Mensen zonder bevoegdheid en opleiding toch het woord geven in de kerk kan veel goeds opleveren. Maar begin achttiende eeuw liep het onder de Franse protestanten uit de hand. In 1685 had de Zonnekoning het Edict van Nantes herroepen. Einde godsdienstvrijheid. Protestanten werden  op de vlucht gejaagd, tot de galeien veroordeeld, geëxecuteerd, gedwongen heropgevoed. Voor dopen, trouwen en begraven moest verplicht een priester worden ingeroepen. De illegale samenkomsten van wat er over was werden noodgedwongen geleid door leken: ‘profeten’ en ook ‘profetessen’. Soms waren ze nog kind. In hun boodschappen speelden visioenen een grote rol die hoop gaven op verlossing van de Hugenoten. En dit mondde tussen 1702 en 1704 in de Cévennen uit in een gewelddadige opstand, bekend als de oorlog van de Camisards.
     Antoine Court was als kind door zijn moeder meegenomen naar zulke bijeenkomsten. Nog maar 17 of 18 jaar oud werd hij ook zo’n lekenvoorganger. Maar hij kreeg twijfels over het gedrag van de profeten en profetessen en hun verhalen. Hij belegde daarom in 1715 met een handjevol andere voorgangers in het bergdorpje Montèzes een synode, de eerste in 35 jaar, in het sterfjaar van koning Lodewijk XIV. En hij ging met anderen rond trekken – vaak ’s nachts – om de ontregelde gemeentes weer te organiseren en regionale en nationale bijeenkomsten van afgevaardigden te beleggen voor gemeenschappelijk beleid. En om fanatisme te bestrijden. Dit stuitte niet alleen op weerstand van sommigen profeten en profetessen. De Camisards hadden ook de protestanten buiten Frankrijk kopschuw gemaakt. Die wilden niet geassocieerd worden met fanatici en rebellen. Maar Court wees geweld categorisch af en was een bevlogen ambassadeur voor zijn kerk. Hij liet zich bijscholen in Genève en officieel bevestigen. De theologen die Court de hand toestaken moesten op eieren lopen vanwege permanente Franse politieke druk.
      In 1729 noodgewongen gevlucht kreeg hij de predikantenopleiding voor de Fransen in het Zwitserse Lausanne onder zijn hoede. Vanuit zijn ballingschap bleef hij vasthoudend leiding geven aan de kerk van de Désert. Hij schreef een pleidooi voor staatkundige godsdienstvrijheid plus overzichten van de recente geschiedenis van zijn protestanten. Andere pleitbezorgers van maatschappelijke en politieke tolerantie zoals Voltaire gingen het ook voor hen opnemen. En ook omdat protestanten grote ondernemers voortbrachten, kwam het uiteindelijk goed met hun rechten.     Wie op vakantie in de Elzas of aan de Rivièra wel eens een protestantse kerkdienst heeft bezocht is vast wel eens gestuit op een ouderling als voorganger. Een mooi overblijfsel uit die woestijntijd van inspiratie ook zonder geleerdheid.  
(2018) 

Het staat al in Numeri 11. Twee lieden lopen in het kamp van Israël te profeteren zonder dat ze een officiële aanstelling hebben. Mozes wordt er niet zenuwachtig van. Maar Jozua, aankomend leider, wil dat het stopt. En zo hebben ook kerkleiders in de loop der eeuwen meestal graag de controle willen houden over de werking van de Geest.
Vrouwen roerden zich eigenlijk al de hele Middeleeuwen met het verlangen naar ruimte voor een eigen spiritualiteit met een eigen ’taal’. Margarete Porete was zo’n religieuze. Was ze een begijn? In elk geval hoorde ze bij de Broeders en Zusters van de Vrije Geest. Ze schreef in oudfrans over de mystieke weg naar God. Ondanks de veroordeling door de Inquisitie bleef een boek de ronde doen, met de omslachtige titel ‘De spiegel der eenvoudige, vernietigde zielen die één in wil en verlangen naar liefde hunkeren.’ In taal uit de wereld van de hoofse liefde geeft het een zevenstappenplan voor de ziel. Die kan dan al in dit leven een vereniging met God bereiken.
Wat haar vooral werd kwalijk genomen was de gedachte dat je dan je deugden en het redelijke denken achter je laat. Wie zich in de goddelijke liefde verliest raakt het verstand kwijt en wordt ‘ondeugend’. Wat ze beschrijft is te herkennen vanuit de beleving van een roes waarin de controle weg is. Iemand die enthousiast is, ‘vol van God’, kan het decorum kwijt raken of vreemde klanken uitstoten. Margarete bedoelde vooral dat de liefde van God je ook vrijmaakt van dwingend iets ‘moeten’ van God ter verbetering van je eigen gedrag of je gevoelens. Blijvend!
Maar ondermijnt dit niet de moraal? En als je dan ook nog de officiële door mannen geleide kerk betitelt als ‘de kleine kerk’, te onderscheiden van de Grote Kerk waarin de Liefde zegeviert, dan is je lot wel bezegeld. Haar boek werd rond 1300 al veroordeeld door de bisschop van Kamerijk en verbrand op de markt van Valenciennes. Margareta voegde toch nog hoofdstukken toe. Een nieuwe klacht volgde. Verschillende inquisiteurs bogen zich erover. Margareta werd vastgezet. Drie theologen beoordeelden het boek positief. Maar 21 theologen van de Universiteit van Parijs besloten eensgezind dat het ketters was. Met haar boek werd ze nu ook zelf verbrand. Ze ging waardig.
Met ondeugendheid kun je het tegenwoordig juist ver schoppen. Dwarse kunstenaars, tegendraadse denkers en andere vrije geesten krijgen gauw applaus. Soms raakt nu uit zicht dat bij de ‘vrije Geest’ het ontregelen geen doel op zich is.
(2018)

