weten. Niet alleen is de kerk een leerschool, waarin we ‘leren bij het leven’. Het leven zelf is dat ook. We rijpen en groeien door de tijd heen. Bij tegenwind moet je dieper wortelen om overeind te blijven.
En ja, de reis door de woestijn kan ook betekenen dat je door een crisis heen gaat, net zoals het verhaal van de Tora vertelt. Voor de leiders en voor het volk is het een beproeving: van de kwaliteiten en het gezag van de leiders, van de volharding, het geduld, de hoop en het geloof en de liefde van iedereen. Maar de beproeving maakt de volhouders rijp voor de entree in het beloofde land.
We maken ons versneld nieuwe technieken eigen om ‘online’ met elkaar te communiceren als het fysiek niet kan. We werken aan andere vormen van communicatie en informatie. In de kerk verruimen we soepeler oude gewoontes en praktijken in de liturgie. Het onderscheid tussen groei en wildgroei komt later wel. We leren denk ik beter om kerk op verschillende niveaus en op verschillende manieren tegelijk en naast elkaar te zijn. Kerk met een grote K was al een wereldwijde beweging. Muren en geografische grenzen, bijvoorbeeld die van het eigen dorp, gaan nog minder tellen.

8 januari 2021

Naschrift:
de volgorde van deze tien hulpwerkwoorden is geen rangorde, maar alleen associatief tot stand gekomen. En de zin ‘God moet het winnen van corona’ moet niet gelezen worden als concurrerend met de slogan ‘Alleen samen krijgen we corona eronder’ maar als een versterking.

Reageren? Vragen? Stuur een emailtje naar ds.jansen@pgwh.nl



Plandemie? Het christelijk geloof is géén complottheorie!

Posted on

Eye-opener?
Eind december 2020 wordt er in brievenbussen in heel Noord-Nederland een evangelisatieblad verspreid onder de naam ‘Eyeopener’. Het blad van ‘evangelist’ Jaap Dieleman uit Zeewolde waarschuwt ernstig voor de coronamaatregelen, de berichtgeving over corona en de druk om ons binnenkort te laten vaccineren. We zouden te maken hebben met een groot complot. De tegenmaatregelen zijn ernstiger dan de kwaal, de echte aantallen slachtoffers worden kunstmatig opgehoogd, ‘deze leugen wordt ons door de strot geduwd’, met behulp van ‘msm’, de afkorting voor mainstream media, die ronduit liegt. Het is allemaal een ‘plandemie’, een duivels plan van Deep State, ‘een complot uit de hel’. ‘Ze willen de hele wereld in hun macht krijgen en vaccineren’. We worden klaargestoomd voor de nieuwe wereldorde: één-wereld-regering met één-wereld-munt en één-wereld-religie, de wereldorde van satan en zijn vriendjes.
Volgens zijn website zijn er al meer dan 700.000 van deze bladen verspreid. Dieleman hoopt op nog ongeveer evenveel euro’s om het nieuws verder in Nederland te verspreiden.

Treurige demonisering
Jammer, verdrietig, schokkend, dat de Bijbel en het christelijk geloof op deze manier gebruikt wordt om in te spelen op gevoelens van onrust en onzekerheid. De ziekenhuizen liggen overvol, Groningen en Twente roepen om hulp van het leger, wereldwijd duiken er nieuwe varianten op van corona die nog besmettelijker zijn, en iedereen kent uit zijn of haar omgeving wel lichte besmettingen die nooit zijn gemeld bij een arts of andere instantie. Maar in plaats van te erkennen dat de echte cijfers dus eerder te laag zijn dan te hoog, neemt een evangelist een loopje met de feiten. In plaats van bewondering en medelijden op te brengen voor wie het zwaar hebben omdat ze ziek werden of vol gas moeten geven in de zorg, draagt hij bij aan de roekeloosheid (of probeert dat althans) door in feite alles en iedereen te demoniseren die de pandemie bestrijdt. Merkt hij dan niet dat juist het onvoorzichtige en ontkennende gedrag en van gelovigen uit bepaalde evangelische en reformatorische kringen veel verzet oproept tegen het christendom in het algemeen? Zijn we dan de mensonterende en hartverscheurende beelden uit Italië van maart jl vergeten?
En ja hoor, het fabeltje over Bill Gates die chips zou willen implanteren en die een patent zou hebben met het getal van het Beest uit Openbaring, het getal 666, wordt nog weer eens extra nieuw leven ingeblazen (maar patent 2020-060606 gaat niet over geïmplanteerde chips: https://fullfact.org/online/bill-gates-patent-microchips/).
Hoe is het toch mogelijk dat ook nu weer het christelijk geloof in het vat wordt gegoten van een complottheorie? Het zwaarste geschut wordt in stelling gebracht: de duivel is aan het werk! Deep State! Het scenario waar Paulus al over schreef wordt NU uitgevoerd! De hel op aarde! En het gaat voorlopig alleen maar erger worden!
Het zijn altijd weer dezelfde teksten die door zulke ‘christelijke’ doempredikers bij elkaar worden geknipt en geplakt. En je weet ook nooit helemaal of het ook de bedoeling is dat we dan iets aan de geschiedenis gaan proberen te veranderen. Want die geschiedenis moet uitlopen op de glorieuze wederkomst van de Heer. Dus het is kennelijk niet de bedoeling dat we het duivelse scenario verijdelen. Het enige wat te doen staat is bekering tot het geloof zodat je misschien bij die wederkomst een kans maakt.
En de enige plek waar de hand van God in de tijd dan nog wel in positieve zin opgemerkt zou kunnen worden is de staat Israël. In ditzelfde blad wordt nog vóór het coronaverhaal voorgerekend hoe hard God wel niet bezig is om profetieën uit de Bijbel in vervulling te laten gaan in Israël. Want kijk eens hoe sterk en machtig deze staat nu is! (Dat de ‘levende stenen die getuigen van de komst van de Heer’ ondertussen uit het land van de Bijbel worden verdrongen samen met hun islamitische volksgenoten is kennelijk ook iets waarin we Gods hand moeten zien).

Moeilijke tijden als uitdaging
Is er dan geen reden om bang en bezorgd te zijn over benauwde tijden die mogelijk gaan komen? Wie zal dat durven beweren? Maar het lastige is, dat we op deze manier dan voor tegengestelde dingen bang worden. De een voor het vaccineren, de ander juist voor al die mensen die zullen weigeren om zich te laten vaccineren. De een voor nog meer corona, de ander voor nog meer coronamaatregelen die hem zijn vrijheid benemen. De een voor meer samenwerking in Europa en de wereld om samen sterk te staan tegen grote bedreigingen, de ander juist voor al die mensen die hard gaan stemmen tegen Europa en tegen samenwerking in VN-verband. Anders gezegd: eigenlijk is zulk soort evangelisatie erg politiek. Een complot tegen redelijkheid, overleg, nuchterheid en ook geduld dat nu hard nodig is in onze samenleving.
De Kerk (kerken) de eeuwen door heeft/ hebben meestal een grotere terughoudendheid betracht als het ging om de eigen tijd te duiden. Apocalyptische teksten uit de Bijbel bleken meestal niet zo geschikt om grip te krijgen op gebeurtenissen. Rekensommen kwamen nooit uit. Oorlogen, natuurrampen, ze zijn er altijd wel ergens. Je kunt ze niet gebruiken om te weten hoe laat het is op Gods klok. Het christendom zag de geschiedenis namelijk vooral als een product van menselijk handelen. We zijn geen marionetten aan touwtjes van God of duivel. We zijn verantwoordelijke wezens. Geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. En Kerstmis vertelt zelfs over Gods menswording. Over liefde die als kracht in de wereld (waar anders?) werkt als machtig antwoord op het kwaad dat er is: het leed van ziekte en rampen, het kwaad van zonde en schuld. En de Kerk viert Pinksteren als feest van de Geest van God die zelfs ‘uitgestort is op allen’ zodat niet-joden voortaan ook dragers van deze liefde konden worden.
Met de bril van dit Evangelie kijkend naar de wereld en de tijd van nu zie ik corona niet als een onderdeel van een duivels plan, maar als een nieuwe vorm van pech die ons overkomt, zoals vroeger cholera, TBC, de pest, de Spaanse griep. Een onaangenaam bijverschijnsel van het grote wonder van de natuur waarvan we deel uitmaken. Waar we een antwoord op kunnen vinden dankzij het verstand en de enorme kennis die we als mensheid hebben mogen ontwikkelen. Waarbij Liefde (compassie, menselijkheid, hoe je het wilt noemen) weer de kans krijgt om te laten zien hoe belangrijk zij is en hoe machtig zij is.

