Symeon de Dwaas

Posted on

Wij zijn dwaas omwille van Christus
1 Korintiërs 4: 10

6e eeuw, Syrië

De leukste heiligenlegende ooit is geschreven door Leontios van Neapolis, bisschop op Cyprus aan het begin van de zevende eeuw, vlak voordat de Arabische legers het Midden-Oosten overspoelen. Theoloog, reisondernemer, collega en plaatsgenoot Jan Hofstra (1945-2015) heeft een uitvoerige studie aan deze auteur en zijn geschriften gewijd. Aan het eind weet je het nog niet: is Het Leven van Symeon de Heilige Dwaas een verzonnen of een vernomen verhaal?

Symeon is een anachoreet, een kluizenaar. Daarvan waren er heel wat in de vierde en vijfde eeuw. Sommigen woonden jarenlang boven op een pilaar. Dit leven in strikte soberheid en afzondering is al vreemd. Maar Symeon kreeg na dertig jaar leven in de woestijn de roeping om nog een stapje verder te gaan. Hij moest met ‘wonderbaarlijke en bewonderenswaardige daden’ van krankzinnig gedrag het boze in de wereld bestrijden.

Plaats van handeling: de stad Emesa. Hij pleegt zijn intocht door met een dode hond aan een touw de poort door te gaan. Vervolgens verstoort hij een kerkdienst en gooit hij aan de ingang de tafels van koekverkopers om. Hij incasseert een pak slaag. Symeon, vrij van alle begeerte, danst met lichtekooien, loopt ongekleed het badhuis voor vrouwen binnen, doet zijn behoefte op de markt, leeft veertig dagen zonder voedsel maar eet dan op Witte Donderdag bonen. Hij loopt met een streng worstjes als stola om de hals de kerk in. Gedoopt in mosterd eet hij ze op. Mensen die hem bespotten smeert hij mosterd in de mond. Een man met vlekken op de ogen smeert hij die mosterd zelfs op de ogen. Door het dolle heen loopt de man dan alle dokters af tot hij tenslotte de raad van Symeon opvolgt om zich te wassen met azijn en knoflook. Zijn ogen zijn gezond! ‘Steel dan voortaan geen geitjes meer van de buurman.’ Symeon is helderziend en zijn gekkigheid heeft magische uitwerking. Zelf een schooier, bezorgt hij vijf van tien lanterfanten na gebed heerlijke broodjes die nooit meer opraken zolang ze niet meer op het slechte pad gaan. Drie worden monnik. Enzovoort. Mensen bekeren zich van overspel, diefstal, ketters geloof.

Het is duidelijk dat Leontios hem op Jezus vindt lijken. Juist een gesjeesde monnik weerspiegelt de dwaasheid van God die sterker is dan de wijsheid van mensen. Liefde doet soms idioot. Emesa heet nu Homs. Waar pater Frans van der Lugt in 2014 om het leven kwam die zo dwaas was niet op de loop te gaan voor terroristen.

(2020)

Pater Damiaan

Posted on

Nochtans maak ik me leproos met de leprozen, wanneer ik preek spreek ik hen toe als ‘Wij melaatsen’

*3 januari 1840, Ninde (B.) – † 15 april 1889, Molokai (Hawaiï)

Er was voor de zeer besmettelijke ziekte lepra tot ver in de twintigste eeuw geen medicijn. Als quarantainemaatregel werden de leprozen vaak voor de rest van hun leven in een aparte kolonie gehuisvest. Een ervan was het schiereiland Molokai op Hawaï.

Damiaan de Veuster was het zevende kind uit een Vlaams boerengezin. Zeven jaar oud verloor hij een zus aan cholera. Als zestienjarige ging hij het klooster in. Hij werd pater van de Congregatie van de Heilige Harten van Jezus en Maria. Na zijn studie kreeg Damiaan toestemming om als missionaris te gaan werken op de Hawaï-eilanden. Hij vervulde daarmee de droom van zijn broer die tyfus had gekregen en niet kon gaan.

In 1864 kwam hij aan in dit ‘verdorven, heidens en afgodisch land.’ Na arbeid als rondreizend missionaris en parochiepriester stelde hij zich in 1873 beschikbaar voor de leprozen van Molokai. Hij kende de risico’s, maar ze hadden God nodig. De kolonie telde 700 tot 1000 melaatsen. Ze leden niet alleen lichamelijk. Damiaan zag extreme dronkenschap, immoreel gedrag, misbruik en grote wanhoop. Ze kregen voedsel en andere voorzieningen, maar geen medische hulp. Behalve priester met soms elke dag een begrafenis werd Damiaan ook dokter, ziekenverzorger, begrafenisondernemer, timmerman van 600 doodskisten. Hij stelde begrafenisverzekeringen in. Wetten werden weer nageleefd. Er kwamen degelijke huizen, dorpen, een school, een bloeiende parochie. Een van zijn smeekbrieven haalde de Britse pers. Vanuit het buitenland kwamen geld, medicijnen en kledij, vaak van protestanten.

Kerkdiensten opende pater Damiaan met de woorden ‘Mijn dierbare broeders en zusters’. Op een morgen in 1885 moest hij zeggen: ‘Mijn collega melaatsen, ik ben één van u.’ Hij overleed vier jaar later. Zijn indrukwekkende antwoord op de vraag naar Gods aanwezigheid in schrikbarend lijden was verbinding en eenwording met hen. In zijn brieven schreef hij vaak dat hij tevreden en gelukkig was tussen zijn melaatsen.

Er werd wel gedacht dat lepra het gevolg was van ontucht. Ook Damiaan is tijdens zijn leven nog aan vernederende onderzoeken onderworpen. Maar na zijn dood is hij op allerlei voetstukken gezet: standbeelden, een zalig- en heiligverklaring, plechtige herbegrafenis en verkiezing tot grootste Belg.

Bestrijding van het ‘eenzaamheidsvirus’ is ook nu soms riskant werk. Applaus voor allen die ondanks besmettingsgevaar het noodzakelijke doen!

(maart 2020)

Friedrich Christian Carl von Bodelschwingh

Posted on

We kunnen helpen om plekken te scheppen waar het lichtschijnsel van de hoop het donker van de aarde binnen valt

