*10 augustus 1556, Mengeringhausen – † 26 oktober 1608, Hamburg

Philipp Nicolai is de dichter van het zogenaamde koningspaar van de kerkliederen: de liederen 749 ´Op waakt op´, zo klinkt het luide en 518 Hoe helder staat de morgenster.

Hierbij moeten we het over de pest hebben. Wat een ellende heeft deze ziekte eeuwenlang teweeg gebracht! Van 1347-1351 velde de Zwarte Dood een derde deel van alle Europeanen, destijds enkele tientallen miljoenen. Ook daarna veroorzaakte de ziekte bij vlagen enorme epidemieën, tot einde negentiende eeuw door de uitvinding van de antibiotica deze infectieziekte beheersbaar werd.

In 1599 werd de Westfaalse stad Unna getroffen. En Philip Nicolai was toen daar predikant. Hij was zoon van een Lutherse geestelijke en had theologie gestudeerd in Erfurt en Wittenberg. Als pastor in Herdecke had hij moeten vertrekken voor Spaanse soldaten. Daarna was hij predikant geweest van een ondergrondse kerk in het katholieke Keulen. In 1596 was hij predikant geworden in Unna. Toen de dood er rondwaarde en honderden kerkleden omkwamen gebruikte hij verschillende afweermiddelen tegen de schadelijke geuren, maar zijn voornaamste reukwerk bestond uit onafgebroken gebeden tot God, schreef hij. ‘Of ik leef, of ik sterf, ik ben van Christus’ hield hij zichzelf steeds voor. Toen de pest was uitgewoed schreef Nicolai de liederenbundel Freudenspiegel des ewigen Lebens, een visioen van de hemel in het aangezicht der dood. Hierin staan de twee beroemde koralen ´Wie schön leuchtet der Morgenstern´ en ´Wachet auf, ruft uns die Stimme´.

Wanneer de tekst gecentreerd wordt afgedrukt krijgen de strofen de vorm van een avondmaalsbeker. Zo verwijst de vorm naar de inhoud. De melodiesprongen van ‘Wachet auf’ drukken prachtig de trompetsignalen uit van de torenwachters. Zoals wel meer liedmakers uit de zestiende eeuw schreef hij dus zowel tekst als melodie. Johann Sebastian Bach schreef rond ´Wachet auf´ een sublieme cantate voor het einde van het kerkelijk jaar. En Händel gebruikte een regel uit hetzelfde lied in het ‘Hallelujah’ uit de Messiah.

De laatste jaren van zijn leven was Nicolai hoofdpredikant van de St.-Katharinenkirche te Hamburg.

Nicolai’s liederen staan in de traditie van de Hoogliedmystiek. De ziel wil als bruid niets liever dan helemaal verzinken in de liefde van bruidegom Jezus Christus. Vreemde beeldspraak? Maar is het verlangen dat hier wordt aangeroerd wel zoveel anders dan dat van het smachtende liedje van Claudia de Breij ‘Mag ik bij jou…’?

2017

*14 oktober 1585, Köstriz – † 6 november 1672, Dresden

In 1589 hield een adellijke koets halt voor de herberg in het oude dorp Weissenfels. Graaf Moritz van Hessen onderbrak zijn reis voor een overnachting. Er werd in de huiselijke kring van herbergier Schütz gemusiceerd. De graaf was zo onder de indruk van de zang van de dertienjarige zoon Heinrich dat hij hem direct wilde meenemen naar Kassel voor onderwijs in de schone kunsten. Wat later kreeg de graaf zijn zin. En hij had inderdaad een toptalent ontdekt. Toen Heinrich Schütz als 87-jarige overleed liet hij minstens 500 muziekwerken na, grotendeels composities gebaseerd op de bijbel en andere religieuze teksten. De ‘christelijke Asaph’, ‘de vader van onze moderne muziek’, zoals zijn tijdgenoten hem prezen, leefde halverwege Bach en Luther. Is hij de musicus op één van Rembrandts schilderijen? Ze waren even artistiek bekwaam en even groot liefhebber van de Bijbel.

Schütz had mogen studeren bij Gabriëli aan de San Marco in Venetië, het Mekka van de kerkmuziek. Na terugkomst liet zijn beschermheer hem met tegenzin naar Dresden vertrekken. Schütz is daar 55 jaar lang hofkapelmeester geweest van de Saksische keurvorsten. Ondanks de beperkingen van de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) leidde de Duitse kerkmuziek een bloeiend bestaan. Schütz kreeg veel leerlingen, onderhield een groot netwerk aan collegiale contacten, werd vaak uitgeleend aan bevriende hoven en adviseerde tot ver over de landsgrenzen.