Maak de tekenen van Gods Koninkrijk niet verdacht!
En dan is het echt heel ernstig als de werken van deze Liefde verdacht gemaakt worden als onderdelen van een sinister complot: de eerlijke berichtgeving, de ijver om alle feiten en cijfers zo goed mogelijk boven tafel te krijgen, de inzet om zo snel mogelijk verantwoorde medicijnen en vaccins te ontwikkelen die miljoenen mensen leed kunnen besparen, de gezamenlijke moeite om noodzakelijke zorg zo goed mogelijk overeind te houden. In de evangeliën van de Bijbel is het genezen van zieken een van de belangrijkste tekenen van Jezus’ hemelse missie!
En dat is voorwaar geen kleinigheid: dat met een beroep op het Evangelie, de Bijbel, op het christelijk geloof, juist de ‘tekenen van Gods Koninkrijk’ worden verdacht gemaakt als werken der Duisternis! Dan kun je eigenlijk niet meer praten. Dan moet je protest aantekenen! Het gaat om mensenlevens. En niet in kleine getallen.

28/12/20 HJ

Schaamte naar aanleiding van een schuldbelijdenis

Posted on

Na het tv-programma van Nieuwsuur van zaterdag 28 november 2020 groeide mijn gevoel van ongemak nog verder richting schaamte over de schuldbelijdenis die ds. René de Reuver namens de Protestantse Kerk uitsprak bij de herdenking van de Kristallnacht eerder deze maand. We zagen twee kinderen van predikanten uit het verzet, zelf intussen op leeftijd, mensen die hun sporen verdiend hebben in de kerk. Diep verontwaardigd en gekwetst. Ze zijn er niet tevreden mee dat hun ouders en al die andere predikanten en kerkleden die in het verzet gezeten hebben, in de verklaring genoemd worden als dappere individuen. Zij hadden moeten worden geëerd als mensen die daarmee ook het instituut kérk gezicht hebben gegeven! Die verzetsmensen hadden weliswaar geen kerkelijke volmacht. Wie op de een of andere manier ondergronds werk verrichtte, deed dat uit christenplicht, of gewoon omdat de stem van het geweten of het fatsoen sprak. Ondergronds opereerde je niet in ambtsgewaad, maar met een schuilnaam en een vals paspoort. Maar ds. Bastiaan J. Ader, om zo iemand te noemen, was en bleef desondanks voor iedereen ‘domie’. En zulke ‘rechtvaardigen uit de volken’ worden ook door Joden erkend als sieraden voor de Kerk.
De tegenstelling tussen ‘het instituut dat faalde’ en individuele kerkleden die wél heldhaftig waren, klopt niet. Predikanten en andere kerkenraadsleden waren en zijn óók het instituut kerk! En ook individuele kerkleden. De schuldbelijdenis is daarmee gebaseerd op een foute redenering over wat het instituut kerk is, een redenering die strijdig is met de visie zoals die in feite tot uitdrukking komt in de kerkorde, of in de visie op het ambt van de voorganger als ‘ambt van de kerk in de gemeente’ en dat van ouderlingen en diakenen als ‘ambten van de gemeente in de kerk’ (een formulering die zo ongeveer naar voren zal komen in het ambtsrapport dat volgend jaar aan de synode aangeboden zal worden).
Schoten de kerken dan niet tekort? Had er dan niet meer gedaan moeten worden en kunnen worden? Vast. Maar als je de schuldbelijdenis erop naleest word je niet veel wijzer over wat en waar en wanneer dan vooral tekort geschoten is. Als er schuld was, dan namen en rugnummers zou ik zeggen.
Als ik verhalen hoor hoe de joden uit Winsum (mijn gemeente) voor het oog van hun mededorpelingen werden afgevoerd denk ik ook: hadden daar dan niet een paar grote boeren met steun van hun predikanten een paar Joden kunnen weggrissen en in het hooi verstoppen? Maar wat weet ik (geboren in 1957) van de zware druk en de verlammende werking van de Duitse aanwezigheid? De ergste Duitse schoften liepen in Groningen, en dat lag niet ver weg. De diepe wonden die hun represailles en willekeurige wreedheden geslagen hebben, ben ik in mijn pastoraat toch ook tegen gekomen.
En faalde de kerkleiding? Jan Slomp heeft in Trouw een verhaal gehouden over de gezamenlijke acties van kerken in oorlogstijd dat er niet om liegt. De ene na de andere woordvoerder verdween in de gevangenis. En sla ik de biografie op van de ethicus prof. Paul van Tongeren over het verzetswerk van zijn tante Jacoba van Tongeren, dan stoot ik op het verhaal over ds. Gravemeijer, scriba van de Hervormde Synode. Tweemaal zat hij gevangen maar het belemmerde hem niet om verzetsgroep van ‘generaal’ Jacoba rechtstreeks in te lijven bij het kerkelijk verzet (ja, zo heet dat gewoon in dit boek). Ik leerde over de geschiedenis van de Hervormde Kerk dat de synode nooit kón spreken vanwege het totaal verouderde organisatiemodel – daarover woekerde al decennia lang een felle reorganisatiestrijd. Maar oh wonder toen de bezetting kwam, sprák zij! En de beruchte scheuring van de Gereformeerde Kerken in 1944 onder leiding van prof. Klaas Schilder vond absoluut niet plaats omdat Schilder fel anti-Duits was.
Voor mij was de Hervormde Kerk de kerk van Da Coste en Capadose, de joden die zich in 1823 hadden laten dopen, maar daardoor en daarna de ‘liefde voor het oude bondsvolk’ extra diep in de protestantse ziel verankerden. Da Costa’s uitvaart 40 jaar later was een nationale gebeurtenis (ooit uitvoerig beschreven door mijn leermeester kerkgeschiedenis Otto J. de Jong). Rond het midden van die eeuw gingen leidende figuren als mr. J.J.L. van der Bruggen (antirevolutionair kabinetsformateur in de schoolstrijd) ook steeds hartelijker achter de scheiding van kerk en staat staan en de gevolgen van de maatschappelijke gelijkberechtiging van de joden. Die betekende dat joodse Nederlanders het recht hebben op een inrichting van het openbaar onderwijs die niet nadrukkelijk christelijk meer kon zijn. De grote vraag is achteraf eerder of die protestanten toen eigenlijk al niet teveel doorsloegen. Ze omhelsden wel erg enthousiast de groeiende emigratie van joden naar Palestina, als een teken van bijbelse beloften over een ‘terugkeer’ die daarmee in vervulling zouden gaan. Internationaal speelden protestanten uit de opwekkingsbewegingen een belangrijke rol in het ontstaan van het politieke zionisme en uiteindelijk het tot stand komen van de Balfour Declaration.
En wat te denken van vooraanstaande theologen als Miskotte en de Noordmans-leerling Koopmans (gedood door een verdwaalde Duitse kogel), nazaten van de ‘ethischen’, die in Amsterdam bovengronds maximaal theologisch verzet boden in de strijd tegen het nazisme, of de groeiende invloed van Karl Barth? Het werk van de ‘Lunterse kring’ dat geleid heeft tot officiële kritische uitspraken? En Bart Wallet, op de achtergrond betrokken bij genoemde schuldbelijdenis, schrijft in zijn tentoonstellingsboek ‘Christendom en antisemitisme’ dat ondanks nare opmerkingen van Abraham Kuyper over joden ook Kuyper de pluraliteit principieel omarmde en ‘dat het moderne, politieke antisemitisme onder brede lagen van de Nederlandse bevolking niet aansloeg’ (p. 99). Antisemitische stereotypen leefden weliswaar moeiteloos voort, maar politiek en raciaal antisemitisme liepen tot in de jaren ’30 ‘geen schijn van kans’. Het ging in tegen ‘de Nederlandse consensus van wat beschaafd en fatsoenlijk werd geacht’.
Die lelijke stereotypen hadden vast feller en daadkrachtiger bestreden kunnen worden. Maar weten we eigenlijk wel echt hoe er in het algemeen en in de breedte van de kerken over joden gepreekt is, voor de oorlog en in de oorlog? En ja, de Hervormde Kerk was dus nog niet zover gekomen als de Gereformeerde Kerken dat ze het lidmaatschap van de NSB onverenigbaar vonden met het kerklidmaatschap. Maar vinden we dan dat onze kerken nu ook officieel moeten uitspreken dat PVV- leden en aanhangers van Thierry Baudet uit het ambt en van het Avondmaal geweerd moeten worden? Wat doet de kerk in de strijd tegen uitingen van nogal ongeremde islamofobie?
En er waren ongetwijfeld predikanten, theologen en kerkleden waarvan de naastenliefde en de inzet voor joden en tegen antisemitisme vuriger had gekund. Maar als het gaat om het verspreiden van het zaad van antisemitisme komen we toch vooral uit bij vormen van theologie, liturgie en sociale omgang buiten en vóór het georganiseerde christendom waarvoor ds. de Reuver kon spreken. Ik meen te weten dat protestanten van oorsprong juist niet zo maar vereenzelvigd wilden worden met het algemene christendom van west of oost, maar daarmee een breuk pleegden. Protestanten hier hielden geen Goede Vrijdagdagdiensten met het Beklag Gods en daarna buiten in de stad vernielingen en brandstichtingen in joodse buurten. Rembrandt schilderde zich zelfzelf als medeoprichter van het kruis van de Heer zoals Revius het ook dichtte: het zijn de Joden niet Heer Jesu die u kruisten.
En als De Reuver voor dat oudere en bredere christendom wilde spreken, dan had hij de samenspraak met partnerkerken in de Raad van Kerken moeten zoeken voor een gezamenlijke uitspraak. Als die nog nodig was.
Dus wat mij betreft is er alle reden voor de synode om een pittig gesprek te voeren over de aanloop, het hoe en waarom en de inhoud van deze schuldbelijdenis, en de nazaten van verzetsstrijders alsnog echt stem te geven. Het gaat om de kerk ook van hún vaderen.