*6 maart 1831, Tecklenburg – † 2 april 1910, Bielefeld-Bethel

De naam Von Bodelschwingh is onlosmakelijk verbonden geraakt met de zorg voor epileptici als belangrijk onderdeel van ‘Inwendige Zending’. Zijn werk werd een stimulerend voorbeeld voor de gehandicaptenzorg als onderdeel van de protestantse diaconale arbeid ook elders.
Friedrich sr. kwam uit een vooraanstaande Westfaalse familie. Zijn vader was minister geweest en zelf was hij speelkameraad van de latere keizer Frederik III. Hij wilde mijnbouw studeren, maar het werd een hogere landbouwopleiding. Als opzichter zag hij vervolgens de armoede van de landarbeiders. Hij voelde daardoor roeping voor missionair werk. Zijn ouders vonden dat hij dan eerst theologie moest studeren. Na afronding van zijn predikantsopleiding werd hij voorganger van een Duitse gemeente in Parijs, waar veel Duitse arbeiders werkzaam waren. Hij stichtte er een kerk en een school. In 1872 volgde zijn benoeming als hoofd van de protestantse stichting ‘Bethel’ in Bielefeld die sinds 1867 epileptici huisvestte. Onder zijn leiding werd het werk enorm uitgebreid. Het ging ook allerlei andere handicaps omvatten. ‘Bethel’ werd de grootste diaconale onderneming in Europa.
Von Bodelschwingh stichtte ook een spaarbank om de armen te helpen huiseigenaar te worden, en een vakantiekolonie op het eiland Amrum. Zijn kwaliteiten als geldwerver bezorgden hem de bijnaam ‘de meest succesvolle bedelaar van Duitsland ooit’. Hij sloeg graag nieuwe wegen in en had al in 1886 een telefoon. Een belangrijke noviteit was de kledinginzameling die hij op touw zette. Niet alleen konden de gegoede burgers zo hun afdankertjes een tweede leven bezorgen en zichzelf een goed gevoel, de armen kregen zo werk in het inzamelen, herstellen en verkopen van tweedehands spullen. Zulke ‘Brockensammlung’ heeft met de verspilling van de moderne consumptiemaatschappij en de druk op het milieu alleen maar aan belang gewonnen.
Zijn zoon Friedrich, ‘Fritz’, kreeg na hem de leiding over ‘Bethel’. Uit respect voor zijn ouders gaf hij weeskinderen waarvan de geboortedag niet bekend was als verjaardagsdatum 6 maart voor de jongens en 20 februari voor de meisjes. Fritz kreeg te maken met de nazipolitiek van gedwongen sterilisatie en ‘euthanasie’ op ‘onwaardige’ levens. Hij weigerde zijn bewoners uit te leveren en wist mede dankzij zijn internationale reputatie het uitroeien van ‘Bethel’ te voorkomen. De Bethel-stichting helpt nog altijd meer dan 14.000 mensen.

2020

Koos Koster

Posted on

soms
in een onbewaakt ogenblik
zou ik willen protesteren
de straat opgaan
zeggen waar het op staat

*9 januari 1936, St. Annaparochie – † 17 maart 1982, El Salvador

Journalist Koos Koster werd met zijn team doodgeschoten door het kolonelsregime, terwijl ze een reportage maakten over de aanloop naar verkiezingen in El Salvador.
Koster deed niet aan neutrale berichtgeving. Zijn boeken, verslagen en documentaires voor de IKON waren geëngageerd en confronterend. Hij moest onrecht aan de kaak stellen. Bisschop Oscar Romero in El Savador had eens tegen hem gezegd: ‘Jullie hebben een heilig beroep, jullie moeten de waarheid vertellen.’
Koster was een van de twaalf kinderen van ds. Sam Koster, Zeeuw in Friesland. Een traumatische ervaring was dat hij als kind zijn vader had zien vertrekken. Hij had vader wel geholpen met liederen zoeken bij de preek. Het gezin moest de pastorie uit.
Als theologiestudent in Kampen tekende hij eind jaren ‘50 protest aan tegen de ‘steriele’ theologie aan de academie. Het werd tijd om maatschappelijke vragen als rassendiscriminatie en politiek en economisch kolonialisme te bespreken. Na zijn studie werd hij vicaris van de Nederlandse Oecumenische Gemeente in Berlijn onder leiding van ds. Bé Ruys, bekend om haar sympathie voor de DDR. De Stasi-informant die Koster schaduwde berichtte dat ‘Kos’ oprecht was in zijn geloof. Koster schreef over de DDR. En journalistiek kreeg steeds meer zijn interesse.
De Russische inval in Praag in ’68 bracht een scheuring teweeg onder christensocialisten. De DDR werd verboden gebied voor Koster. Hij verwachtte meer positiefs van de bevrijdingsbewegingen tegen de kolonelregimes in Latijns-Amerika. Na een scriptie over de bevrijdingstheologie vond hij daar werk als journalist.
Bij de staatsgreep in Chili in 1973 werd hij direct gearresteerd. Hij was getuige van moorden en martelingen van journalisten om hem heen. Dankzij ingrijpen van de regering-den Uyl ontsnapte hij met zijn vriendin aan de dood. Maar de nachtmerries namen wel toe.
Na de moord op bisschop Romero in 1980 maakte Koster een heftige documentaire over ‘het gekruisigte volk’ van El Salvador. Comité’s van Dwaze Moeders stond hij ook met raad en daad bij. ‘Nood breekt wet, soms moet verslaglegging en hulp gecombineerd worden.’ Ondanks aanvaringen over zijn steun aan gewapend verzet kreeg hij in 1982 toch het vertrouwen voor een documentaire. Als geldkoerier voor de Wilde Ganzen, de inzamelingsactie van de IKON, had hij bij zijn dood 30.000 gulden bij zich.
We lezen in deze weken het Exodusverhaal. Onderdrukking blijft verslaggevers nodig hebben die ons wakker houden.

maart 2020

Anne Frank

Posted on

O, het is treurig, heel treurig, dat weer voor de zoveelste maal de oude wijsheid bevestigd is: wat één christen doet, moet hijzelf verantwoorden, wat één jood doet, valt op alle joden terug

  • 12 juni 1929, Frankfurt am Main – † februari 1945, Bergen-Belsen

De Nederlandse vestiging van Opekta, geleermiddel voor jam, werd in 1933 door Otto Frank opgericht in Amsterdam. In 1940 verhuisde het bedrijf naar Prinsengracht 263. Hier dook het gezin Frank in juli 1942 onder. Ze wisten het. Anne schreef op 9 oktober 1942 in haar dagboek. ‘Wij nemen aan dat de meesten vermoord worden. De Engelse radio spreekt van vergassing, misschien is dat wel de vlugste sterfmethode.(…) De heren Duitsers zijn niet zuinig met hun straffen.’
Otto overleefde als enige van zijn gezin de concentratiekampen. Hij zorgde voor de uitgave van het dagboek van zijn dochter Anne. Bij de verraderlijke arrestatie van de onderduikers waren de papieren gelukkig achtergebleven en opgeborgen. Met talloze vertalingen van Het Achterhuis en opvoeringen als toneelstuk of musical werd Anne beeldbepalend voor de slachtoffers van de Jodenvervolging.
Er werd veel gelezen in het Achterhuis. Het versnelde de ontwikkeling van de ‘bakvis’ die ervan droomde als schrijfster bekend te worden. Wat een open geest! Ze demoniseerde de Duitsers niet en idealiseerde de Joden niet. Ze was Oranjegezind en vond dat er maar veel goede mensen in Nederland waren. Ze kon er niet bij dat antisemitisme ook vat kreeg op Nederlanders.
Met haar vader deelde ze een milde vorm van godsdienst. Op haar eerste Sinterklaas (1942) kreeg ze van hem een kinderbijbel mét verhalen uit het Nieuwe Testament. Het deed haar pijn dat haar vriendje Peter niet om godsdienst gaf en vloekte. Ze schreef: ‘Mensen die een godsdienst hebben, mogen blij zijn, want het is niet iedereen gegeven aan bovenaardse dingen te geloven. Het is niet eens nodig bang te zijn voor straffen na de dood; het vagevuur, de hel en de hemel zijn dingen die velen niet aan kunnen nemen, maar toch houdt de een of andere godsdienst, welke het is doet niets ter zake, de mens op het goede pad. Het is geen angst voor God, maar het hooghouden van eigen eer en geweten. Hoe mooi en goed zouden alle mensen zijn, als ze elke avond voor het inslapen zich de gebeurtenissen van de hele dag voor de ogen riepen en dan precies zouden nagaan, wat goed en slecht geweest is aan hun eigen optreden.’