Op 24 mei 1738 ’s avonds om kwart voor negen gebeurde het. Eigenlijk had John Wesley geen zin gehad in de bijeenkomst aan de Aldersgate in London, maar hij was toch maar gegaan. Hij hoorde iemand de inleiding voorlezen die Maarten Luther ooit had geschreven op de Brief van Paulus aan de Romeinen. ‘Geloof is een goddelijk werk in ons, dat ons verandert en laat wedergeboren worden’. Wesley: ‘Er kwam voor het eerst een vreemd warm gevoel van binnen. Ik voelde dat ik werkelijk vertrouwde op Christus’.
Dit geldt als het geboortemoment van het Methodisme. John Wesley en zijn muzikale broer Charles werden samen met John Whitefield de stichters van deze tak van het protestantisme. Momenteel zijn er wereldwijd zo’n 70 miljoen methodisten. Ook het Leger des Heils kwam er uit voort. Methodisten stonden en staan vaak vooraan in de strijd tegen slavernij en schending van andere mensenrechten. Vanaf het begin kwamen veel aanhangers van de kant van arbeiders, gestraften en slaven.
Niet dat John Wesley vòòr die avond geen diepgelovig christen was. Het clubje vrienden waarmee hij als student in Oxford bijbelstudie deed werd al spottend ‘methodisten’ genoemd. John was een Anglicaans geestelijke, kende de boeken van grote mystieke auteurs en leefde zijn hele leven uiterst sober. Hij was al in Amerika geweest voor zendingswerk onder de Indianen. Maar tot dan was zijn geloof ‘meer dat van een slaaf dan van een zoon’.
De broers werden opwekkingspredikers. De wereld werd Johns parochie. In een halve eeuw reisde hij meer dan een kwart miljoen kilometer en hield hij 40.000 preken. Veel toehoorders hadden ter plekke indrukwekkende bekeringservaringen. Ze werden georganiseerd in klassen en kringen om in wekelijkse ontmoetingen te werken aan ieders groei in heiligheid. John deelde ‘tickets’ uit om de vordering bij te houden. Er werden boeken en tractaten gedistribueerd en eigen liedbundels. Ondanks tegenwerking bleven de Wesley’s verbonden aan de kerk van Engeland. Wel maakte John de Amerikaanse tak onafhankelijk.
Het methodisme borduurde voort op het piëtisme van de achttiende eeuw. Maar de nadruk op innerlijke heiliging was een nieuw accent en het methodisch nastreven van perfectie een nogal modern trekje. Het past daarbij dat John zich ontpopte als Arminiaan wat betreft de leer van de volharding en vrije wil. Toen dat discussie gaf met Whitefield lieten ze het uiteindelijk bij de conclusie dat ze het erover eens waren dat ze het oneens bleven. ‘We agree to disagree’. Ze zijn de eersten van wie deze uitspraak bekend is.
(2018)