Niet drinken uit de verboden bron

Posted on
Oer

Corien Oranje, Cees Dekker, Gijsbert van den Brink, Oer, het grote verhaal van nul tot nu. Uitg. Ark Media, € 14,99, 160 blz.

Ongeveer tot waar het boek bij het paradijsverhaal aanlandt is het boek Oer een leuke vertelling over de evolutie. Eenvoudig, geestig en informatief. In kort bestek krijg je een paar natuurkundige en chemische begrippen mee. Begrijpelijk voor tieners en voor volwassenen die daar maar weinig kaas van hebben gegeten. Een geslaagde poging om van een theoloog, een natuurkundige en een theologisch onderlegd schrijfster om het evolutieverhaal van de wetenschap en het geloofsverhaal van de Schepper met elkaar te verbinden.
Met ‘Pro’, een proton, als hoofdpersoon racen we door de tijd heen. Het is in de geest van de boeken van C.S. Lewis. Je krijgt het onvervalste christendom speels voorgeschoteld. Het is de bedoeling dat we de band met God niet verbreken, maar uit zijn liefde leven, zoals die in het zesde tijdperk, dat van Jezus op aarde, op zijn best belichaamd is. En in onze tijd hoort daarbij dat we langzaam maar zeker gaan afzien van salami op de pizza. Amen.
Helaas haak ik wel af op het punt waar ‘Pro’ de ‘bijbelse geschiedenis’ van paradijs tot hemelvaart en de tijd van Adem (nu) meemaakt. Maar misschien is dat wel goed. Het boek mikt op de gelovigen voor wie de Bijbel van kaft tot kaft Gods woord is. Zij kunnen dit veilig lezen, want de zondeval blijft een historische gebeurtenis, Jezus is Gods Zoon in mensengedaante  en hij is met zijn complete DNA opgestaan uit de dood en naar de hemel gegaan, waarmee het een na laatste tijdperk is aangebroken, het zesde. Het zevende,  de ‘grande finale’, komt nog.
Wel laten de auteurs zo een kans liggen. Ze brengen natuurwetenschap dichterbij, maar van godsdienstwetenschap en bijbelwetenschap ontbreekt ieder spoor. Had het verhaal van de evolutie van godsbesef en moraal met zijn mutaties niet wat meer verteld kunnen worden? ‘Pro’ had ook een poosje in een piramide van Egypte gewoond kunnen hebben en getuige geweest kunnen zijn van de landbouwrevolutie bij het aanbreken van het Spiltijdperk. En je kunt in 2021 toch eigenlijk niet meer aankomen met de reanimatiehypothese voor het opstandingsgetuigenis van het Nieuwe Testament?
De sleutel waarom het boek in een traditioneel geloofsverhaal blijft hangen staat denk ik in de hoofdstukjes over de zondeval. Er wordt verteld over een ‘proefgebod’. Locatie ergens in Afrika. Er is een verboden bron waaruit niet gedronken mag worden. Dat gebeurt dus toch, want het water heeft de naam geneeskrachtig te zijn. En dat klopt nog ook. Maar het was verboden. God wilde een band met mensen op voorwaarde van hun gehoorzaamheid.
Het probleem van ‘de orthodoxie’ is een ambivalente relatie met wetenschap. Wetenschap is eigenlijk die verboden bron. Wetenschap is fantastische kennis, geneeskrachtig. Het medicijn tegen corona zal er zeker komen. Maar kennis is ook gevaarlijk. Die kan je van God aftrekken. ‘Neem het onbegrepen aan’ is het grote gebod. Good old time religion. Je onderhoudt een band met God door zo min mogelijk nieuwsgierige vragen toe te laten in de heiligdommen van het geloof.
De wetenschap komt niet verder dan bladzijde 1 van de Bijbel, het scheppingsverhaal. De geschiedenis van de kosmos mag met een grote tijdsfactor naar achteren worden verlengd, de materie mag in superkleine onderdeeltjes worden opgesplitst om te worden begrepen en in techniek en geneeskunde ten nutte te worden gemaakt. Maar de gelovige mag niet weten dat de Bijbel een boek is waar veel literair knip- en plakwerk aan te pas kwam. ‘En als God het nou gewoon verboden heeft?’ is de vraag waarmee theologen zorgvuldige geloofsargumenten voor de vrouw in het ambt van tafel vegen. Verboden te drinken uit de bron van intelligente argumentatie en redelijk debat.
Er is wel hoop. De uitsmijter is de gedachte dat de Schepper houdt van hergebruik. De kosmos als proces van permanente recycling is een gedurfd beeld dat mogelijkheden biedt om de klassieke geloofstaal in nog in heel andere richtingen op te rekken. Bijvoorbeeld een richting waarin ook de traditionele eschatologie (wederkomst, wederopstanding der doden, laatste oordeel, eeuwig leven) drastisch wordt herschreven, het grote verhaal van nu tot later.


Balthasar Bekker

Posted on

Zien gaat voor het horen

*20 maart 1634, Metslawier – † 11 juni 1698, Amsterdam

In 1696 kreeg de Amsterdamse ex-predikant bezoek van een rijke weduwe uit Thorn in Oost-Pruisen (nu Toruń, Polen). Ze was dankzij zijn boek De Betooverde Wereld op het nippertje aan een executie ontsnapt. Ze was wegens toverij ter dood veroordeeld. Maat toen had haar advocaat het boek in handen gekregen. Waarop hij revisie van het proces had aangevraagd en met behulp van allerlei voorbeelden uit het boek vrijspraak bewerkstelligd.

De angst voor satan was in de Middeleeuwen behoorlijk opgepookt door pauselijke bullen en handleidingen voor de Inquisitie. In Amsterdam bracht de Reformatie een einde aan heksenverbranding. Maar het is verbazingwekkend hoe lang daarna ook in ons land vrouwen nog op de heksenweegschaal werden gezet, gewurgd en verbrand. De Betooverde Wereld uit 1691 zorgde ervoor dat ds. Bekker uit zijn ambt gezet werd en van het Avondmaal geweerd.

De Gouden Eeuw was vol theologisch gekrakeel. Predikanten vochten elkaars opvattingen niet alleen in geschrifte aan, maar ook in procedures voor kerkenraden en provinciale synodes. De jarenlange vete tussen Voetianen en Coccejanen was net met een wapenstilstand beslecht toen Bekker met zijn bestrijding van allerlei uitingen van satansgeloof kwam. Je eigen verstand gebruiken, had hij thuis als domineeszoon al geleerd. Als jong predikant in Friesland viel hij op door de uitgave van catechisatieboekjes en het negeren van het kerkelijke verbod tot preken bij uitvaarten. In zijn boek Ondersoek van de betekening der Cometen ter bestrijding van wijd verspreid bijgeloof toonde hij zich een bekwaam sterrenkundige.

Bekker beredeneerde dat er geen geesten los van een lichaam konden bestaan. Daarnaast was door de kruisdood van Christus de macht van de duivel gebroken. Die zat nu in de hel vastgebonden. Bekker gebruikte naast elkaar redeneringen volgens de nieuwe wetenschappelijke methode van Descartes en argumenten uit de Bijbel. Critici hadden gelijk dat de argumentatie beter kon. Maar er was wel een trend mee gezet. En naast vermeende heksen hadden ook geesteszieken baat bij dit boek. Als pastor had Bekker langdurige gesprekken met geestesgestoorden gevoerd. Hij had veinzers van waanzin ontmaskerd. Bekker droeg er aan bij dat mensen in het dolhuis niet langer als bezetenen werden getreiterd, maar als patiënten werden behandeld. Jezus zelf had de bezetenen ook onder de zieken gerekend.