2020

Paulus Hermanus Borgers

Posted on

‘Moet men vergeven? De duivel vergeeft men niet. Die bestrijdt men.’

  • 21 mei 1900, Amsterdam – † 10 februari 1945, Neuengamme

Tijdens de Duitse bezetting hebben er meer dan honderd Nederlandse predikanten gevangen gezeten. Ruim zestig kwamen in een Duits of Pools concentratiekamp terecht en ruim de helft daarvan is er om het leven gekomen. Hitler had in 1939 voor de duur van de oorlog wel actie tegen de katholieke en protestantse kerken verboden. Maar opruiende en ‘politieke’ voorgangers werden aangepakt. ‘Deutschfeindliche’ uitspraken in de preek, voorbede voor de koningin, het voorlezen van kanselboodschappen over de Jodenvervolging en helemaal de deelname aan het ondergrondse verzet konden een reden tot arrestatie zijn.
Ds. Paul Borgers was predikant van de Evangelisch-Lutherse Gemeenten in Doesburg en Apeldoorn. Hij werd op 10 december 1944 gearresteerd vanwege zijn felle protesten tegen de bezetting en vanwege het feit, dat hij elke zondag bad voor de Joden en de Koningin. Twee maanden later bezweek hij in het concentratiekamp Neuengamme (D.).
Na zijn HBS-diploma had hij gewerkt in het bankwezen. Een veelbelovende carrière werd afgebroken omdat hij roeping kreeg voor het predikantschap. Na zijn studie theologie in Amsterdam werd hij Luthers predikant, achtereenvolgens in Monnickendam, Den Helder, Rotterdam en vanaf 1935 van de gecombineerde Evangelisch-Lutherse Gemeenten van Apeldoorn en Doesburg.
Tijdens de bezetting trok hij op de kansel en in de Lutherse synode fel van leer tegen het nazi-regime. Net als onder Duitse Lutheranen klonken ook hier stemmen die moeite hadden met kritiek op de overheid. Zijn reactie was: ‘Zou dit niet de geest van Luther zijn, welnu, dan richten we ons in dit geval niet naar Luther.’ Een Joodse inwoner van Apeldoorn getuigde later: ‘Nimmer heb ik zo horen bidden voor mijn volk, als ds. Borgers dat deed’. En toen de bezetter de lichamen van gefusilleerde verzetsstrijders in Apeldoorn langs de kant van de weg legden met het bord ‘Terrorist’ vond Borgers het ongepast om over vergeving te spreken. ‘Ik blijf met alle kracht en felheid, die in mij is, protesteren tegen hen, die dit walgelijke deden.’
Was het verstandig om wekelijks voor de koningin te blijven bidden? Het werd hem afgeraden. Maar hij kon niet zwijgen.
Tegelijk met hem werd kerkrentmeester Adriaan Koot gearresteerd die met zijn predikant een duo vormde en waarvan twee zonen in het gewapend verzet zaten. Mogelijk speelde mee dat er in huize Borger ook een onderduiker was verborgen.
2020

Haik Hovsepian Mehr

Posted on

Ons geloof vraagt van ons het te delen met anderen. We dwingen niemand. Als we gasten hebben spreken we in hun taal en bieden we hen het beste dat we hebben.

*6 januari 1945, Teheran – † 19 januari 1994, Teheran

Iran staat dit jaar opnieuw in de top tien van de Ranglijst Christenvervolging van Open Doors. De christenen vormen in dit grote islamitische land maar een kleine minderheid, met oude rechten en zelfs enige zetels in het parlement. Het probleem zit vooral in de talrijke overgangen van moslims naar het christelijk geloof.
Een bekend slachtoffer van het Iraanse bewind van Khomeiny is de kerkleider Haik Hovsepian Mehr. Hij was van Armeense origine, dus lid van een oude etnische minderheid. Op zijn vijftiende sloot hij zich aan bij een Pinkstergemeente. In 1967 kreeg hij de leiding van een gemeente in een voorstad van Teheran. Toen hij in militaire dienst gelegerd was bij de Kaspische Zee stichtte hij daar een huisgemeente in Gorgan. Hij was een gedreven evangelist die met zijn charme en overtuigingskracht veel indruk maakte. Hij was ook een begenadigd muzikant die liederen in het Farsi vertaalde en zelf liederen schreef. Dat bleef zo na een tragisch verkeersongeluk waarbij er vier kinderen omkwamen, waaronder een van Hovsepian en zijn vrouw.
Na de islamitische revolutie zette hij zich in voor kerkelijke samenwerking en werd hij voorzitter en woordvoerder van de Iraanse Raad van Kerken. Hoewel hij als leider van een Pinksterkerk geen bisschop was, werd hij vanwege zijn rol wel zo genoemd.
Tekenend voor zijn onverschrokkenheid is dat hij in 1993 een van de slechts twee kerkleiders was die weigerde te verklaren dat zij niet onder moslims zouden evangeliseren. Hij sprak de regering aan op de rechten van religieuze minderheden zoals vermeld in de Grondwet van 1979 en stelde een gedetailleerd rapport op over de schendingen van de godsdienstvrijheid. De speciale vertegenwoordiger van de Verenigde Naties nodigde hij naar Iran uit om met de predikanten en regeringsfunctionarissen over deze schendingen te spreken.
Bovenstaand citaat komt uit zijn pleidooi voor zijn collega Mehdi Dibaj die ter dood veroordeeld was. Dibaj kwam vrij. Maar zelf werd hij drie dagen later dood gevonden. De regering beweerde dat het een daad was van de Mudjahedien. Pas in 2001 werd bevestigd dat zijn dood onderdeel was van een reeks politieke moorden.
Verschillende familieleden zijn nog altijd actief in de internationale Pinksterbeweging van Iraniërs.

(2020)

Ludwig Steil

Posted on

‘We zeggen tegen de heidenen in ons volk dat we christenen blijven. We zeggen tegen de dwepers in onze kerk, dat we evangelisch blijven. We zeggen tegen de vertwijfelden onder ons, dat wij op Gods hulp hopen.’