Iemand moet de leiding hebben en er moeten huisregels zijn. Tot dat inzicht kwam Pachomius, een van de anachoreten in Egypte aan het begin van de vierde eeuw. Hij had heidense ouders en was tegen zijn zin terecht gekomen in het leger van keizer Constantijn (toen ook nog niet bekeerd). Pachomius had voedselverstrekkingen meegemaakt van christenen. Het had hem nieuwsgierig gemaakt en in 314 werd hij een van hen. Zoals zoveel anderen in die tijd trok hij zich ook terug naar de rand van de samenleving om zich toe te leggen op een geestelijk leven. Ene Paleamon werd zijn coach.
    Vaak woonden kluizenaars dicht bij elkaar, onderhielden ze onderling contact en deden ze dingen samen. Echte eenzaamheid zoals die van de beroemde Antonius pakte niet voor iedereen goed uit. Pachomius stichtte daarom het coenobitisme, het leven (bios) in een ommuurde gemeenschap (koinonia) van de eremieten (woestijnbewoners). De Regel die hij schreef werd een belangrijke bron voor latere Regels voor het kloosterleven zoals die van Benedictus. Overigens sprak en schreef Pachomius alleen Koptisch. Dat er toch soms onverwacht zinnen in goed Grieks of Latijn uit zijn mond kwamen, wordt verteld als een van de wonderen in zijn leven.
   Vanaf Pachomius wordt de geestelijk leider abba genoemd, ‘vader’, abt of abdis. Hij was er zelf een, succesvol. Maar hij wilde nooit als priester gewijd worden. Precies op het moment dat het christendom de erkende godsdienst wordt en allerlei vormen van institutionalisering van de Kerk een hoge vlucht gaan nemen, houdt hij de rem op het creëren van een baasjescultuur.
    Pachomius geeft de abt de pittige taak om elke drie dagen een leergesprek te leiden waarin hij een overweging houdt. Daarnaast is er elke morgen na het vieren van de liturgie een samenspreking. Iedereen kan er het woord krijgen. In slaap vallen wordt gestraft. De gemeenschap is ook een leerhuis, een plek waarin je aan elkaar en van elkaar leert. Je behoedt elkaar voor terugval of overdrijving. Je reikt elkaar gedachten en ideeën die je toewijding verdiepen en verrijken. Er zijn verhalen over intensief en geconcentreerd luisteren: niemand die op de grond spuugde!
   Nog steeds zoekt een beetje gelovige regelmatig anderen op, in gespreks- of gebedsgroep, Bijbelkring of leerhuis, een kerkvrienden-eetclub met app-groep. Je kunt niet leven van kerkdiensten alleen.   
En niet zonder desserts….  
(2018)

Vanuit de pastorie van het Zwitserse arbeidersdorp Safenwil werd een eeuw geleden een theologische revolutie ontketend met een wonderlijk boek, een commentaar op de Brief aan de Romeinen. Ds. Karl Barth wilde een nieuw soort theologie. Heel dicht bij de apostel Paulus, bijbelse theologie. Wel in de filosofische taal van zijn tijd, maar kritisch over de cultuur, de politiek en het christendom van Europa. Vriend ds. Thurneysen dacht via brieven mee. Barth sympathiseerde met de socialisten en was diep geschokt over de Duitse universiteiten waar hij had gestudeerd. Bijna alle hoogleraren steunden Kaiser Wilhelms oorlog. ‘God wil het’. Tijd voor het opnieuw peilen van het Evangelie van oordeel en genade. God is anders. Weg met het theologische liberalisme dat groot denkt over de mens en klein over God. Het boek baarde in 1919 veel opzien, ook bij de tweede druk van 1922 toen Barth het boek geheel omgewerkt had en nog kritischer was. Ook ‘links’ kon het Koninkrijk van God niet brengen.
Hoogleraarsbenoemingen volgden. Zijn theologische ontwikkeling maakte hem in toenemende mate tot bewonderaar van Luther en Calvijn en andere oude klassiekers. Na wat vooroefeningen begon hij begin jaren ’30 aan zijn grote werk: het schrijven van een nieuwe geloofsleer, de Kirchliche Dogmatik, afgekort KD. Hoewel er in een halve eeuw een reeks dikke banden verscheen, kreeg Barth het niet af. Ondertussen was hij wel de meest invloedrijke theoloog van de eeuw geworden, een leraar voor protestanten en rooms-katholieken over de gehele wereld. Dat werd versterkt door zijn voortrekkersrol in het kerkelijk verzet tegen Hitler. Hij redigeerde de Barmer Thesen, het belijdenisgeschrift dat verheerlijking van de Führer radicaal veroordeelde in Christus’ naam. Hitler verjoeg hem uit Bonn. Vanaf 1935 was Bazel Barths hoofdkwartier.
Maar ook de Koude Oorlog kreeg zijn steun niet. De westerse kritiek op het communisme was hem te goedkoop. En zo had Barth wel meer verrassingen. Zo vond hij de muziek van Mozart dichter bij het Evangelie staan dan die van Bach. En preken deed hij het liefst in de gevangenis. Minder aangenaam was zijn wonderlijke relatie met zijn secretaresse, de theologe Charlotte von Kirschbaum.
Die KD, in brieven met zijn Nederlandse bewonderaar K.H. Miskotte aangeduid als Moby Dick, naar een bekende literaire walvis, was wel erg breedsprakig. Die boeken zijn nu voor een habbekrats te koop. De essentie blijft goud waard: een getuigende theologie met diep respect voor het Woord dat uit de bijbelse geschriften opklinkt, eerbiedige overweging van de betekenis van de ene Naam.
(2018)