De stad Amsterdam bleef zijn traktement tot zijn dood doorbetalen. Het boek was een kassucces en werd in verschillende talen vertaald. En door geloof en wetenschap hand in hand te laten gaan zijn heksen en toverspreuken langzaam maar zeker verbannen naar sprookjes en jeugdboeken.

2020

Thomas Müntzer

Posted on

De grootste gruwel op aarde is dat niemand zich iets van de nood van de behoeftigen aantrekt!

* Rond 1490, Stolberg – † 27 mei 1525, Mühlhausen

Gods hervormingswerk houdt niet op bij het bekeren van ‘de papen en apen’ van de kerk. Dat begon pastoor Thomas Müntzer steeds duidelijker te zien nadat hij op voorspraak van Maarten Luther in 1520 was aangesteld in Zwickau. Hij kwam er in contact met arme mijnbouwers en de hoogopgeleide voorganger begon steeds meer de taal van het volk te spreken. Het leidde tot een afzetting. Na een tussenstop in Praag kreeg hij een gemeente in Allstedt. In 1523 publiceerde hij daar de eerste volledig Duitstalige kerkorde en liturgie. Maar Müntzer wilde niet alleen een vernieuwde apostolische kerk. Hij drukte een ‘vorstenpreek’ waarin hij de Saksische machthebbers probeerde te winnen voor noodzakelijke maatschappelijke veranderingen. Als de overheid volgens Romeinen 13 het zwaard van God draagt, dan moet dat ook in alle ernst gebruikt worden om onrecht te keren. Hij beroept zich op het visioen uit Daniël 2 over een grote steen die een vorstenbeeld van zijn lemen voeten rukt. Het is in zijn ogen Christus zelf die het voor de rechtelozen opneemt. In een volgend drukwerk citeert hij het Magnificat, de lofzang van Maria uit Lukas 1. ‘Heersers stoot Hij van hun troon. Rijken stuurt Hij weg.’

En ondertussen woedt de Boerenoorlog. De reeks van opstanden in het Duits-Roomse Rijk van arme en rechteloze boeren tegen hun feodale meesters begint kansrijk te worden als in 1524 Zuidduitse leiders met de formulering van Twaalf Artikelen een serieuze onderhandelingspartner worden. Ze eisen onder meer vrije keuze van de pastoor, afschaffing van het lijfeigenschap, eerlijke rechtspraak en controle op de besteding van de tienden. Maar er zijn ook escalaties van geweld. En op 15 mei 1525 komt het bij Frankenhausen in Thüringen tot een van de grootste en beslissende veldslagen. Müntzer is dan een van de leiders. De 8000 boeren, verzameld onder een regenboogvlag, zingen zijn Pinksterlied. Maar de 6000 bewapende soldaten van de vorsten hakken hen genadeloos in de pan. Müntzer wordt geëxecuteerd.

De Reformatie raakte in 1525 beduimeld. Door Müntzer door een gewapende opstand te leiden die gedoemd was te mislukken. Door Luther met zijn zegen van de vorsten die de opstand gewelddadig terneer sloegen. Rond de veldslag waren de beide heren in geschrifte ook fel tegen elkaar te keer gegaan. En de adellijke grootgrondbezitters zaten nog voor eeuwen stevig in het zadel. Müntzer werd pas weer een held in de geschiedschrijving van de marxisten. Niet geheel ten onrechte. De Bijbel bevat toch echt een sociaal visioen.

2020

Geert Grote

Posted on


Een sober habijt, een eenvoudige gezichtsuitdrukking, een onschuldige levenswandel, een heilige omgang met anderen moeten voor de mensen een les zijn

*oktober 1340 – † 20 augustus 1384 Deventer

Geert Grote was tegen het voltooien van de Utrechtse Domtoren. Zijn bezwaarschrift kwam een halve eeuw geleden boven water. Het is maar in enkele handschriften bewaard gebleven. Had hij het wel publiek gemaakt? Hij kon de bisschop van Utrecht niet teveel tegen zich in het harnas jagen. Hij was diaken met preekbevoegdheid in het uitgestrekte bisdom. Zijn preken hadden succes, maar riepen ook tegenstand op. In 1383 leidde dat zelfs tot een preekverbod voor diakenen.

Wel duizenden malen gekopieerd is zijn Getijdenboek. Een brevier: een bundeling van teksten voor de dagelijkse gebeden van religieuzen. Door een eigen brevier konden leken hun gebedsleven aanpassen aan dat van de kerk. In de tijd van Grote werd de behoefte daaraan in brede lagen van de Europese bevolking steeds groter. Het nieuwe was dat Grote de gebeden vertaalde uit de kerktaal in de volkstaal. En hij zette er een persoonlijk stempel op door de toevoeging van gebeden van de Duitse mysticus Henricus Suso (1295-1366).

Het Getijdenboek was een resultaat van dat preekverbod. Grote wachtte op een pauselijk antwoord op zijn verzoek om toelating tot het priesterambt. Ondertussen vertaalde hij gebeden, psalmen en mystieke geschriften. Ook schreef hij pastorale brieven. Hij was de grote initiator van de Moderne Devotie. Zijn Deventer woning had hij beschikbaar gesteld voor de eerste zustergemeenschap.

Grote had als rijke zoon van een burgemeester van deze Hanzestad kunnen studeren in Parijs. Als kerkjurist genoot hij inkomsten uit de Domkapittels van Utrecht en in Aken. Tot in 1372 bij een ernstige ziekte een priester hem de biecht en de absolutie weigerde. Hij moest eerst zijn boeken over ‘zwarte kunst’ (astrologie) verbranden. Hij was daarna een tijd kluizenaar bij de Karthuizers in Arnhem, tot hij werd geroepen tot het predikambt. Voor dat vak haalde hij boeken in Parijs. Onderweg bezocht hij onder meer de mysticus Jan van Ruusbroec.

De Moderne Devotie was wel iets meer dan een protestbeweging tegen mooie kerktorens, tegen liefdesrelaties van pastoors en tegen andere strelingen van de zintuigen, met op de achtergrond de altijd dreigende pest. De Moderne Devotie liet burgers werken aan hun ziel door gebed en discipline, met het Getijdenboek als zelfhulpboek voor spirituele gezondheid.

Opvallend detail: het opent met een heiligenkalender. Om reliëf aan te brengen in de dagen die het leven aaneenrijgt. Voor elke dag een andere gids van boven!

2020

Elizabeth Fry

Posted on

In iedereen is iets van God, ook in criminelen. Dus als we mensen gevangen zetten, moet het zijn om te proberen ze te veranderen, niet maar om ze te straffen

*21 mei 1780, Norwich (GB) – † 12 oktober 1845, Ramsgate (GB)

Als Quaker moest ze sober gekleed gaan, terwijl ze wel hield van sieraden en kleurige kleren. Maar het was wel zo handig bij al haar werk. Stond er in de Bijbel niet iets over de sier van goede werken?

Haar bijnaam ‘engel van de gevangenissen’ dankt ze aan haar inzet voor verbetering van de leefomstandigheden in gevangenissen in tal van Europese landen. Haar betekenis reikte verder. Zij werd een voorbeeldfiguur voor aanhangers van het Réveil en andere protestanten in de negentiende eeuw voor het gedegen op touw zetten van allerlei sociaal werk.

Elizabeth Gurney was vijfde van elf kinderen van een rijke bankier en koopman die bij de Quakers hoorde. In 1800 trouwde ze zelf ook met een bankier en zakenman, Joseph Fry. Met hem kreeg ze elf kinderen. Als tiener leidde ze al een zondagsschool. Mevrouw Fry zorgde voor alleenstaande zieke buurtgenoten, hielp daklozen, spande zich met andere Quakers in voor afschaffing van de slavernij, stichtte een school voor weesmeisjes op het landgoed van de familie. Bij bezoeken aan de Newsgate gevangenis in Londen in 1813 schrok ze van de omstandigheden. Ze begon kinderen van de gevangenen te leren lezen met behulp van de Bijbel en regelde voor de vrouwen handwerkonderwijs.

In 1821 verscheen haar pleidooi voor het verbetering van het gevangeniswezen in Europa. Koningin Victoria bewonderde haar. Minister Peel nam haar voorstellen over. Voortaan werd er beter onderscheid gemaakt tussen de gestraften, kwam er voor vrouwen toezicht door vrouwen, werden er vrouwencomité’s opgericht voor hun reclassering, kwam er onderwijs en betaalde arbeid voor gevangenen. Ze bezocht gevangenissen elders in Engeland en in Schotland. Een bezoek aan Ierse ziekenhuizen leverde verbetering van de behandeling van geesteszieken op. Meer dan 100 schepen met gevangenen op transport naar Australië inspecteerde ze. Zulke gevangenen moesten ook dagelijks een goede maaltijd krijgen. In 1839 en 1840 reisde ze langs Franse gevangenissen en door België, Nederland en Pruisen om ook daar de hervormingen te stimuleren. Ze motiveerde Fliedner en Wichern om zich voor behoeftigen in te zetten. Terug in Londen stichtte ze een opleiding voor vermogende en gelovige vrouwen voor pleegzorg aan huis. Een van de leerlingen was Florence Nightingale.