*29 oktober 1900, Remscheid-Lüttringhausen – †17 januari 1945, Dachau

Met deze woorden besloot Ludwig Steil in 1934 zijn toespraak bij de opening van de Westfaalse Belijdenissynode. Hij is een van de veelal minder bekende Duitse predikanten die hun kritische opstelling tegen het nationaal-socialisme met de dood moesten bekopen.
De predikantszoon deed een gedeelte van zijn theologiestudie in Utrecht. De enige docent die er indruk op hem maakte was de latere minister Slotemaker de Bruïne. Die tekende ‘grondlijnen voor het sociale leven’ vanuit het Nieuwe Testament. Steil werd in juni 1929 predikant in Holsterhausen in het Roergebied. Vlakbij de pastorie stond een stikstoffabriek. Hij paste in de verpauperde gemeente. Steil was een vrolijke, impulsieve man die hield van lekker eten, drinken en roken. Met zijn vrouw zette hij de schouders er onder. De geestelijke vorming en diaconale zorg kreeg grote aandacht. De kinderkerk groeide. Helaas werd hun eerste kind levenloos geboren en kort erna stierf ook de moeder. Tezelfdertijd dreigde er een financiële catastrofe. De 3200 gemeenteleden hadden het door veel werkloosheid moeilijk. Er werd zelfs bezuinigd op de kaarsen in de kerk. En vanaf zomer 1932 begonnen de Deutsche Christen zich met hun nationaalsocialistisch gedachtegoed te roeren.
Steil stelde direct na Hitlers verkiezing in het voorjaar van 1933 met een collega een verklaring van Westfaalse pastores op. Hij werd lid van de Pfarrernotbund en bestuurder van de Bekennende Kirche. Hij reisde naar Berlijn om te protesteren tegen de arrestatie van ds. Niemöller. Zijn gemeente zette de Deutsche Christen buiten de deur. Zijn preken werden afgeluisterd. Hij kreeg processen aan de broek wegens ‘lasterlijke aanvallen op de staat en de partij’. In de zomer van 1944 werd zijn kritische opstelling tegen de oorlog en tegen de vernietiging van de joden hem echt noodlottig. Op arrestatie en gevangenschap volgde nu transport naar Dachau. Hij kwam er ziek aan, maar heeft er nog een kerstpreek gehouden. De tyfus sloopte hem. Zijn tweede vrouw Gisela vrouw had eens gezegd: ‘Als ze je halen weten wij in elk geval dat de kerk meer door haar zwijgen gezondigd heeft dan door haar spreken’. Op zijn laatste briefkaart stond: ‘Hoe de wegen van God met ons verder gaan? Aan het einde staat altijd Hij zelf.’

(2020)

Johannes a Lasco

Posted on

Rustverstoorders zijn denk ik nog met ons in de kerk vermengd met de bedoeling om ons meer druk te maken over het verdedigen van de waarheid. Wij overwinnen hen zoveel wij kunnen door zachtmoedigheid en geduld.

*1499, Łask (Pl) – † 8 jan 1560, Pinczów (Pl)

Dat het ambt van ouderling een belangrijke pijler werd van het Nederlandse protestantisme is voor een flink deel te danken aan Johannes a Lasco. De ‘reformator van Oost-Friesland’ was een Pools edelman met een brede Europese oriëntatie. Dankzij een oom die bisschop was, had hij in Italië kerkelijk recht gestudeerd en daarna als priester goede posities in Polen gekregen. In 1524 op diplomatieke missie voor zijn koning had hij in Parijs, Bazel en Zürich diverse humanistische en protestantse geleerden ontmoet. Hij heeft onder één dak gewoond met Erasmus en verwierf zelfs zijn bibliotheek. Pas op zijn veertigste kwam het tot een breuk met de pauselijke kerk. Het was in Leuven, waar hij toen ook trouwde.
Op de vlucht voor dreigende vervolging kwam het echtpaar in 1540 via Aduard in Emden. Daar werd hij door gravin Anna benoemd tot ‘superintendent’ van de protestantse gemeenten in Oost-Friesland. Hij was geknipt voor de rol van kerkleider nu het protestantisme een eigen kerkelijke vorm moest vinden. Hij stelde kerkenraden in, regelde de tucht en een ‘coetus’ als regionaal overlegorgaan voor de predikanten. Zij moesten wekelijks bij elkaar komen voor de bespreking van hun leer én hun leven. Hij hield openbare debatten met leiders van de verschillende doopsgezinden. De staatsgevaarlijke radicalen onder hen konden vertrekken. Menno Simons wilde ook niet blijven.
Na ontslag onder keizerlijke druk volgden in Londen drie vruchtbare jaren van organisatie van de tweetalige gemeente van vluchtelingen. Ook daar was wekelijks beraad over de leer van de gemeente, ‘profetie’ geheten. Met de troonsbestijging van Maria Tudor volgde nieuwe verbanning. Weer in Emden organiseerde hij er nu een diaconie voor de duizenden asielzoekers. ‘Godts Kerck vervolgt, verdreven, heft Godt hyr Trost gegeven’ staat er nog in steen gegrift. Daarna is hij nog actief geweest in Wezel en in Frankfurt, voor hij terugging naar Polen om (tevergeefs) de koning proberen te winnen voor kerkhervorming.
A Lasco schreef kerkordes, belijdenissen en een catechismus. De scherpe kantjes van de onderlinge tegenstellingen tussen de protestanten probeerde hij bij te vijlen. Hij dacht bescheiden over zichzelf: het penninkje van de weduwe tussen de schitterende gaven van anderen.

Helena Kuipers-Rietberg, ‘tante Riek’

Posted on

’t Geloof heeft haar gedragen, de liefde gaf haar kracht,
de hoop deed niet versagen, tot redding was gebracht.

*26 mei 1893, Winterswijk – † 27 december 1944, Ravensbrück

Deze woorden staan op het monument voor ‘tante Riek’ in Winterswijk. 75 jaar geleden overleed ze in kamp Ravensbrück. Ze was in de bezettingstijd de stuwende kracht achter de belangrijkste ondergrondse verzetsorganisatie.
Ze had HBS gedaan en was moeder van vijf kinderen. Samen met haar man zette ze de graanhandel van haar vader voort. Ze waren op allerlei fronten actief. In 1932 was ze medeoprichter van de Gereformeerde Vrouwenvereeniging in Winterswijk en vanaf de oprichting in 1937 van de Bond van Gereformeerde Vrouwenvereenigingen was ze daarvan hoofdbestuurslid. Na de inval van de Duitsers raakten ze betrokken bij het laten onderduiken van joden en neergehaalde vliegers. Zij was het die ds. Frits Slomp recruteerde om samen een organisatie op te zetten, ‘Frits de Zwerver’. Haar netwerk was van grote betekenis voor het tot stand komen van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) en daaraan verbonden de Landelijke Knokploegen (LKP). Ze was een sterke persoonlijkheid. Ze vond het geoorloofd om in geval van verraad tot liquidatie over te gaan.
Toen hun werk te riskant werd, dook het echtpaar onder. Maar op 17 augustus 1944 werd de koerier, die voor haar en haar man nieuwe persoonsbewijzen moest brengen, onderweg door verraad gearresteerd. Zo kwamen de Duitsers het echtpaar op het spoor. Arrestatie volgde.
In de Koepelgevangenis in Arnhem zong ze luid psalmen voor haar man in een naastgelegen cel. Ze kreeg hem vrij door zich volgens afspraak voor te doen als de verantwoordelijke voor wat hen ten laste werd gelegd. Vrouwen werden minder gauw geëxecuteerd. Op 7 september 1944 werd ze naar het concentratiekamp Ravensbrück getransporteerd. Daar werd zij afgekeurd voor de Arbeitseinsatz en in het breicommando geplaatst. Haar breitempo was befaamd. Later moest zij het voedsel verdelen onder de vrouwen die overdag werkten voor de oorlogsindustrie in de Siemensfabriek. Door haar opgewekte blijmoedigheid en diep geloof kon ze voor menige medegevangene tot steun zijn. Een ervan was Betsie ten Boom. In het najaar van 1944 werd ze zelf ziek. Tyfus? Ze kwam er niet meer bovenop.
Prinses Wilhelmina heeft later haar monument onthuld.

