John Woolman

Posted on

O, laten wij die de oorlog verklaren aan oorlogen en die erkennen dat wij alleen op God vertrouwen, in het licht wandelen en daarin onze bezittingen, waardevolle spullen, meubels en kleren bezien of zij mogelijk de zaden van oorlog voeden.

*19 oktober 1720, Rancocas, New Jersey
† 7 oktober 1772, York (GB)

Tot ver in de achttiende eeuw was ondanks bewegingen van religieuze opwekking en intellectuele Verlichting slavernij volstrekt vanzelfsprekend. Ook voor de Quakers, de Vrienden van het Licht. Dat zij in de voorhoede kwamen van de strijd om afschaffing van slavenhandel en slavernij is voor een flink deel te danken aan John Woolman.
Geheel in Quaker stijl is zijn autobiografie doorspekt van getuigenissen over dromen en spirituele inzichten. ‘Al voor mijn zevende raakte ik vertrouwd met de werken van Goddelijke Liefde’. Ongeveer 23 jaar oud kreeg hij veelvuldig ‘verse hemelse openingen’ over de zorgzame voorzienigheid van de Almachtige voor zijn schepping, de mens in het bijzonder. Hij was toen werkzaam bij een koopman. Die vroeg hem om een rekening te schrijven voor de verkoop van een zwarte vrouw. Een gewetensconflict! Slaven houden leek hem ‘inconsistent’ met christelijk geloof. Deze keer gehoorzaamde hij zijn chef nog. De volgende keer weigerde hij.
Woolman trouwde met een geloofsgenote en koos voor onafhankelijkheid door kleermaker te worden, goed te combineren met de publieke verkondiging die hij als zijn opdracht voelde. Na twee grote reizen door zuidelijker staten vond hij dat de extreme onderdrukking van veel slaven maar een duister schijnsel over het land liet hangen. Hij schreef Enkele beschouwingen over het houden van negers. Mannen en vrouwen zijn gelijkelijk geschapen naar het beeld van God. Christelijk geloof is een boodschap over vrijheid voor iedereen! En er ging hem ook een licht op over de positie van de oorspronkelijke bevolking van Amerika. Hij bezocht dorpen van Indianen, zette zich in voor het beperken van de verkoop van rum en ijverde voor een rechtvaardiger landpolitiek.
Kenmerkend was zijn consequente levenshouding. Hij reisde zoveel mogelijk te voet, at vegetarisch en droeg ongeverfde kleding (verfstoffen werden vervaardigd door slavenhanden). Bij oorlogen in 1755 met Fransen en Indianen weigerde hij belasting te betalen. Een keer liep hij weg van een diner toen bleek dat de zwarte bedienden slaven waren. Waarop de eigenaar beloofde hen vrij te laten.
In 1772 voer hij naar Londen. De Quakers namen er een anti-slavernij-oproep op in hun jaarlijkse rondzendbrief. De rijke Londenaren waren onder de indruk geraakt van zijn oprechtheid. Kort erna overleed hij aan waterpokken. Zijn Dagboek verscheen postuum en is eindeloos herdrukt: een monument van Amerikaanse spiritualiteit. (2020)

John Henry Newton

Posted on

Genade, zo oneindig groot,
dat ik die ’t niet verdien
het leven vond, want ik was dood
en blind, maar nu kan ‘k zien.

*24 juli 1725, Londen
† 21 december 1807, Londen

John Newton schreef Amazing Grace eind 1772 tijdens het voorbereiden van een preek over 1 Kronieken 17:16-17, waar David zich verwondert over Gods uitverkiezing van zijn familie. Pas in 1835 werd de tekst gekoppeld aan de tune genaamd ‘New Britain’ waarmee het echt beroemd werd. Het lied is gezongen door zangers en zangeressen als Elvis Presley, Johnny Cash, Aretha Franklin. Barack Obama zette het lied in bij de begrafenis van een slachtoffer van een racistische moord in Charleston. Bij ons combineerde Mieke Telkamp de melodie met ‘Waarheen, waarvoor’. Die draak van een tekst heeft het lied geen goed gedaan. Het ontbreekt in onze officiële liedboeken.