(2020)

Symeon de Dwaas

Posted on

Wij zijn dwaas omwille van Christus
1 Korintiërs 4: 10

6e eeuw, Syrië

De leukste heiligenlegende ooit is geschreven door Leontios van Neapolis, bisschop op Cyprus aan het begin van de zevende eeuw, vlak voordat de Arabische legers het Midden-Oosten overspoelen. Theoloog, reisondernemer, collega en plaatsgenoot Jan Hofstra (1945-2015) heeft een uitvoerige studie aan deze auteur en zijn geschriften gewijd. Aan het eind weet je het nog niet: is Het Leven van Symeon de Heilige Dwaas een verzonnen of een vernomen verhaal?

Symeon is een anachoreet, een kluizenaar. Daarvan waren er heel wat in de vierde en vijfde eeuw. Sommigen woonden jarenlang boven op een pilaar. Dit leven in strikte soberheid en afzondering is al vreemd. Maar Symeon kreeg na dertig jaar leven in de woestijn de roeping om nog een stapje verder te gaan. Hij moest met ‘wonderbaarlijke en bewonderenswaardige daden’ van krankzinnig gedrag het boze in de wereld bestrijden.

Plaats van handeling: de stad Emesa. Hij pleegt zijn intocht door met een dode hond aan een touw de poort door te gaan. Vervolgens verstoort hij een kerkdienst en gooit hij aan de ingang de tafels van koekverkopers om. Hij incasseert een pak slaag. Symeon, vrij van alle begeerte, danst met lichtekooien, loopt ongekleed het badhuis voor vrouwen binnen, doet zijn behoefte op de markt, leeft veertig dagen zonder voedsel maar eet dan op Witte Donderdag bonen. Hij loopt met een streng worstjes als stola om de hals de kerk in. Gedoopt in mosterd eet hij ze op. Mensen die hem bespotten smeert hij mosterd in de mond. Een man met vlekken op de ogen smeert hij die mosterd zelfs op de ogen. Door het dolle heen loopt de man dan alle dokters af tot hij tenslotte de raad van Symeon opvolgt om zich te wassen met azijn en knoflook. Zijn ogen zijn gezond! ‘Steel dan voortaan geen geitjes meer van de buurman.’ Symeon is helderziend en zijn gekkigheid heeft magische uitwerking. Zelf een schooier, bezorgt hij vijf van tien lanterfanten na gebed heerlijke broodjes die nooit meer opraken zolang ze niet meer op het slechte pad gaan. Drie worden monnik. Enzovoort. Mensen bekeren zich van overspel, diefstal, ketters geloof.

Het is duidelijk dat Leontios hem op Jezus vindt lijken. Juist een gesjeesde monnik weerspiegelt de dwaasheid van God die sterker is dan de wijsheid van mensen. Liefde doet soms idioot. Emesa heet nu Homs. Waar pater Frans van der Lugt in 2014 om het leven kwam die zo dwaas was niet op de loop te gaan voor terroristen.

(2020)

Pater Damiaan

Posted on

Nochtans maak ik me leproos met de leprozen, wanneer ik preek spreek ik hen toe als ‘Wij melaatsen’

*3 januari 1840, Ninde (B.) – † 15 april 1889, Molokai (Hawaiï)

Er was voor de zeer besmettelijke ziekte lepra tot ver in de twintigste eeuw geen medicijn. Als quarantainemaatregel werden de leprozen vaak voor de rest van hun leven in een aparte kolonie gehuisvest. Een ervan was het schiereiland Molokai op Hawaï.

Damiaan de Veuster was het zevende kind uit een Vlaams boerengezin. Zeven jaar oud verloor hij een zus aan cholera. Als zestienjarige ging hij het klooster in. Hij werd pater van de Congregatie van de Heilige Harten van Jezus en Maria. Na zijn studie kreeg Damiaan toestemming om als missionaris te gaan werken op de Hawaï-eilanden. Hij vervulde daarmee de droom van zijn broer die tyfus had gekregen en niet kon gaan.

In 1864 kwam hij aan in dit ‘verdorven, heidens en afgodisch land.’ Na arbeid als rondreizend missionaris en parochiepriester stelde hij zich in 1873 beschikbaar voor de leprozen van Molokai. Hij kende de risico’s, maar ze hadden God nodig. De kolonie telde 700 tot 1000 melaatsen. Ze leden niet alleen lichamelijk. Damiaan zag extreme dronkenschap, immoreel gedrag, misbruik en grote wanhoop. Ze kregen voedsel en andere voorzieningen, maar geen medische hulp. Behalve priester met soms elke dag een begrafenis werd Damiaan ook dokter, ziekenverzorger, begrafenisondernemer, timmerman van 600 doodskisten. Hij stelde begrafenisverzekeringen in. Wetten werden weer nageleefd. Er kwamen degelijke huizen, dorpen, een school, een bloeiende parochie. Een van zijn smeekbrieven haalde de Britse pers. Vanuit het buitenland kwamen geld, medicijnen en kledij, vaak van protestanten.

Kerkdiensten opende pater Damiaan met de woorden ‘Mijn dierbare broeders en zusters’. Op een morgen in 1885 moest hij zeggen: ‘Mijn collega melaatsen, ik ben één van u.’ Hij overleed vier jaar later. Zijn indrukwekkende antwoord op de vraag naar Gods aanwezigheid in schrikbarend lijden was verbinding en eenwording met hen. In zijn brieven schreef hij vaak dat hij tevreden en gelukkig was tussen zijn melaatsen.

Er werd wel gedacht dat lepra het gevolg was van ontucht. Ook Damiaan is tijdens zijn leven nog aan vernederende onderzoeken onderworpen. Maar na zijn dood is hij op allerlei voetstukken gezet: standbeelden, een zalig- en heiligverklaring, plechtige herbegrafenis en verkiezing tot grootste Belg.

Bestrijding van het ‘eenzaamheidsvirus’ is ook nu soms riskant werk. Applaus voor allen die ondanks besmettingsgevaar het noodzakelijke doen!

(maart 2020)

Friedrich Christian Carl von Bodelschwingh

Posted on

We kunnen helpen om plekken te scheppen waar het lichtschijnsel van de hoop het donker van de aarde binnen valt

*6 maart 1831, Tecklenburg – † 2 april 1910, Bielefeld-Bethel

De naam Von Bodelschwingh is onlosmakelijk verbonden geraakt met de zorg voor epileptici als belangrijk onderdeel van ‘Inwendige Zending’. Zijn werk werd een stimulerend voorbeeld voor de gehandicaptenzorg als onderdeel van de protestantse diaconale arbeid ook elders.
Friedrich sr. kwam uit een vooraanstaande Westfaalse familie. Zijn vader was minister geweest en zelf was hij speelkameraad van de latere keizer Frederik III. Hij wilde mijnbouw studeren, maar het werd een hogere landbouwopleiding. Als opzichter zag hij vervolgens de armoede van de landarbeiders. Hij voelde daardoor roeping voor missionair werk. Zijn ouders vonden dat hij dan eerst theologie moest studeren. Na afronding van zijn predikantsopleiding werd hij voorganger van een Duitse gemeente in Parijs, waar veel Duitse arbeiders werkzaam waren. Hij stichtte er een kerk en een school. In 1872 volgde zijn benoeming als hoofd van de protestantse stichting ‘Bethel’ in Bielefeld die sinds 1867 epileptici huisvestte. Onder zijn leiding werd het werk enorm uitgebreid. Het ging ook allerlei andere handicaps omvatten. ‘Bethel’ werd de grootste diaconale onderneming in Europa.
Von Bodelschwingh stichtte ook een spaarbank om de armen te helpen huiseigenaar te worden, en een vakantiekolonie op het eiland Amrum. Zijn kwaliteiten als geldwerver bezorgden hem de bijnaam ‘de meest succesvolle bedelaar van Duitsland ooit’. Hij sloeg graag nieuwe wegen in en had al in 1886 een telefoon. Een belangrijke noviteit was de kledinginzameling die hij op touw zette. Niet alleen konden de gegoede burgers zo hun afdankertjes een tweede leven bezorgen en zichzelf een goed gevoel, de armen kregen zo werk in het inzamelen, herstellen en verkopen van tweedehands spullen. Zulke ‘Brockensammlung’ heeft met de verspilling van de moderne consumptiemaatschappij en de druk op het milieu alleen maar aan belang gewonnen.
Zijn zoon Friedrich, ‘Fritz’, kreeg na hem de leiding over ‘Bethel’. Uit respect voor zijn ouders gaf hij weeskinderen waarvan de geboortedag niet bekend was als verjaardagsdatum 6 maart voor de jongens en 20 februari voor de meisjes. Fritz kreeg te maken met de nazipolitiek van gedwongen sterilisatie en ‘euthanasie’ op ‘onwaardige’ levens. Hij weigerde zijn bewoners uit te leveren en wist mede dankzij zijn internationale reputatie het uitroeien van ‘Bethel’ te voorkomen. De Bethel-stichting helpt nog altijd meer dan 14.000 mensen.