Zijn werken variëren van kleine miniaturen, te zingen aan tafel of bij het morgen- of avondgebed, tot grotere vormen voor feestelijke plechtigheden. Schütz sloot aan op Luthers ideaal van muziek als dienst aan het Woord. Muziek moest woorden kracht bijzetten zonder dat de luisteraar, overweldigd door de schoonheid van de muziek, het contact met het woord zou kwijtraken. Een voorbeeld zijn de drie passies, aansluitend op de liturgiepraktijk in Dresden. Uiterst sober, zonder instrumenten, reciteerpassies: de gezongen bijbeltekst zonder onderbrekingen met koralen en aria’s. Niet zo’n lange zit als later de passies van Bach!

Na zijn dood raakte zijn muziek in onbruik. Maar in de twintigste eeuw werd Schütz een belangrijke inspirator voor nieuwe kerkmuziek. Na de grote gevoelens van de romantiek was er weer behoefte aan muziek die het woord versterkt en dienstbaar is aan de liturgie. Van Schütz’ nummer 145a in het Liedboek naar een Taizélied is maar een kleine stap!

En na ‘the Passion’ die het evangelie steeds onderbreekt met seculiere liefdesliedjes komt er vast wel weer een tijd voor musica poetica sacra.

2017

Als geen ander heeft Jan Zwart voor lange tijd protestants geloof, het geestelijk lied en het kerkorgel hecht aaneengesmeed. Het was op het hoogtepunt van de verzuiling van de Nederlands samenleving. En een belangrijk middel was de radio. Midden jaren ‘20 werden de verschillende omroepverenigingen opgericht. Al direct in 1925 kwam Jan Zwart in de huiskamers met concerten op zijn orgel, eerst bij de AVRO, vanaf 1929 tot aan zijn dood wekelijks bij de NCRV. Zo had de protestant die niet naar bioscoop of variété mocht, toch iets te genieten.
Zwart was een onvermoeibaar propagandist van het orgel, de orgelmuziek en van wat hij zag als ‘een specifiek Nederlandsche koraalkunst’. Zijn jeugd had hij doorgebracht in Rotterdam, waar hij van belangrijke organisten les had gehad. Al op zijn negentiende werd hij benoemd als organist van de Hersteld-Lutherse kerk in Amsterdam met een prachtig groot 100-jarig orgel (nu in de Eusebiuskerk in Arnhem). In de mobilisatietijd was hij op voorstel van zijn predikant met doordeweekse bespelingen begonnen om mensen afleiding te bezorgen. Het sloeg aan. Want Zwart had een missie: het gewone kerkvolk liefde voor de orgelkunst bij te brengen. Daarom speelde muziek die gebaseerd was op bekende psalmen en gezangen een grote rol in zijn concerten. En hij improviseerde in een toegankelijk negentiende-eeuws muzikaal idioom. Zijn eigen composities waren uitsluitend gebaseerd op kerkliederen. Ook schreef hij veel over orgels, organisten en orgelmuziek in de NCRV-gids en orgel- en muziekbladen, runde hij een eigen muziekuitgeverij en belegde hij orgeldagen. Jarenlang gaf hij meer dan 100 concerten per jaar, door het hele land.
In zijn ogen was het calvinisme allerminst cultuurvijandig. Had het Hollandse calvinisme van de Gouden Eeuw dan niet zulke grootmeesters opgeleverd als de invloedrijke Amsterdamse componist en orgeldocent Jan Pietersz. Sweelinck? Zwart speelde ook diens werk en ontdekte de muziek van Hendrik Spuy. Bijzonder was dat hij zelf ondertussen niet in een calvinistische maar een (orthodoxe) lutherse gemeente werkte. En daar richtte hij een koor op waarmee hij cantates in kerkdiensten uitvoerde, oude passiemuziek van Schütz en ook zelfgeschreven werk. Zwart was cantor-organist!
Na zijn dood werd de ‘Zwart-stijl’ van muziekmaken in sommige protestantse kringen ongeveer als alleen zaligmakend voor de kerk gezien. Controverses daarover speelden mee in de protestantse polarisatie die leidde tot een splitsing van de NCRV. De nieuw opgerichte EO boycotte lange tijd het Liedboek van 1973 en de daarmee verbonden kerkmuziek. Maar Zwart zelf had zijn leerlingen juist altijd aangemoedigd om een eigen stijl te zoeken en open te staan voor nieuwe ontwikkelingen.
Feit blijft vooral dat hij bij duizenden mensen diepe snaren heeft geraakt, en dat zonder snaren maar met geluiden uit starre metalen pijpen.
(2018)