(dec. 2019)

Arnold A. van Ruler

Posted on

De Heilige Geest is met Johan Cruijff te vergelijken. Hij pingelt overal tussendoor en komt waar hij wezen wil.


* 10 december 1908, Apeldoorn  – † 15 december 1970, Utrecht 

Nog lang na zijn dood gingen er zulke spreuken van Van Ruler rond op de theologische faculteit in Utrecht. De vroegere Hilversumse dominee was vanaf 1947 kerkelijk hoogleraar geweest bij de grootste ‘domineesfabriek’ van het land. Een kwart eeuw lang was hij een van de spraakmakendste  theologen van het land. Hij stond aan de wieg van de kerkorde van 1951 van de Nederlandse Hervormde Kerk. Daarin stond de ‘apostolaatsgedachte’ centraal, de roeping van de kerk om te werken aan een herkerstening van Nederland. Daarom ook sprak hij 25 jaar lang ‘s morgens om zeven uur voor de AVRO morgenwijdingen uit. Zo konden zieltjes zielen worden.
Een reformatorisch existentialist. Jonglerend aan de rekstok van de traditie gaf hij zijn draai aan het calvinisme. Met de theologie van grootheden als Barth, Bonhoeffer en zijn Leidse collega Miskotte kon hij niet goed uit de voeten. Hij wilde orthodox spreken over zonde en verzoening en vrolijk over de goedheid van de schepping. ‘Het kruis en de bloeiende Betuwe zijn niet tot elkaar te herleiden.’ In de natuur huist geen zonde, in mensen wel. Alleen zij moeten veranderd worden door het kruis en de Heilige Geest. Maar als het bestaan doorleefd wordt tot op Gods bedoeling kan er ook genoten worden van een pijp na de preek en het voetbal op zondagmiddag. En een christen heeft een theocratisch visioen over de doorwerking van het heil in heel het leven. De Geest werkt ook in de staat. En in de cultuur, vooral de Europese.
Zulke beseffen miste hij bij de ‘bevindelijken’. De rechterflank van ons protestantisme had de vrijzinnigen maar weinig te verwijten wat betreft ontrouw aan de Bijbel en aan de geest van de reformatie. In zijn laatste grote opstel las hij hen uitvoerig de les.
Tegelijk was hij betrokken bij de voorbereiding van Het getuigenis, een hervormd protest tegen teveel maatschappijkritiek in de kerk (1973). Verrassend, want Van Ruler was zelf ooit politiek actief geweest. Hij had ook gepleit voor rusteloos bezig zijn met bezinning om in veranderende tijden de Geest bij te kunnen blijven.  Maar nu de tijd van de Wederopbouw echt ten einde liep, had hij er moeite mee dat kerk bij de grote sociale veranderingen ook theologisch uit andere pijpjes ging roken.

1919

Jonkvrouw Magdalena Wilhelmina de Ranitz

Posted on

Vrees niet, geloof alleen

*16 maart 1837, Groningen – † 1 december 1919, Groningen

Met deze woorden uit het Marcusevangelie wist Magdalena de Ranitz in 1863 anderen in haar stad Groningen te motiveren om mee te doen aan de oprichting van een vereniging voor onthouding van bedwelmende dranken. De jonkvrouw is een niet erg bekend voorbeeld van protestants-christelijk pionieren in sociaal werk in de tweede helft van de negentiende eeuw. Zij legde de basis voor jeugdzorg in de stad.

Ze was de middelste van zeven kinderen. Vader was een tijd burgemeester van de stad. Al jong werd ze lid van een Vrouwenvereniging – een initiatief van de theoloog Hofstede de Groot – die armen en zieken bezocht en ondersteunde. Het boekje ‘Uit de achterbuurt’ van J.B. Wightman hielp haar te zien hoe alcoholisme gezinnen kapot maakte. Het pand dat ze voor Bijbellezingen en drankbestrijding verwierf heette later ‘De droge kroeg’. Ze kreeg de steun van aanzienlijke orthodoxe geloofsgenoten. De Réveilman ds. Heldring uit Zetten en ds. Adama van Scheltema, een sociaal bewogen predikant in Amsterdam, waren belangrijke inspirators.

Op 19 augustus 1865 ontmoette zij het arme weesmeisje Johanna Siegers en een vrouw die ‘christelijke arbeid’ zocht. Ze huurde voor hen een huis. Johanna verdween al na 14 dagen. Maar er volgden andere meisjes en een 11- jarig kind. Het huis was al gauw te krap. Ze vond een nieuw onderkomen bij wasvrouw Betje Klamer. Waarmee ook het stevige lichamelijke werk geregeld was dat naar haar mening (en die van andere pioniers van inwendige zending in die tijd) een belangrijk middel was om ‘de verkeerde neigingen van de meisjes te bestrijden.’

In 1866 overleed haar verloofde. Ze zou zich voortaan geheel wijden aan het ‘reddingswerk’ en stak er veel eigen geld in. Het werk dijde uit. Voor de financiering werd in 1881 de ‘Vereeniging tot opbeuring van boetvaardige gevallene vrouwen’ opgericht, kortweg ‘vereniging Doorgangshuis’. In 1882 werden er drie bij elkaar gelegen panden geopend, het Kinderhuis voor verwaarloosde kinderen, het Middenhuis en het Groote Huis voor open en gesloten opvang en heropvoeding van opgroeiende meisjes. Tot 1915 kwam de Ranitz er elke dag per rijtuig naar toe. Daarna bleef ze nog in het bestuur tot een jaar voor haar dood. Ze verzette zich zo veel ze kon tegen overheidsbemoeienis.

De aanpak van het Doorgangshuis groeide met veranderende inzichten over jeugdzorg mee, maar het bleef tot in de jaren ’50 een uitsluitend hervormde aangelegenheid.

Petrus Hofstede de Groot

Posted on

In kerk, huis, school en staat het Christendom, niet zonder, maar met en in en uit Jezus Christus!

*8 oktober 1802, Leer (Oost-Friesland) – † 5 december 1886, Groningen

De Groninger Richting inspireerde in het tweede kwart van de negentiende eeuw tal van predikanten, vooral in het Noorden. Hofstede de Groot was de spil en de leidsman. Dit ‘Groninger Réveil’ begon met drie jonge, wat aristocratische theologen van de Groninger Universiteit. Ze hadden dezelfde leerschool doorlopen en deelden onvrede over de rationalistische theologie die ze hadden meegekregen. En ze waren verbroederd door deelname aan de veldtocht van 1830 tegen de opstandige Belgen. Ze wilden zich als leraren van de godsdienst inzetten voor versterking van de protestantse natie van Koning Willem I. Ergens rond 1834 zagen zij het licht. Een opwekking! Voortaan zou de persoon van Christus, de levende Heer, belangrijker zijn dan de leer!