2020

Koos Koster

Posted on

soms
in een onbewaakt ogenblik
zou ik willen protesteren
de straat opgaan
zeggen waar het op staat

*9 januari 1936, St. Annaparochie – † 17 maart 1982, El Salvador

Journalist Koos Koster werd met zijn team doodgeschoten door het kolonelsregime, terwijl ze een reportage maakten over de aanloop naar verkiezingen in El Salvador.
Koster deed niet aan neutrale berichtgeving. Zijn boeken, verslagen en documentaires voor de IKON waren geëngageerd en confronterend. Hij moest onrecht aan de kaak stellen. Bisschop Oscar Romero in El Savador had eens tegen hem gezegd: ‘Jullie hebben een heilig beroep, jullie moeten de waarheid vertellen.’
Koster was een van de twaalf kinderen van ds. Sam Koster, Zeeuw in Friesland. Een traumatische ervaring was dat hij als kind zijn vader had zien vertrekken. Hij had vader wel geholpen met liederen zoeken bij de preek. Het gezin moest de pastorie uit.
Als theologiestudent in Kampen tekende hij eind jaren ‘50 protest aan tegen de ‘steriele’ theologie aan de academie. Het werd tijd om maatschappelijke vragen als rassendiscriminatie en politiek en economisch kolonialisme te bespreken. Na zijn studie werd hij vicaris van de Nederlandse Oecumenische Gemeente in Berlijn onder leiding van ds. Bé Ruys, bekend om haar sympathie voor de DDR. De Stasi-informant die Koster schaduwde berichtte dat ‘Kos’ oprecht was in zijn geloof. Koster schreef over de DDR. En journalistiek kreeg steeds meer zijn interesse.
De Russische inval in Praag in ’68 bracht een scheuring teweeg onder christensocialisten. De DDR werd verboden gebied voor Koster. Hij verwachtte meer positiefs van de bevrijdingsbewegingen tegen de kolonelregimes in Latijns-Amerika. Na een scriptie over de bevrijdingstheologie vond hij daar werk als journalist.
Bij de staatsgreep in Chili in 1973 werd hij direct gearresteerd. Hij was getuige van moorden en martelingen van journalisten om hem heen. Dankzij ingrijpen van de regering-den Uyl ontsnapte hij met zijn vriendin aan de dood. Maar de nachtmerries namen wel toe.
Na de moord op bisschop Romero in 1980 maakte Koster een heftige documentaire over ‘het gekruisigte volk’ van El Salvador. Comité’s van Dwaze Moeders stond hij ook met raad en daad bij. ‘Nood breekt wet, soms moet verslaglegging en hulp gecombineerd worden.’ Ondanks aanvaringen over zijn steun aan gewapend verzet kreeg hij in 1982 toch het vertrouwen voor een documentaire. Als geldkoerier voor de Wilde Ganzen, de inzamelingsactie van de IKON, had hij bij zijn dood 30.000 gulden bij zich.
We lezen in deze weken het Exodusverhaal. Onderdrukking blijft verslaggevers nodig hebben die ons wakker houden.

maart 2020

Anne Frank

Posted on

O, het is treurig, heel treurig, dat weer voor de zoveelste maal de oude wijsheid bevestigd is: wat één christen doet, moet hijzelf verantwoorden, wat één jood doet, valt op alle joden terug

  • 12 juni 1929, Frankfurt am Main – † februari 1945, Bergen-Belsen

De Nederlandse vestiging van Opekta, geleermiddel voor jam, werd in 1933 door Otto Frank opgericht in Amsterdam. In 1940 verhuisde het bedrijf naar Prinsengracht 263. Hier dook het gezin Frank in juli 1942 onder. Ze wisten het. Anne schreef op 9 oktober 1942 in haar dagboek. ‘Wij nemen aan dat de meesten vermoord worden. De Engelse radio spreekt van vergassing, misschien is dat wel de vlugste sterfmethode.(…) De heren Duitsers zijn niet zuinig met hun straffen.’
Otto overleefde als enige van zijn gezin de concentratiekampen. Hij zorgde voor de uitgave van het dagboek van zijn dochter Anne. Bij de verraderlijke arrestatie van de onderduikers waren de papieren gelukkig achtergebleven en opgeborgen. Met talloze vertalingen van Het Achterhuis en opvoeringen als toneelstuk of musical werd Anne beeldbepalend voor de slachtoffers van de Jodenvervolging.
Er werd veel gelezen in het Achterhuis. Het versnelde de ontwikkeling van de ‘bakvis’ die ervan droomde als schrijfster bekend te worden. Wat een open geest! Ze demoniseerde de Duitsers niet en idealiseerde de Joden niet. Ze was Oranjegezind en vond dat er maar veel goede mensen in Nederland waren. Ze kon er niet bij dat antisemitisme ook vat kreeg op Nederlanders.
Met haar vader deelde ze een milde vorm van godsdienst. Op haar eerste Sinterklaas (1942) kreeg ze van hem een kinderbijbel mét verhalen uit het Nieuwe Testament. Het deed haar pijn dat haar vriendje Peter niet om godsdienst gaf en vloekte. Ze schreef: ‘Mensen die een godsdienst hebben, mogen blij zijn, want het is niet iedereen gegeven aan bovenaardse dingen te geloven. Het is niet eens nodig bang te zijn voor straffen na de dood; het vagevuur, de hel en de hemel zijn dingen die velen niet aan kunnen nemen, maar toch houdt de een of andere godsdienst, welke het is doet niets ter zake, de mens op het goede pad. Het is geen angst voor God, maar het hooghouden van eigen eer en geweten. Hoe mooi en goed zouden alle mensen zijn, als ze elke avond voor het inslapen zich de gebeurtenissen van de hele dag voor de ogen riepen en dan precies zouden nagaan, wat goed en slecht geweest is aan hun eigen optreden.’

2020

Paulus Hermanus Borgers

Posted on

‘Moet men vergeven? De duivel vergeeft men niet. Die bestrijdt men.’

  • 21 mei 1900, Amsterdam – † 10 februari 1945, Neuengamme

Tijdens de Duitse bezetting hebben er meer dan honderd Nederlandse predikanten gevangen gezeten. Ruim zestig kwamen in een Duits of Pools concentratiekamp terecht en ruim de helft daarvan is er om het leven gekomen. Hitler had in 1939 voor de duur van de oorlog wel actie tegen de katholieke en protestantse kerken verboden. Maar opruiende en ‘politieke’ voorgangers werden aangepakt. ‘Deutschfeindliche’ uitspraken in de preek, voorbede voor de koningin, het voorlezen van kanselboodschappen over de Jodenvervolging en helemaal de deelname aan het ondergrondse verzet konden een reden tot arrestatie zijn.
Ds. Paul Borgers was predikant van de Evangelisch-Lutherse Gemeenten in Doesburg en Apeldoorn. Hij werd op 10 december 1944 gearresteerd vanwege zijn felle protesten tegen de bezetting en vanwege het feit, dat hij elke zondag bad voor de Joden en de Koningin. Twee maanden later bezweek hij in het concentratiekamp Neuengamme (D.).
Na zijn HBS-diploma had hij gewerkt in het bankwezen. Een veelbelovende carrière werd afgebroken omdat hij roeping kreeg voor het predikantschap. Na zijn studie theologie in Amsterdam werd hij Luthers predikant, achtereenvolgens in Monnickendam, Den Helder, Rotterdam en vanaf 1935 van de gecombineerde Evangelisch-Lutherse Gemeenten van Apeldoorn en Doesburg.
Tijdens de bezetting trok hij op de kansel en in de Lutherse synode fel van leer tegen het nazi-regime. Net als onder Duitse Lutheranen klonken ook hier stemmen die moeite hadden met kritiek op de overheid. Zijn reactie was: ‘Zou dit niet de geest van Luther zijn, welnu, dan richten we ons in dit geval niet naar Luther.’ Een Joodse inwoner van Apeldoorn getuigde later: ‘Nimmer heb ik zo horen bidden voor mijn volk, als ds. Borgers dat deed’. En toen de bezetter de lichamen van gefusilleerde verzetsstrijders in Apeldoorn langs de kant van de weg legden met het bord ‘Terrorist’ vond Borgers het ongepast om over vergeving te spreken. ‘Ik blijf met alle kracht en felheid, die in mij is, protesteren tegen hen, die dit walgelijke deden.’
Was het verstandig om wekelijks voor de koningin te blijven bidden? Het werd hem afgeraden. Maar hij kon niet zwijgen.
Tegelijk met hem werd kerkrentmeester Adriaan Koot gearresteerd die met zijn predikant een duo vormde en waarvan twee zonen in het gewapend verzet zaten. Mogelijk speelde mee dat er in huize Borger ook een onderduiker was verborgen.
2020

Haik Hovsepian Mehr

Posted on

Ons geloof vraagt van ons het te delen met anderen. We dwingen niemand. Als we gasten hebben spreken we in hun taal en bieden we hen het beste dat we hebben.