Newton had vanaf zijn elfde op zee gezeten en letterlijk en figuurlijk een stormachtig leven geleid. Hij had midden tussen slaven gezeten, had zeelui voor zijn ogen overboord zien slaan, en was jarenlang zelf slavenhandelaar geweest met The Greyhound, ook nadat het geloof langzamerhand wat voor hem was gaan betekenen. Pas rond 1754 kwam een definitieve ommekeer. Hij ging aan wal en bekwaamde zich via studie naast zijn werk tot voorganger. Zoals bij wel meer bekeringen speelde de lezing van ‘De navolging van Christus’ van Thomas a Kempis een rol, naast zijn moeder en zijn jeugdliefde.

Hij sympathiseerde met stromingen buiten de Anglicaanse Kerk, maar werd toch toegelaten als voorganger. Zestien jaar was hij predikant in het plaatsje Olney. Er moest een galerij in de kerk worden bijgebouwd. Hij lokte de depressieve dichter William Cowper naar Olney en schreef samen met hem de Olney Hymns.

Zijn autobiografie Genade brengt me thuis schreef hij in 1764, een in elf brieven zowel een liefdesverslag, een verslag van een zeereis, als een verslag van Gods ingrijpen in zijn leven. Ook andere boeken hebben vaak de briefvorm. Een ervan ontstond door correspondentie met onder meer met Helperus Ritzema van Lier, predikant te Kaapstad.

In 1779 werd hij dominee van de St. Mary Woolnot in Londen. Hier kreeg hij veel invloed op tal van mensen, waaronder de parlementariër en abolitionist William Wilberforce. Pas in 1788 publiceerde hij zelf zijn Gedachten over de slavenhandel, een spijtbetuiging over de verschrikkingen waaraan hij had meegewerkt. Alle parlementsleden kregen een exemplaar. Newton bleef preken tot zijn dood, op ’t laatst blind.

2019

Theodorus Studita

Posted on

Je zult geen slaven bezitten, noch voor de huishouding, noch voor het werk op de akkers. Want de mens is geschapen in het beeld van God.

759 Constantinopel – 11 november 856 Bithynië

Het oudste christelijke getuigenis van verzet tegen slavernij staat in een schrijfsel van Theodorus Studita. Het komt daarmee uit nogal onverwachte hoek. In de negende eeuw gaan in het Byzantijnse rijk de zeeën hoog over iets heel anders. Geestelijken liggen dan namelijk met elkaar en met de machthebbers ernstig overhoop over de vraag of je wel of niet beeltenissen mag vereren. Afwisselend is de macht in kerk en staat in handen van de iconoclasten: zij die afbeeldingen bestrijden, dan wel de iconodulen, de voorstanders van het bidden met ikonen. Theodorus Studita is een voorstander.

Zijn oom Plato had de hele familie overgehaald om het familiebezit in Bithynië om te zetten in een klooster. Theodorus was er zijn rechterhand. Later kreeg hij zelf de leiding over het oude Studionklooster in Constantinopel. Hij bouwde het uit met een scriptorium en een bibliotheek, schreef hymnen, regelde het leven in gemeenschap, het handwerk en het beheer van de goederen. Het werd daardoor eeuwenlang een van de belangrijkste kerkelijke instellingen in Griekenland. Maar door zijn kritische opstelling bij de echtscheiding en hertrouw van een van de keizers en andere verwikkelingen raakte hij voor lange tijd in ballingschap in Anatolië. In vele brieven bleef hij geestelijk leiding geven. Toen de strijd definitief ten gunste van de ikonenliefhebbers beslecht was, steeg zijn gezag tot grote hoogte. Hij werd een heilige.

Het verbod op slavernij staat in zijn testament met aanwijzingen voor het beheer van de kloosters. Het christendom had de praktijk van de slavernij altijd al wel gematigd, maar niet bestreden. Voor het eerst klonk nu een belangrijk bijbels argument. De mens is geschapen naar het beeld van God. Behalve geschilderde beeltenissen verdienen dus ook de levende beelden van God respect!

En het revolutionair potentieel van die Bijbeltekst is met de afschaffing van de institutionele slavernij, tien eeuwen na Theodorus, niet uitgeput. Hoe lang is het verschil in rangen en standen nog breed uitgemeten? Het blijft een opgave om bij verschillen in werk, opleidingsniveau en inkomen de menselijke waardigheid niet uit het oog te verliezen.

Overigens verbood Theodorus in één adem door ook het bezit van vrouwelijke dieren (nog altijd van toepassing op het kloostereiland Athos). De kloosterling zou tot verlangen naar het andere geslacht kunnen worden aangezet! Soms is kerkgeschiedenis ook gewoon grappig.

2017