Helaas kreeg net in die tijd De Groot het met zijn opvolger in Ulrum, ds. Hendrick de Cock, aan de stok. De Cock wilde terug naar het complete calvinisme van zonde, genade en bekering. De ‘Groningers’ haalden juist de humanistische kant van de oude geloofsleer naar voren. En koning Willem I duldde geen afscheiding. Zijn harde optreden bracht de Groningers in kwade reuk. Vervolgens geselde Réveilman Groen van Prinsterer hen in 1842 met dogmatische kritiek. Op de Evangelische Alliantie in 1863 in Nederland werden ze geweerd: niet orthodox genoeg voor deze grote internationale conferentie van protestanten. En veel leerlingen werden in deze jaren juist ‘modern’.
Hofstede de Groot heeft zich nooit uit het veld laten slaan. ‘Niets was hem te veel om de Nederlandse samenleving te doordrenken met de zegeningen van de protestantse versie van het christendom’ (J. Vree). Hij was schoolopziener, zat in zendingsorganen, in kerkbesturen en onderwijsorganisaties. De nieuwe mogelijkheden van de spoortrein werden uitgebuit voor contact met pioniers van ‘in- en uitwendige zending’ in Duitsland. Dankzij nieuwe druktechnieken kon hij met brochures snel zijn licht te laten schijnen over alle mogelijke onderwerpen. Net zo sociaal bewogen als de mensen van het Réveil elders was hij een pionier van de bestrijding van drankmisbruik. En niet afkerig van vrouwenemancipatie. De Groningers schreven samen de eerste handboeken ‘praktische theologie’ ter bevordering van de kwaliteit van catechese en pastoraat.
Niet evangelisch? In de tweede helft van de negentiende eeuw werd ‘evangelisch’ de geuzennaam van de voorgangers die juist niet te boek stonden als streng-orthodox, maar als gematigd en afkerig van elke kerkscheuring.

2019

Elisabeth van Thüringen

Posted on

We willen de mensen blij maken

*7 juli 1207, Sárospatak (Hong.) – † 17 november 1231, Marburg (D.)

Veel ziekenhuizen in Europa zijn in de loop der eeuwen naar haar genoemd. Ook drie grote overstromingen in ons land: ze vielen op haar naamdag 19 november.

De Hongaarse koningsdochter was beroemd geworden om haar inzet voor zieken en armen. Zoals wel vaker in de Duitse geschiedenis speelt de Wartburg in het hartje van Duitsland een grote rol in haar verhaal. Als vierjarige was ze daar al ‘in bed gelegd’ van een zoon van de markgraaf, dat wil zeggen dat ze er werd opgevoed met het oog op haar huwelijk. Eenmaal getrouwd was ze gelukkig met deze Lodewijk. Ze kregen drie kinderen.

Rond 1223 kwamen de eerste Franciscanen naar Thüringen. Dankzij lekebroeder Rodiger kwam ze in contact met de idealen van Franciscus. Tijdens een hongersnood toonde ze zich met instemming van haar man erg begaan met de slachtoffers. Ze stichtte een hospitaal in het naastgelegen Eisenach. Volgens de legende was dit tot grote bezorgdheid van schoonmama, die een te grote aanslag op het familiebezit vreesde. Lodewijk stierf in 1227 onderweg op een kruistocht. Het jaar daarvoor had Elisabeth al een gelofte van gehoorzaamheid en kuisheid afgelegd ten overstaan van haar biechtvader Konrad van Marburg. Er volgde een periode van getouwtrek tussen verschillende partijen over haar rechten als weduwe, waarbij ze op een bepaald moment met haar kinderen het slot verlaten heeft, onder gezang van een Te Deum door ‘haar’ Franciscanen. Bij hen woonde ze mogelijk een poos in een varkensstal. Op Goede Vrijdag 1228 deed ze afstand van haar kinderen, haar bezit en haar eigen wil. Familieleden wilden haar weer laten trouwen. Maar genoemde Konrad regelde 2000 mark uit haar bruidsschat voor een hospitaal in Marburg waar ze zelf introk. Stichting van gasthuizen met kapitaal van de adel was bepaald niet ongebruikelijk. Wel opmerkelijk was dat Elizabeth zelf tekende voor de meest vieze klusjes. Haar gasthuis had de eerste Franciscuskapel boven de Alpen.

Elisabeth is maar 24 jaar oud geworden. Had ze zichzelf te veel ontzegd? Ze werd al vier jaar na haar dood heilig verklaard. Toen haar lichaam vanwege die heiligverklaring naar de basiliek van Marburg werd overgebracht, legde keizer Frederik zijn ijzeren kroon op haar kist en liep hij er blootsvoets naast. Ze werd patrones van de ‘derde orde’ van de Franciscanen. Ook Duitse protestanten eren nog steeds haar nagedachtenis.

2019

Willibrord

Posted on

‘Wij offerden aan goden
ons leven en ons bloed
wij ademden ten dode,
toen kwam ons tegemoet
de bode van het woord
en heeft met ons gebeden
en bracht ons in de vrede:
dank God voor Willibrord’
(Willem Barnard, L. 743)

*omstreeks 658, Northumbria (Eng.) – † 7 november 739, Echternach (Lux.)

Ergens in de spektakelfilm Redbad (2018) – kosten acht miljoen, geflopt – wordt een zus van deze Friese koning door Willibrord gedwongen gedoopt. In een Frankisch kasteel wordt haar hoofd zo lang onder water gehouden dat ze bijna stikt. Het is een smakeloze beeldgrap met de martelpraktijk van ‘waterboarding’. Pure zwartmakerij van een van de belangrijkste missionarissen uit onze geschiedenis. Er klopt historisch niets van.

Professor van Ruler, bekend naoorlogs theoloog, nam naar eigen zeggen bij het passeren van het standbeeld van Willibrord op het Janskerkhof in Utrecht altijd de hoed voor hem af. ‘Fijn dat je gekomen bent!’ Willem Barnard stemde met hem in.

Willibrord werd als vierjarige al door zijn vader Wilgils meegenomen het klooster Ripon in. Ze werden Benedictijn. Abt Egbert van het Ierse klooster Rathmelgisi waar hij later als jongeman intrad, wist zijn jongens te bezielen met verlangen om zendeling te zijn. In gezelschap van elf of twaalf medebroeders landde Willibrord op onze kust. Toen de Franken het zuidelijk deel van het Friezenrijk hadden ingelijfd werd dat zijn missieterrein. De paus benoemde hem tot de eerste aartsbisschop van de Friezen. In Utrecht heeft hij de Sint-Maartenskerk herbouwd en een Salvatorkerk gesticht. Er is sprake van enige ontmoetingen met koning Radboud die missionarissen op zijn grondgebied toegelaten lijkt te hebben. Bij het heen en weer schuiven van de grenslijn tussen de Franken en Friezen werden die Stichtse kerken ook weer vernield.

Willibrord werkte vooral vanuit zijn abdij in Echternach. Hij wist veel goederen voor de kerk te verwerven en onder zijn beheer te brengen. Heel wat heidense heiligdommen moeten door hem zijn ontwijd. Legenden zetten ook nieuw gegraven waterbronnen op zijn naam en een wonderbaarlijke wijnvermeerdering. In één verhaal brengen volgelingen een Zeeuwse lastpak om het leven die in verzet ging. Een missie naar Denemarken en Helgoland mislukte. Opmerkelijk is de pauselijke goedkeuring voor zijn gebruik van relikwieën van heiligen. Daarmee kon hij inspelen op het geloof in de heilzame werking van amuletten en andere voorwerpen. Is de beroemde ‘springprocessie’ op Pinksterdrie in Echternach ook een relict van Willibrord of misschien zelfs een nog ouder ritueel dat hij heeft laten voortbestaan?