*6 januari 1945, Teheran – † 19 januari 1994, Teheran

Iran staat dit jaar opnieuw in de top tien van de Ranglijst Christenvervolging van Open Doors. De christenen vormen in dit grote islamitische land maar een kleine minderheid, met oude rechten en zelfs enige zetels in het parlement. Het probleem zit vooral in de talrijke overgangen van moslims naar het christelijk geloof.
Een bekend slachtoffer van het Iraanse bewind van Khomeiny is de kerkleider Haik Hovsepian Mehr. Hij was van Armeense origine, dus lid van een oude etnische minderheid. Op zijn vijftiende sloot hij zich aan bij een Pinkstergemeente. In 1967 kreeg hij de leiding van een gemeente in een voorstad van Teheran. Toen hij in militaire dienst gelegerd was bij de Kaspische Zee stichtte hij daar een huisgemeente in Gorgan. Hij was een gedreven evangelist die met zijn charme en overtuigingskracht veel indruk maakte. Hij was ook een begenadigd muzikant die liederen in het Farsi vertaalde en zelf liederen schreef. Dat bleef zo na een tragisch verkeersongeluk waarbij er vier kinderen omkwamen, waaronder een van Hovsepian en zijn vrouw.
Na de islamitische revolutie zette hij zich in voor kerkelijke samenwerking en werd hij voorzitter en woordvoerder van de Iraanse Raad van Kerken. Hoewel hij als leider van een Pinksterkerk geen bisschop was, werd hij vanwege zijn rol wel zo genoemd.
Tekenend voor zijn onverschrokkenheid is dat hij in 1993 een van de slechts twee kerkleiders was die weigerde te verklaren dat zij niet onder moslims zouden evangeliseren. Hij sprak de regering aan op de rechten van religieuze minderheden zoals vermeld in de Grondwet van 1979 en stelde een gedetailleerd rapport op over de schendingen van de godsdienstvrijheid. De speciale vertegenwoordiger van de Verenigde Naties nodigde hij naar Iran uit om met de predikanten en regeringsfunctionarissen over deze schendingen te spreken.
Bovenstaand citaat komt uit zijn pleidooi voor zijn collega Mehdi Dibaj die ter dood veroordeeld was. Dibaj kwam vrij. Maar zelf werd hij drie dagen later dood gevonden. De regering beweerde dat het een daad van de Mudjahedien. Pas in 2001 werd bevestigd dat zijn dood onderdeel was van een reeks politieke moorden.
Verschillende familieleden zijn nog altijd actief in de internationale Pinksterbeweging van Iraniërs.

(2020)

Ludwig Steil

Posted on

‘We zeggen tegen de heidenen in ons volk dat we christenen blijven. We zeggen tegen de dwepers in onze kerk, dat we evangelisch blijven. We zeggen tegen de vertwijfelden onder ons, dat wij op Gods hulp hopen.’

*29 oktober 1900, Remscheid-Lüttringhausen – †17 januari 1945, Dachau

Met deze woorden besloot Ludwig Steil in 1934 zijn toespraak bij de opening van de Westfaalse Belijdenissynode. Hij is een van de veelal minder bekende Duitse predikanten die hun kritische opstelling tegen het nationaal-socialisme met de dood moesten bekopen.
De predikantszoon deed een gedeelte van zijn theologiestudie in Utrecht. De enige docent die er indruk op hem maakte was de latere minister Slotemaker de Bruïne. Die tekende ‘grondlijnen voor het sociale leven’ vanuit het Nieuwe Testament. Steil werd in juni 1929 predikant in Holsterhausen in het Roergebied. Vlakbij de pastorie stond een stikstoffabriek. Hij paste in de verpauperde gemeente. Steil was een vrolijke, impulsieve man die hield van lekker eten, drinken en roken. Met zijn vrouw zette hij de schouders er onder. De geestelijke vorming en diaconale zorg kreeg grote aandacht. De kinderkerk groeide. Helaas werd hun eerste kind levenloos geboren en kort erna stierf ook de moeder. Tezelfdertijd dreigde er een financiële catastrofe. De 3200 gemeenteleden hadden het door veel werkloosheid moeilijk. Er werd zelfs bezuinigd op de kaarsen in de kerk. En vanaf zomer 1932 begonnen de Deutsche Christen zich met hun nationaalsocialistisch gedachtegoed te roeren.
Steil stelde direct na Hitlers verkiezing in het voorjaar van 1933 met een collega een verklaring van Westfaalse pastores op. Hij werd lid van de Pfarrernotbund en bestuurder van de Bekennende Kirche. Hij reisde naar Berlijn om te protesteren tegen de arrestatie van ds. Niemöller. Zijn gemeente zette de Deutsche Christen buiten de deur. Zijn preken werden afgeluisterd. Hij kreeg processen aan de broek wegens ‘lasterlijke aanvallen op de staat en de partij’. In de zomer van 1944 werd zijn kritische opstelling tegen de oorlog en tegen de vernietiging van de joden hem echt noodlottig. Op arrestatie en gevangenschap volgde nu transport naar Dachau. Hij kwam er ziek aan, maar heeft er nog een kerstpreek gehouden. De tyfus sloopte hem. Zijn tweede vrouw Gisela vrouw had eens gezegd: ‘Als ze je halen weten wij in elk geval dat de kerk meer door haar zwijgen gezondigd heeft dan door haar spreken’. Op zijn laatste briefkaart stond: ‘Hoe de wegen van God met ons verder gaan? Aan het einde staat altijd Hij zelf.’

(2020)

Johannes a Lasco

Posted on

Rustverstoorders zijn denk ik nog met ons in de kerk vermengd met de bedoeling om ons meer druk te maken over het verdedigen van de waarheid. Wij overwinnen hen zoveel wij kunnen door zachtmoedigheid en geduld.

*1499, Łask (Pl) – † 8 jan 1560, Pinczów (Pl)

Dat het ambt van ouderling een belangrijke pijler werd van het Nederlandse protestantisme is voor een flink deel te danken aan Johannes a Lasco. De ‘reformator van Oost-Friesland’ was een Pools edelman met een brede Europese oriëntatie. Dankzij een oom die bisschop was, had hij in Italië kerkelijk recht gestudeerd en daarna als priester goede posities in Polen gekregen. In 1524 op diplomatieke missie voor zijn koning had hij in Parijs, Bazel en Zürich diverse humanistische en protestantse geleerden ontmoet. Hij heeft onder één dak gewoond met Erasmus en verwierf zelfs zijn bibliotheek. Pas op zijn veertigste kwam het tot een breuk met de pauselijke kerk. Het was in Leuven, waar hij toen ook trouwde.
Op de vlucht voor dreigende vervolging kwam het echtpaar in 1540 via Aduard in Emden. Daar werd hij door gravin Anna benoemd tot ‘superintendent’ van de protestantse gemeenten in Oost-Friesland. Hij was geknipt voor de rol van kerkleider nu het protestantisme een eigen kerkelijke vorm moest vinden. Hij stelde kerkenraden in, regelde de tucht en een ‘coetus’ als regionaal overlegorgaan voor de predikanten. Zij moesten wekelijks bij elkaar komen voor de bespreking van hun leer én hun leven. Hij hield openbare debatten met leiders van de verschillende doopsgezinden. De staatsgevaarlijke radicalen onder hen konden vertrekken. Menno Simons wilde ook niet blijven.
Na ontslag onder keizerlijke druk volgden in Londen drie vruchtbare jaren van organisatie van de tweetalige gemeente van vluchtelingen. Ook daar was wekelijks beraad over de leer van de gemeente, ‘profetie’ geheten. Met de troonsbestijging van Maria Tudor volgde nieuwe verbanning. Weer in Emden organiseerde hij er nu een diaconie voor de duizenden asielzoekers. ‘Godts Kerck vervolgt, verdreven, heft Godt hyr Trost gegeven’ staat er nog in steen gegrift. Daarna is hij nog actief geweest in Wezel en in Frankfurt, voor hij terugging naar Polen om (tevergeefs) de koning proberen te winnen voor kerkhervorming.
A Lasco schreef kerkordes, belijdenissen en een catechismus. De scherpe kantjes van de onderlinge tegenstellingen tussen de protestanten probeerde hij bij te vijlen. Hij dacht bescheiden over zichzelf: het penninkje van de weduwe tussen de schitterende gaven van anderen.

