8 december 1908, Newcastle upon Tyne (GB) – 30 januari 1998, London

Wat de Heer naliet was geen boek, geloofsbelijdenis, gedachtesysteem of leefregel, maar een levende gemeenschap

Wie missionair kerkzijn zegt, zegt al gauw Newbigin.
Newbigin was gewijd als predikant van de Church of Scotland om uitgezonden te worden naar India. Hij werd daar in 1947 benoemd tot bisschop van een Church of South India, die hij had helpen vormen door samenvoeging van verschillende protestantse kerken. Van 1959 tot 1965 had hij een functie bij de Wereldraad van Kerken, daarna keerde hij terug naar India. Tot 1974 was hij bisschop van Madras. Zijn vrouw en hij trokken daarna met twee koffers en rugzak over land terug naar Engeland. Hij werd er docent in Birmingham en pastor van een kleine kerk tegenover een gevangenis, die bezoekers van gevangenen ondersteunde. Als hij er de achterbuurt introk deed hij dat met priesterboord om, om herkenbaar te zijn voor de hindoe’s, sikhs of moslims die hij ontmoette.
Vooral door dit laatste kwart van zijn leven is hij bekend geworden. In boeken en lezingen bepleitte hij evangelisatie. Europa was post-christelijk en dus weer zendingsterrein! Door zijn krachtig leiderschap kreeg hij tot over zijn landsgrenzen de status van kerkvader. Ook in Nederland. Hier werd in 1978 het oecumenische project ‘Zending in Nederland’ uitgevoerd. Christenen van elders in de wereld werden uitgenodigd voor een visitatie aan ons land. Newbigin hielp de kloof tussen ‘oecumenischen’ en ‘evangelischen’ te overbruggen, ook al is die nog lang niet verdwenen. Hij hield een slottoespraak in de combisynode van de Samen-op-weg-kerken waarin hij opriep om vooral de verbinding van de ranken met de Wijnstok hecht in tact te laten.
Newbigin zag de moderne samenleving gebouwd op zekerheden die alleen maar aannames zijn. Dat konden wel eens valse goden zijn. Hij bedoelde met evangelisatie heel iets anders dan terugkeer naar fundamentalistisch christendom of de verzuilde samenleving van de negentiende eeuw. Hij geloofde ook niet in agressieve propaganda. Wel in de kracht van de plaatselijke gemeente, als die dan maar niet naar binnengekeerd bleef. Christenen moesten alle sectoren van de samenleving intrekken om die aan het licht van het evangelie bloot te stellen. De kerk bestaat voor de zaak van hen die geen lid zijn, ‘als teken, instrument en voorsmaak van Gods verlossende genade voor de gehele samenleving’.
In de gedachtenisdienst na zijn overlijden vertelde een vriend dat hij kort ervoor kinderen had geholpen de wereld omgekeerd te zien door zelf op zijn hoofd te gaan staan. Er was geen diploma of onderscheiding uit zijn zakken gevallen. Zijn bisschoppelijke waardigheid was intact gebleven.

Vader der lichten, geef ons ware wetenschap, zuivere godsdienst en ontspannen politiek, dat wij wijs, heilig en in vrede in deze wereldtijd geleid worden tot wij bij U wonen