Athanasius heeft vurig gestreden voor de goddelijkheid van Christus. Hij had nog de hevige christenvervolgingen onder de laatste keizers voor de bekering van Constantijn meegemaakt. Daarna speelde hij een grote rol in de slepende conflicten in het keizerrijk over de goddelijke natuur van Christus. Als assistent van zijn bisschop Alexander woonde hij het Concilie van Nicea bij dat in 325 door de keizer was samengeroepen om eenheid van de kerk te bewerkstelligen. Er werd een belijdenis aangenomen en de leer van Arius werd veroordeeld. Terug in Alexandrië werd Athanasius in 328 de nieuwe bisschop van deze grote Egyptische stad. Vasthoudend bleef hij de Arianen bestrijden, ook al hadden ze lang de wind mee van bisschoppen en keizers, vooral in het oostelijke deel van het rijk. De ‘houwdegen en doordouwer’ werd wel vijf keer verbannen vanwege zijn onverzettelijkheid. Hij wist het meestal in zijn voordeel om te buigen. Toen het huidige Trier zijn ballingsoord was, wierf hij onder de bisschoppen aldaar nieuwe medestanders.
Sinds de vierde eeuw is de tweenaturenleer het kenmerk van christelijke rechtzinnigheid. Behalve mens is Christus ook voluit God. De Zoon is ‘geboren’ uit de Vader. Ze zijn wezenlijk één. Het motief is dat de belichaamde mensenliefde van Jezus Christus en de goddelijkheid van God niet uit elkaar getrokken mogen worden. Hun eenheid is de spijker waaraan onze verlossing hangt. En die is wezenlijk voor God. Zonder dat God erbij verliest. ‘Zonnestralen veroorzaken ook geen afname van het licht van de zon’.
Maar de ‘geloofsbelijdenis van Athanasius’ die ook de Protestantse Kerk erkent als belijdenisgeschrift, is niet van zijn hand. Gelukkig maar, het heeft geen warme toon. Wel is hij de auteur van een reeks Paasbrieven, geschreven voor zijn bisdom. In de 39ste somt hij de canonieke boeken van de Bijbel op.
En beroemd werd zijn ‘Leven van de Heilige Antonius’. Athanasius was bevriend met deze grote Egyptische asceet. Toen deze stierf kreeg hij een van zijn twee schapevellen. De biografie die hij vervolgens schreef gaf een enorme impuls aan het leven in afzondering in kluizen en kloosters volgens het principe van ‘ora et labora’, bid en werk. Het was de eerste hagiografie, nagevolgd tot op de huidige dag. Want goede verhalen over andere levens, heilig of minder heilig, kunnen ons helpen om te worden wat we niet waren.
In de kerk van het Westen werd 2 mei de gedenkdag van Athanasius.

(2018)