Helena Kuipers-Rietberg, ‘tante Riek’

Posted on

’t Geloof heeft haar gedragen, de liefde gaf haar kracht,
de hoop deed niet versagen, tot redding was gebracht.

*26 mei 1893, Winterswijk – † 27 december 1944, Ravensbrück

Deze woorden staan op het monument voor ‘tante Riek’ in Winterswijk. 75 jaar geleden overleed ze in kamp Ravensbrück. Ze was in de bezettingstijd de stuwende kracht achter de belangrijkste ondergrondse verzetsorganisatie.
Ze had HBS gedaan en was moeder van vijf kinderen. Samen met haar man zette ze de graanhandel van haar vader voort. Ze waren op allerlei fronten actief. In 1932 was ze medeoprichter van de Gereformeerde Vrouwenvereeniging in Winterswijk en vanaf de oprichting in 1937 van de Bond van Gereformeerde Vrouwenvereenigingen was ze daarvan hoofdbestuurslid. Na de inval van de Duitsers raakten ze betrokken bij het laten onderduiken van joden en neergehaalde vliegers. Zij was het die ds. Frits Slomp recruteerde om samen een organisatie op te zetten, ‘Frits de Zwerver’. Haar netwerk was van grote betekenis voor het tot stand komen van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) en daaraan verbonden de Landelijke Knokploegen (LKP). Ze was een sterke persoonlijkheid. Ze vond het geoorloofd om in geval van verraad tot liquidatie over te gaan.
Toen hun werk te riskant werd, dook het echtpaar onder. Maar op 17 augustus 1944 werd de koerier, die voor haar en haar man nieuwe persoonsbewijzen moest brengen, onderweg door verraad gearresteerd. Zo kwamen de Duitsers het echtpaar op het spoor. Arrestatie volgde.
In de Koepelgevangenis in Arnhem zong ze luid psalmen voor haar man in een naastgelegen cel. Ze kreeg hem vrij door zich volgens afspraak voor te doen als de verantwoordelijke voor wat hen ten laste werd gelegd. Vrouwen werden minder gauw geëxecuteerd. Op 7 september 1944 werd ze naar het concentratiekamp Ravensbrück getransporteerd. Daar werd zij afgekeurd voor de Arbeitseinsatz en in het breicommando geplaatst. Haar breitempo was befaamd. Later moest zij het voedsel verdelen onder de vrouwen die overdag werkten voor de oorlogsindustrie in de Siemensfabriek. Door haar opgewekte blijmoedigheid en diep geloof kon ze voor menige medegevangene tot steun zijn. Een ervan was Betsie ten Boom. In het najaar van 1944 werd ze zelf ziek. Tyfus? Ze kwam er niet meer bovenop.
Prinses Wilhelmina heeft later haar monument onthuld.

(dec. 2019)

Arnold A. van Ruler

Posted on

De Heilige Geest is met Johan Cruijff te vergelijken. Hij pingelt overal tussendoor en komt waar hij wezen wil.


* 10 december 1908, Apeldoorn  – † 15 december 1970, Utrecht 

Nog lang na zijn dood gingen er zulke spreuken van Van Ruler rond op de theologische faculteit in Utrecht. De vroegere Hilversumse dominee was vanaf 1947 kerkelijk hoogleraar geweest bij de grootste ‘domineesfabriek’ van het land. Een kwart eeuw lang was hij een van de spraakmakendste  theologen van het land. Hij stond aan de wieg van de kerkorde van 1951 van de Nederlandse Hervormde Kerk. Daarin stond de ‘apostolaatsgedachte’ centraal, de roeping van de kerk om te werken aan een herkerstening van Nederland. Daarom ook sprak hij 25 jaar lang ‘s morgens om zeven uur voor de AVRO morgenwijdingen uit. Zo konden zieltjes zielen worden.
Een reformatorisch existentialist. Jonglerend aan de rekstok van de traditie gaf hij zijn draai aan het calvinisme. Met de theologie van grootheden als Barth, Bonhoeffer en zijn Leidse collega Miskotte kon hij niet goed uit de voeten. Hij wilde orthodox spreken over zonde en verzoening en vrolijk over de goedheid van de schepping. ‘Het kruis en de bloeiende Betuwe zijn niet tot elkaar te herleiden.’ In de natuur huist geen zonde, in mensen wel. Alleen zij moeten veranderd worden door het kruis en de Heilige Geest. Maar als het bestaan doorleefd wordt tot op Gods bedoeling kan er ook genoten worden van een pijp na de preek en het voetbal op zondagmiddag. En een christen heeft een theocratisch visioen over de doorwerking van het heil in heel het leven. De Geest werkt ook in de staat. En in de cultuur, vooral de Europese.
Zulke beseffen miste hij bij de ‘bevindelijken’. De rechterflank van ons protestantisme had de vrijzinnigen maar weinig te verwijten wat betreft ontrouw aan de Bijbel en aan de geest van de reformatie. In zijn laatste grote opstel las hij hen uitvoerig de les.
Tegelijk was hij betrokken bij de voorbereiding van Het getuigenis, een hervormd protest tegen teveel maatschappijkritiek in de kerk (1973). Verrassend, want Van Ruler was zelf ooit politiek actief geweest. Hij had ook gepleit voor rusteloos bezig zijn met bezinning om in veranderende tijden de Geest bij te kunnen blijven.  Maar nu de tijd van de Wederopbouw echt ten einde liep, had hij er moeite mee dat kerk bij de grote sociale veranderingen ook theologisch uit andere pijpjes ging roken.

1919

Jonkvrouw Magdalena Wilhelmina de Ranitz

Posted on

Vrees niet, geloof alleen

*16 maart 1837, Groningen – † 1 december 1919, Groningen

Met deze woorden uit het Marcusevangelie wist Magdalena de Ranitz in 1863 anderen in haar stad Groningen te motiveren om mee te doen aan de oprichting van een vereniging voor onthouding van bedwelmende dranken. De jonkvrouw is een niet erg bekend voorbeeld van protestants-christelijk pionieren in sociaal werk in de tweede helft van de negentiende eeuw. Zij legde de basis voor jeugdzorg in de stad.

Ze was de middelste van zeven kinderen. Vader was een tijd burgemeester van de stad. Al jong werd ze lid van een Vrouwenvereniging – een initiatief van de theoloog Hofstede de Groot – die armen en zieken bezocht en ondersteunde. Het boekje ‘Uit de achterbuurt’ van J.B. Wightman hielp haar te zien hoe alcoholisme gezinnen kapot maakte. Het pand dat ze voor Bijbellezingen en drankbestrijding verwierf heette later ‘De droge kroeg’. Ze kreeg de steun van aanzienlijke orthodoxe geloofsgenoten. De Réveilman ds. Heldring uit Zetten en ds. Adama van Scheltema, een sociaal bewogen predikant in Amsterdam, waren belangrijke inspirators.

Op 19 augustus 1865 ontmoette zij het arme weesmeisje Johanna Siegers en een vrouw die ‘christelijke arbeid’ zocht. Ze huurde voor hen een huis. Johanna verdween al na 14 dagen. Maar er volgden andere meisjes en een 11- jarig kind. Het huis was al gauw te krap. Ze vond een nieuw onderkomen bij wasvrouw Betje Klamer. Waarmee ook het stevige lichamelijke werk geregeld was dat naar haar mening (en die van andere pioniers van inwendige zending in die tijd) een belangrijk middel was om ‘de verkeerde neigingen van de meisjes te bestrijden.’

In 1866 overleed haar verloofde. Ze zou zich voortaan geheel wijden aan het ‘reddingswerk’ en stak er veel eigen geld in. Het werk dijde uit. Voor de financiering werd in 1881 de ‘Vereeniging tot opbeuring van boetvaardige gevallene vrouwen’ opgericht, kortweg ‘vereniging Doorgangshuis’. In 1882 werden er drie bij elkaar gelegen panden geopend, het Kinderhuis voor verwaarloosde kinderen, het Middenhuis en het Groote Huis voor open en gesloten opvang en heropvoeding van opgroeiende meisjes. Tot 1915 kwam de Ranitz er elke dag per rijtuig naar toe. Daarna bleef ze nog in het bestuur tot een jaar voor haar dood. Ze verzette zich zo veel ze kon tegen overheidsbemoeienis.

De aanpak van het Doorgangshuis groeide met veranderende inzichten over jeugdzorg mee, maar het bleef tot in de jaren ’50 een uitsluitend hervormde aangelegenheid.