28 maart 1592 Nivniče (Moravië) – 15 november 1670 Amsterdam

Vlakbij de Grote Kerk in Naarden, bekend van uitvoeringen van Bachs Matteüspassie, staat een standbeeld van Jan Amos Comenius. Hij is er namelijk begraven in de Waalse kerk . In zijn tijd was hij wereldberoemd. Comenius (Komensky) was een Tsjech die het tot bisschop had gebracht, een getrouwde protestantse bisschop wel te verstaan. Jan was zijn doopnaam, de naam van de profeet Amos nam hij zelf aan toen hij student was. Een profetische ijver voor ‘reparatie’ van niet minder dan de hele wereld bezielde hem levenslang. Hij was naast en na elkaar theoloog, natuurwetenschapper, pastor, onderwijzer, schooldirecteur, onderwijshervormer, filosoof, kerkleider, auteur van veel boeken. De Dertigjarige Oorlog in Midden-Europa trof zijn land en zijn kerk, de Tsjechische Broeder-Uniteit, zwaar. Men moest ondergronds. Tegenwerking en teleurstelling, de noodzaak van vlucht, brand van huis en bibliotheek, verlies van zijn gezin door de pest, het viel hem allemaal overvloedig ten deel. Hij maakte vooral naam als onderwijshervormer. Hij reisde half Europa rond met zijn onderwijsideeën, maar ook om de bevrijding van zijn land van de RK Habsburgers te bepleiten en de godsdienstvrijheid terug te winnen. Tevergeefs. Net als veel andere dissidenten van zijn tijd vond hij uiteindelijk in Amsterdam een veilige haven, waar hij de laatste veertien jaar van zijn leven als bisschop in ballingschap doorbracht met zijn derde vrouw. Vele tientallen boeken kwamen uit zijn hoofd, hart en handen die internationaal grote verspreiding vonden. Een catechismus voor zijn kerk, pedagogische boeken voor moeders en leerkrachten, de eerste encyclopedie voor kinderen, theologische verhandelingen over omstreden thema’s, verdedigingen van het gereformeerde geloof. In de afgelopen eeuw werd een enorm werk teruggevonden. Het bevatte wijze plannen en profetische vergezichten voor de verbetering van de wereld. Er zouden onder meer wereldwijde Raden moeten komen. Voor de godsdienst, voor de wetenschap, voor de vrede. Om conflicten vreedzaam op te lossen, om begrip te kweken en om van elkaar te leren. School, kerk en staat zouden samen op zoek moeten naar de Wijsheid, de Waarheid en de Vrede die God zelf in Jezus Christus al aan de wereld geschonken heeft. Ter voorbereiding op de komst van Christus’ Duizendjarig Rijk. Pas drie eeuwen en vele (wereld)oorlogen later werden echte stappen in deze richting gezet, met de oprichting van organisaties als de Wereldraad van Kerken, de Verenigde Naties, de Veiligheidsraad en vormen van interreligieus overleg.
Geestelijke nazaten van Comenius zouden later de Herrnhutter Broeder-Uniteit vormen. In Suriname deden ze belangrijk zendingswerk. Surinaamse christenen in Amsterdam Zuid-Oost wonen dichter bij hun geestelijke wortels dan ze zich waarschijnlijk realiseren.

Bach, de grote Bach, die mag de maat der engelen slaan, de lieve lange dag (Willem Barnard)