In onze tijd zou hij voor de rechter gedaagd worden vanwege het laten verrichten van kinderarbeid. Maar Wichern vond dat kinderen van veel fysieke inspanning niet slechter werden. Ze hebben geen zitvlees voor urenlang in de schoolbanken. Ze moeten hun energie kwijt.
Het Rauhe Haus was vernieuwend wat betreft opvang en opvoeding van verwaarloosde jongeren. De predikant Wichern stichtte het in een voorstad van Hamburg, een ruige buurt vol armoede en verwaarloosde kinderen. Hamburg had er de galg staan. Wichern begon een opvang in maximaal tien groepen met elk twaalf kinderen waarvoor zoveel mogelijk een gezinssfeer werd gecreëerd. Tussen de huizen tuinen. Het model ‘reddingshuis’ werd al snel in veelvoud over heel Duitsland gekopieerd.
Wichern was een belangrijke exponent van het opwekkingschristendom van de negentiende eeuw dat de missie zag om mensen te ‘redden’ uit de ellendige cocktail van armoede, onderontwikkeling en sociale verwaarlozing. Zulke mensen hadden ook zelf schuld, vonden ze. Maar de nadruk lag op de liefde die kon redden, liefde die begripvol maar ook robuust durft in te grijpen. Opvoeding en vorming tot christen vloeiden daarbij erg inéén. Maar in het Rauhe Haus werd er niet geslagen. Er werd gepraat, in wekelijkse gesprekken met de pupillen gericht op hun ontwikkeling.
En van het een kwam het ander. Wichern trok door heel Duitsland. Zijn maandblad in 1844 opgericht oefende grote invloed uit. En toen rond het revolutiejaar 1848 Marx het ‘proletariaat’ internationaal in beweging begon te brengen om politieke veranderingen af te dwingen, kon Wichern op een Kerkendag in Wittenberg de beweging van Innere Mission opstarten. Die ‘inwendige zending’ leverde hele series scholen, ziekenhuizen en opvangcentra op, ook in ons land.
De Pruisische koning Friedrich Wilhelm IV had een stevige agenda voor een protestantse identiteit van zijn land. Hij maakte Wichern tot supervisor van het gevangeniswezen. Dat liep niet helemaal goed af. Als gevangenen bewaken en evangeliseren door elkaar lopen krijgen ze beide een verkeerde klank. Maar Wichern blijft de grote pionier van vernieuwing van het diaconaat van de kerk en Inwendige Zending is nooit meer van de kerkelijke agenda’s verdwenen. Hij had de kwaliteiten om een belangrijk theoloog te worden. Maar zijn roeping luidde anders. En ook diaconaal handelen is Bijbeluitleg.
En hij is de bedenker van de adventskrans met vier witte kaarsen voor de zondagen en rode voor alle dagen ertussen.

In onze tijd zou hij voor de rechter gedaagd worden vanwege het laten verrichten van kinderarbeid. Maar Wichern vond dat kinderen van veel fysieke inspanning niet slechter werden. Ze hebben geen zitvlees voor urenlang in de schoolbanken. Ze moeten hun energie kwijt.
Het Rauhe Haus was vernieuwend wat betreft opvang en opvoeding van verwaarloosde jongeren. De predikant Wichern stichtte het in een voorstad van Hamburg, een ruige buurt vol armoede en verwaarloosde kinderen. Hamburg had er de galg staan. Wichern begon een opvang in maximaal tien groepen met elk twaalf kinderen waarvoor zoveel mogelijk een gezinssfeer werd gecreëerd. Tussen de huizen tuinen. Het model ‘reddingshuis’ werd al snel in veelvoud over heel Duitsland gekopieerd.
Wichern was een belangrijke exponent van het opwekkingschristendom van de negentiende eeuw dat de missie zag om mensen te ‘redden’ uit de ellendige cocktail van armoede, onderontwikkeling en sociale verwaarlozing. Zulke mensen hadden ook zelf schuld, vonden ze. Maar de nadruk lag op de liefde die kon redden, liefde die begripvol maar ook robuust durft in te grijpen. Opvoeding en vorming tot christen vloeiden daarbij erg inéén. Maar in het Rauhe Haus werd er niet geslagen. Er werd gepraat, in wekelijkse gesprekken met de pupillen gericht op hun ontwikkeling.
En van het een kwam het ander. Wichern trok door heel Duitsland. Zijn maandblad in 1844 opgericht oefende grote invloed uit. En toen rond het revolutiejaar 1848 Marx het ‘proletariaat’ internationaal in beweging begon te brengen om politieke veranderingen af te dwingen, kon Wichern op een Kerkendag in Wittenberg de beweging van Innere Mission opstarten. Die ‘inwendige zending’ leverde hele series scholen, ziekenhuizen en opvangcentra op, ook in ons land.
De Pruisische koning Friedrich Wilhelm IV had een stevige agenda voor een protestantse identiteit van zijn land. Hij maakte Wichern tot supervisor van het gevangeniswezen. Dat liep niet helemaal goed af. Als gevangenen bewaken en evangeliseren door elkaar lopen krijgen ze beide een verkeerde klank. Maar Wichern blijft de grote pionier van vernieuwing van het diaconaat van de kerk en Inwendige Zending is nooit meer van de kerkelijke agenda’s verdwenen. Hij had de kwaliteiten om een belangrijk theoloog te worden. Maar zijn roeping luidde anders. En ook diaconaal handelen is Bijbeluitleg.
En hij is de bedenker van de adventskrans met vier witte kaarsen voor de zondagen en rode voor alle dagen ertussen.

(2018)