(2019)

Alwine Antoinette barones de Vos van Steenwijk

Posted on

Bij het recht op welzijn denkt iedereen altijd eerst aan voedsel en onderdak. Mensen hebben meer nodig. Geestelijk welzijn. Ze hebben recht op kennis en cultuur. Boeken, toneel, muziek.

*22 juni 1921, Noordwijk aan Zee – † 24 januari 2012, Wijhe

‘Barones der armen’ werd haar eretitel. Ze was van adel, was opgevoed met gouvernantes en had na verblijf in een buitenlandse kostschool rechten gestudeerd in Leiden. Tijdens de bezetting werkte ze als verpleegster en was ze actief in de illegaliteit. Haar vriend Jan ten Bosch, ex-beroepsofficier, werd in juli 1943 met negentien anderen gefusilleerd op de Leusder Heide vanwege spionageactiviteiten. Zijn portret stond tot het eind van haar leven op haar schrijftafel. Ze is nooit getrouwd.
Na de oorlog werd ze de eerste Nederlandse vrouwelijke attaché in diplomatieke dienst. In Parijs was zij in 1960 lid van de Nederlandse delegatie bij de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling). Zo maakte ze kennis met het werk van Joseph Wresinski, de priester die zijn leven was gaan wijden aan de bewoners van het grote daklozenkamp van Noisy-le-Grand. Van de ene op de andere dag wist ze dat daar haar roeping lag. De armen hadden haar dringender nodig dan het vaderland. Zij nam ontslag en ging ook in Noisy wonen. Zij werd ook rooms-katholiek.
Met haar ervaring en haar dwingende charme (‘Alwine kon álles gedaan krijgen’) hielp ze Wresinski bij het uitbouwen van de beweging die hij had opgericht: de ATD Vierde Wereld-beweging. Armoederapporten waren op haar onderzoek gebaseerd. Met haar lobbywerk bereikte ze dat de beweging een raadgevende status bij de Verenigde Naties kreeg.
Op 17 oktober 1987 – sindsdien de Internationale dag voor de uitbanning van Armoede – sprak zij naast Joseph Wresinski een verzamelde menigte van honderdduizend mensen toe. Na de dood van Père Joseph in ’88 schreef zij zijn biografie en volgde zij hem op als internationaal voorzitter van de beweging die toen projecten in 110 landen telde.
In ons land was ze betrokken bij de oprichting van de Joseph Wresinski Cultuurstichting. Deze stichting wil de waardigheid versterken van mensen in armoede door met ze samen te werken in films en toneelvoorstellingen. Het eerste project was de film Hiob, de Bijbelfiguur Job, gezien door de ogen van de allerarmsten.
De vakantieboerderij in Wijhe werd het centrum van ATD Vierde Wereld in Nederland. Haar eigen huisje op het familielandgoed stond vlakbij.

Moses Mendelssohn

Posted on

Niets doet ons hart meer ineenkrimpen als religie die buitensluit. Zet die niet tot bloedige vervolgingen aan, dan kweekt ze toch een liefdeloze trots op een exclusieve waarde voor God. Dat geeft onze meest deugdzame aandriften een verkeerde richting

*6 september 1729, Dessau – † 4 januari 1786, Berlijn

Hij stotterde en had een bochel. Het stond een gelukkig huwelijk evenmin in de weg als groot respect in de Berlijnse elite. De grootvader van de componisten Felix en Fanny Mendelssohn(-Bartholdy) is een sleutelfiguur in de geschiedenis van de joodse emancipatie in Europa.
Thuis in het getto van Dessau was alleen Jiddisch gesproken. Zijn vader schreef Torarollen over. Pas toen hij als veertienjarige met de plaatselijke rabbijn mee naar Berlijn verhuisd was, leerde hij Duits en allerlei vakken. In een zijdefabriek vond hij werk als boekhouder en later als bedrijfsleider. Het was de tijd van Frederik de Grote, de Pruisische vorst die de Verlichting aanhing. Mendelssohn, trouw bezoeker van de synagoge, won een belangrijke wetenschappelijke prijs. In zijn geschriften bleek dat hij een stevige partij mee kon blazen in de filosofische discussies van zijn tijd. Hij raakte bevriend met G. E. Lessing en werd zijn model voor Nathan de Wijze, Lessings beroemde toneelstuk uit 1779 met de parabel van de drie ringen.
En Mendelssohn beijverde zich voor goed onderwijs van de joden, voor verbetering van hun maatschappelijke positie, voor geloofs- en handelsvrijheid. Hij vertaalde de Hebreeuwse Bijbel in het Duits. Hij vond dat de belangrijkste joodse opvattingen niet strijdig waren met moderne ideeën over God, moraal en staat. De staat regelt de verhoudingen onderling, religie de verhouding met God. Kerk en staat moeten daarom worden gescheiden, religieuze tucht afgeschaft. Oostelijker in Europa vond de chassidische opwekking plaats, in Berlijn kreeg zo de Haskala gestalte, de meer intellectuele vernieuwing van het jodendom.
Hij raakte ernstig van slag toen de auteur Lavater publiekelijk vroeg waarom hij met zijn verlichte opvattingen geen christen werd. Even later werd hij ook nog in het beklaagdenbankje gezet van denkers die eigenlijk atheïsten waren. Maar met zijn boek ‘Jerusalem’ uit 1783 kreeg hij niemand minder dan de geleerde Immanuël Kant op zijn hand. Het bevatte tegelijk een bewogen verdediging van het jodendom en een argumentatie voor gelijkberechtiging die juist ruimte laat voor verschillen in godsdienstige praktijken en opvattingen.
Gezien onze anti-boerka-wetgeving, ontslagen weigerambtenaren en toenemend verzet tegen bijzonder onderwijs zijn ook wij nog niet van de vraag af of ook ‘verlichting’ kan ontaarden in een vorm van religie die buitensluit.

Dorothee Sölle

Posted on

Bidden is de concentratie van hoop, tranen en wensen. Bidden is verzet

*30 september 1929, Keulen – † 27 april 2003, Göppingen

Zonder ‘Mystiek en verzet’ was ik niet aan deze rubriek begonnen. Haar belangrijkste boek schreef Dorothee Sölle in 1998 nadat ze heel ziek was geweest. Het verraste omdat het allerlei figuren uit de geschiedenis van de christelijke en niet zo christelijke spiritualiteit ten tonele voert. Wat kon Sölle met vrome begijnen uit de Middeleeuwen, met de asceet Franciscus, met Indianen en confucianisten? Vanaf de jaren zestig gold zij juist als hét boegbeeld van politieke theologie. Met haar boek Plaatsbekleding had zij afscheid genomen van de traditionele ‘Almachtige’ en de God van het na-oorlogse christendom en de gevestigde theologische orde. Ze gaf stem aan de opstandige generatie van 1968, in verzet tegen de Vietnamoorlog en de westerse betrokkenheid bij dictaturen, tegen racisme, wapenwedloop, seksisme en het wegdrukken van het naziverleden. Een feministisch theologe dus. Tussen 1968 en 1972 organiseerde zij het Politiek Avondgebed. ‘Vroomheid leidt tot klassenstrijd’.
Na haar scheiding met Sölle had Dorothee Nipperday in Jeruzalem bij Martin Buber de voormalige kloosterling en pedagoog Fulbert Steffensky ontmoet. Ze werden een paar dat niet alleen apart maar ook samen boeken schreef. Hij leerde de liederen van haar Lutherse traditie waarderen, zij de mystiek van de omgang met God uit de kloosters. Ze deelden een grote liefde voor taal en poëzie. Sölle had ook taalwetenschap gestudeerd en experimenteerde in haar boeken met ‘Theopoethik’, God-verhalende-poëzie.
Eigenlijk had ze al in 1976 in haar boek ‘De Heenreis’ laten zien dat ze zocht naar de verbinding tussen het Godsverlangen van de ziel en maatschappelijk betrokken activisme. Dat had toen in linkse kringen bevreemding gewekt. Maar wie haar radicale politieke keuzes niet altijd deelden, konden haar boeken vaak wel waarderen. Ook in ons land vonden die in veel gemeenten hun weg. Ze was van 1975-1987 hoogleraar in de systematische theologie in New York, maar voelde zich naar eigen zeggen noch thuis in de kerk noch in de wetenschappelijke theologie. Ze was op de Evangelische Kirchentage een graag geziene gast.
Ook na haar dood bleef ze enthousiasmeren en inspireren. Tijdens een massaal bezochte Sölle-herdenking op zo’n Kirchentag, begeleid door een jazz-band, maakte ik mee dat er niet alleen wijn en matses werden gedeeld, maar ook komkommer, snoeptomaatjes en kaasblokjes. Dat was Sölle: creatief en eigenzinnig, tegelijk spiritueel en vol geloof in de kracht van het Evangelie.