21 maart 1685 Eisenach 28 juli 1750 Leipzig

De gereformeerde theoloog Bavinck onderwees ruim een eeuw geleden dat gestorvenen niet actief een relatie met de levenden konden onderhouden. Ze hebben geen lichaam meer en de lofprijzingen van hun ziel in de hemel bereiken alleen God. We kunnen daarom geen heiligen vereren als leveranciers van goddelijke genade en dat was ook precies Bavincks bedoeling. Maar het geval Johann Sebastian Bach maakt duidelijk hoe theologie er naast kan zitten. Niet alleen is ‘JSB’ ongetwijfeld zeer actief in de hemel, ook al betwistte de theoloog Karl Barth ooit Bachs rol als hoofddirigent van het engelenkoor (Barth hield het op Mozart). Maar Bach is nog steeds ook op aarde druk in de weer om zielen te verheffen tot God of een hoger niveau van bewustzijn, gezien de nog altijd grote belangstelling voor zijn muziek. Vooral in Nederland. Nergens ter wereld is er tegen Pasen zo’n grote dichtheid aan uitvoeringen van de Mattheüs- en Johannespassion, ondanks hun lengte van minstens twee keer een zondagse kerkdienst.
Ook zonder pauselijke heiligverklaring is Bachs status als heilige onbetwist. Vriend en vijand van barokmuziek zijn het eens over de absolute kwaliteit van zijn oeuvre dat telkens weer nieuwe generaties componisten uitdaagt en nieuwe luisteraars boeit. Wie had ooit kunnen bedenken dat een land als Japan momenteel de beste uitvoerders van zijn muziek oplevert? Het zegt ook iets over de spirituele kracht van zijn muziek. Zij opent deuren naar God, naar verborgen krachten van de ziel en naar dimensies van het verhaal van de geboorte, kruis en opstanding van Jezus, die predikanten en priesters vaak niet meer open krijgen. Veel mensen zingen en beluisteren teksten die op zichzelf genomen ver van hen af staan, maar worden door de muziek geraakt.
Het verhaal van het leven en de persoon van de Thomascantor uit Leipzig is vergeleken met zijn muziek saai. Ambachtelijk musicus, liefhebbend echtgenoot, overtuigd lutheraan met theologische interesse, orgelbouwadviseur, huisvader van een groot gezin, docent van een jongenskoor, componist, uitgever, repetitor, dirigent. Jarenlang levert hij bijna elke week een complete cantate naast andere composities. Deze enorme productiviteit wordt gedragen door diep geloof, grote gedrevenheid, eerbiedige toewijding en kennelijk ook een talent voor management.
Veel uitspraken van Bach zijn er niet overgeleverd. De harmonieën, melodielijnen en ritmes bij de weloverwogen teksten vormen zijn boodschap. Met vaak aan het slot de handtekening SDG: Soli Deo Gloria, God alleen de eer.

Wij,christenen van Mesopotamië, zijn gewend aan religieuze vervolging en druk van machthebbers

20 november 1942 Mosul – begin maart 2008, regio Mosul, Irak

Ook de eenentwintigste eeuw heeft al vele martelaren voor het christelijk geloof gebracht. Een ervan is Paulos Faraj Rahho, geestelijke van de Chaldeese of Assyrische kerk die terug gaat op een van de oudste christelijke tradities, met een kerktaal die nauw verwant is aan de taal die Jezus ooit sprak. Zijn dood is een voorbeeld van de negatieve gevolgen van de inval van de VS in Irak in 2003 die krachten ontketende die nog steeds niet zijn beteugeld. Paulos Farah Rahho woonde het grootste gedeelte van zijn leven in de regio van de stad Mosul, waar hij ook geboren was, het bijbelse Ninevé. Hij ontving zijn seminarieopleiding in Bagdad en werkte daar kort. In de jaren ’70 voltooide hij zijn studie in Rome – de Chaldeese Kerk maakt deel uit van de Rooms-Katholieke Kerk. Vlakbij Mosul bouwde hij een kerk en opende hij een weeshuis voor gehandicapte kinderen. Farro stond bekend als een nederig en hartelijk pastor, vol met grappen. In 2001 werd hij gekozen tot aartsbisschop met verantwoordelijkheid voor 20.000 parochianen. Rahho toonde zich verontrust toen er pogingen werden ondernomen om de sharia nadrukkelijker in de grondwet van Irak op te nemen. Hij werd bedreigd. Bij het uitbreken van de oorlog werd de situatie voor christenen in Mosul precair. Eind februari 2008 werd hij gekidnapped in een actie waarbij zijn lijfwachten en chauffeurs om het leven kwamen. Zelf zou hij nog per mobieltje hebben doorgegeven dat hij niet wilde dat er losgeld voor hem betaald zou worden, omdat er met het losgeld verkeerde dingen gedaan zouden worden. De kidnappers eisten geld van christenen voor de jihad plus de vorming van een christelijke militie om het leger van de VS te bestrijden. Op 13 maart werd zijn lijk gevonden. De moord riep internationaal ontzetting op. Paus Benedictus sprak kort erna op Palmzondag een krachtige veroordeling uit van de burgeroorlog.
Een van de moordenaars werd gevonden en door het Iraakse Hoogerechtshof ter dood veroordeeld. Hij zou een leider zijn van een cel van Al-Qaida in Mosul. Maar officiële vertegenwoordigers van de Chaldeese Kerk verzetten zich tegen zijn doodstraf. In zijn testament had Rahho zelf een oproep gedaan aan zijn kerkleden om samen te werken met moslims en Yazidi (ook een religieuze groepering) en zich in te zetten voor verbinding tussen de verschillende religieuze groeperingen van het land.
Open Doors schat dat er nog hoogstens 350.000 christenen in Irak zijn. Enkele decennia geleden waren het er nog vijf maal zoveel.