Jan de Bakker (Johannes Pistorius)

Posted on

Och, als jullie het voorbeeld van de apostelen eens zouden volgen en duizenden mensen tot de bruiloft van Christus zou dwingen door een goed leven en goed onderwijs

* 1499, Woerden – † 15 september 1525, Den Haag

Op de School met de Bijbel zeiden we nooit samen hardop het Onze Vader. Dat was iets voor de Roomsen. De tafels van 1 tot 10 werden wel klassikaal opgedreund. Zo ook het jaartallenlijstje. En na ‘1517, Maarten Luther. Kerkhervorming’ kwam ‘1525, Jan de Bakker om zijn geloof in Den Haag verbrand’.
Deze eerste protestantse martelaar in ons land was zoon van een koster in Woerden. Tot zijn 12e jaar werd hij door meester Gerrit onderwezen. Hierna volgde hij te Utrecht onderwijs op de kapittelschool en vervolgens op de school van de Broeders des Gemenen Levens waar Hinne Rode hem in aanraking bracht met de hervormingsgezinde ideeën van de humanisten. Terug in Woerden werd hij aangesteld in de ‘officie’ van zijn vader. In 1521 ging hij op aandrang van zijn vader in Leuven studeren. Er is sprake van contact met Erasmus, een oude vriend van zijn vader. In 1522 was hij korte tijd pastoor te Jacobswoude (Woubrugge). Hij predikte ‘ketters’ en stopte met het opdragen van de mis. Hij werd gevangen gezet, maar onder druk van burgers van Woerden vrijgelaten, waarop hij naar Wittenberg de wijk nam. Weer terug legde hij een dagvaarding naast zich neer. Hij trok door het land om geestverwanten te ondersteunen. Nogmaals terug in Woerden legde hij zijn priestergewaad af, trouwde (maar niet voor de kerk) en werd bakker. In 1524 stelde de nieuwe paus (de Nederlander Adrianus) een nieuwe aflaat in. Jan waarschuwde ervoor. In mei 1525 werd hij op bevel van de landvoogdes in de Haagse gevangenpoort opgesloten. Hem werd verweten dat hij ideeën van Wycliffe en Luther verspreidde en dat hij de sacramenten en ceremoniën van de Kerk verwierp, waaronder de eucharistie en de celibaatsplicht. In twistgesprekken met de Inquisiteurs stelde Jan het gezag van de Bijbel hoger dan dat van kerkelijke wetten en rechtbanken.
Vlakbij het Binnenhof werd hij op de brandstapel gewurgd, verbrand en opgeblazen met een kruitzakje. In een lied dat kort erna rondging werd hij ‘seer heylich van leven en wel gheleert’ genoemd. Het verlangen naar kerkvernieuwing was niet meer te stuiten. Onder de lutheranen in ons land heeft de Woerdense gemeente nog altijd een bijzondere status.

NB Muziek en Liturgie 88/3 (juni 2019) heeft afbeeldingen van de Avondmaalskelk van de Lutherse gemeente te Woerden, daterend van voor de Reformatie.

Janusz Korczak

Posted on

We geven jullie maar één ding: het verlangen naar een beter leven, dat nu nog niet bestaat, maar dat eenmaal zal bestaan, een leven in waarheid en gerechtigheid

*22 juli 1878, Warschau
† plm. 7 augustus 1942, Treblinka

Deze zin komt uit de afscheidsbrief die Janusz Korczak meegaf aan kinderen die als ze 14 jaar waren zijn weeshuis verlieten. Hij was één van de grootste pedagogen uit de twintigste eeuw. Begaan met de weeskinderen in Warschau stichtte hij in 1912 Dom Sierot, een Joods weeshuis. Het werd ook wel De Republiek der Kinderen genoemd. Hier bracht hij zijn pedagogische ideeën in praktijk en ontwikkelde hij ze verder. Hij ging tot het uiterste om kinderen als volwaardige mensen tot hun recht te laten komen. ‘Kinderen hoeven geen mensen te worden, ze zijn het al.’ Daadwerkelijk naar hen luisteren stond steeds voorop. En voor geweld was er vanzelfsprekend geen plaats in zijn opvoeding. ‘Een kind dat geslagen wordt, leert slaan; een kind dat gerespecteerd wordt, leert respect’.

Voor het verschrikkelijk geweld van de Holocaust kon hij zijn kinderen niet behoeden. Hitler sloot de Joden van Warschau op in een groot ghetto. Door verzetsmensen zijn er duizenden Joden gered, maar er bleven er vele malen meer over. Korczak zat met 200 kinderen opgepropt in een te klein pand. In augustus 1942 moesten ze op transport naar Treblinka. Aanbiedingen om zelf onder te duiken had hij afgeslagen. Hij weigerde zijn kinderen te verlaten. Hij ging voorop in hun tocht naar de trein, stapte met hen de wagons in en uit en werd met hen vergast.

Korczak was geboren als Henryk Goldszmit in een geassimileerd Joods gezin. Hij had geneeskunde gestudeerd. Hij moest als arts in 1904 dienst doen in de Russisch-Japanse oorlog in Mantsjoerije en tijdens de Eerste Wereldoorlog in de Oekraïne. Zijn pseudoniem had hij voor het eerst in 1898 gebruikt als schrijver. Hij publiceerde tal van kinderboeken, romans, pedagogische boeken, een toneelstuk, een kinderkrant. Radiopraatjes over zijn werk werden in 1936 door de Poolse overheid verboden. In Alleen met God, gebeden van een mens die niet bidt (1922) liet hij twee jaar na de dood van zijn moeder zijn worsteling zien met geloof en ongeloof. Als religieuze zoeker bleef hij dakloos.

Zijn gedachten vormden een belangrijke inspiratiebron voor het Kinderrechtenverdrag door de Verenigde Naties in 1989. In Nederland brengt de Janusz Korczak Stichting zijn ideeën onder de aandacht van zoveel mogelijk opvoeders.

2019