Wat is uw enige troost in leven en sterven? Dat ik met lichaam en ziel, zowel in leven en sterven, niet mijzelf toebehoor, maar het eigendom ben van mijn getrouwe Heiland Jezus Christus….

Kasper Olevianus: 10 augustus 1536, Trier – † 15 maart 1587, Herborn (Hessen)
Zacharias Ursinus: 18 juli 1534, Breslau – † 6 maart 1583, Neustadt an der Weinstrasse

Behalve de namen van Luther en Calvijn moest een beetje protestant op catechisatie altijd ook de namen van deze beide heren leren. Ze zijn namelijk de auteurs van de Heidelberger Catechismus (1562), 129 vragen en antwoorden om te memoriseren, eeuwenlang hét leerboekje voor de Nederlandse calvinisten en in sommige reformatorische kerken in ons land nog steeds. Het leverde stof voor duizenden zondagmiddagpreken. Nog voor het begin van de opstand tegen de Spanjaarden had het boekje zijn weg ook onder de protestanten van de Nederlanden gevonden. En vanaf de Synode van Dordrecht van 1618/19 tot en met de Kerkorde van onze Protestantse Kerk had het de status van belijdenisgeschrift.
Olevianus studeerde rechte en leerde op reis in 1558 Calvijn en zijn gereformeerde theologie kennen. In Trier begon hij daarna in reformatorische geest te preken. De bisschop wees hem uit. Keurvorst Frederik III van de Palts droeg de Reformatie een warm hart toe en benoemde hem tot professor dogmatiek aan de universiteit van Heidelberg en directeur van het predikantenseminarie. In 1562 kreeg hij de leiding van een kerk in Heidelberg. Hij hervormde de liturgie en schreef samen met zijn collega Ursinus de Catechismus. Hij wilde ook een strenge vorm van tucht in de kerk doorvoeren. Dat lukte niet. Wel had hij de hand in een onthoofding van een zekere Sylvanus wegens samenzwering met de Turken en hoogverraad.
Ursinus was geboren als Zacharias Bär in Breslau. Hij studeerde in het lutherse Wittenberg en aan de gereformeerde universiteiten in Straatsburg, Bazel, Lausanne en Genève. In Lyon en Orléans leerde hij Hebreeuws. Terug in Breslau streek hij met een pamflet over de sacramenten de lutheranen tegen de haren in. Ursinus werd verdreven en na een tussenstap in Zürich kwam ook hij in Heidelberg terecht. Na de dood van de keurvorst stak er een andere kerkelijke wind op en vertrokken beide professoren weer uit Heidelberg.
De vorm van de Catechismus was niet origineel: vragen en antwoorden over de betekenis van de Apostolische Geloofsbelijdenis, de Tien Geboden en het Onze Vader. Er waren voorbeelden van Luther, Calvijn en Rooms-Katholieke theologen. Uniek is onder meer de openingsvraag. Die gaat niet zoals in andere catechismussen over onze bestemming, maar over ons houvast. ‘Wat is uw enige troost in leven en sterven?’ En het antwoord is tijdloos.

Wie de kostbare parel heeft…

In het hele eerste millennium van onze jaartelling stelde het christendom op het Aziatische continent meer voor dan op het Europese. Ook toen de Islam al lang aan zijn opmars was begonnen. Zo valt te lezen in het indrukwekkende boek Het vergeten christendom van de Amerikaanse geleerde Philip Jenkins over christendom in het Midden-Oosten, Azië en Afrika.
Een interessante verschijning in zijn verhaal is de ‘katholikos’ of patriarch Timoteüs, in het huidige Irak geboren. Als hij de vijftig al gepasseerd is wordt hij de geestelijk leider van de kerk van het Oosten (niet helemaal op een nette manier overigens). Zijn kerk bestrijkt een enorm gebied, veel uitgestrekter dan het rijk van zijn tijdgenoot Karel de Grote in Europa. Terwijl Karel bezig is om ook Nederland boven de grote rivieren aan zijn rijk en aan de Kerk van Rome toe te voegen, zendt Timoteüs missionarissen richting Kaspische Zee en China en zalft hij metropolieten (aartsbisschoppen) voor de Turken in Centraal-Azië en de Tibetanen. Hij geeft leiding aan een stuk of twintig metropolieten, van Jemen tot Armenië en Zuid-India tot de Gele Rivier. Het grootste gedeelte van zijn Nestoriaanse kerk leeft onder islamitische gezaghebbers. Maar de bevolking is nog grotendeels christelijk en in de kerkdiensten wordt er voor het welzijn van de kaliefen en hun familie gebeden. Als zijn kalief de hoofdstad verplaatst van Seleucië naar Bagdad, verhuist Timoteüs zijn zetel mee. De kalief sticht daar dan het beroemde Huis van Wijsheid. Bagdad zal het centrum van islamitische geleerdheid worden, maar op grondslagen door christenen gelegd. Timoteüs zelf bemoeit zichzelf met de bijbelwetenschap. Als hij hoort dat er bij Jericho in een grot rollen met Bijbelteksten zijn gevonden wil hij alles ervan weten. Hij wil de verbinding met oude Semitische en Joodse tradities in stand houden.
Heel anders dan toen in het Westen leefde de kerk van Timoteüs in een omgeving van allerlei beschavingen en godsdienstige overtuigingen. Een prachtig voorbeeld van de beschaafde manier van omgang met verschillen is de beroemde dialoog uit 782 met kalief al-Mahdi. Timoteüs erkent dat Mohammed een soort profeet moet zijn geweest. Maar hij vertelt ook een gelijkenis over een parel, duizend jaar voordat Lessing in Duitland met een vergelijkbaar verhaal komt. In een donker huis valt er een kostbare parel. Iedereen wil hem pakken. En iedereen die iets hards in handen heeft, denkt dat hij de trotse bezitter van die parel is. Maar pas als God het grote licht aandoet zal duidelijk worden wie de parel, wie alleen een stukje glas en wie alleen maar een klont aarde in handen hield. We kunnen nog niet bewijzen welke godsdienst ‘gelijk heeft’, des te meer worden we uitgedaagd om te laten zien wat voor ons van grote waarde is. Ongetwijfeld klinkt hier Matteüs 13: 46 in door, over de koopman die alles verkoopt voor die ene kostbare parel die hij ontdekt heeft.
Op internet kun je discussies vinden of Timoteüs en zijn collega-patriarchen nu Armeens, Assyrisch of Chaldeeuws genoemd moeten worden. Het laat zien hoe belangrijk voor de kleine nog overgebleven kerken uit het Midden-Oosten deze voorouders zijn die het Evangelie koesterden. Als we voor de ontmoeting tussen de godsdiensten een beschermheilige zoeken is heeft Jenkins een topkandidaat.

Bron: Philip Jenkins, Het vergeten christendom, de duizendjarige bloeitijd van de kerk in het Midden-Oosten, Azië en Afrika, Amsterdam 2011