Je bent nooit helemaal menselijk als je de menselijkheid in andere menselijke wezens niet hebt ontdekt. Sluit je ogen niet voor het onrecht van je eigen land door te proberen het onrecht van een ander land op te lossen.

Wie was deze dominee ook alweer, naar wie ook in ons land scholen en straten genoemd zijn?
Bij zijn geboorte was hij vernoemd naar generaal Beyers die voor de Boeren tegen de Engelsen gevochten had. Zijn vader, afstammeling van Hugenoten, was lid van de Broederbond, een club van blanke Boeren die een grote rol speelde bij de vestiging van het apartheidsbewind in Zuid-Afrika in 1948, toen het Britse imperium ontmanteld werd. En de architect van de apartheidspolitiek, André Verwoerd, was tijdens zijn studie een van zijn docenten. Geen wonder dat de jonge dominee Beyers Naudé op de kansels van de Nederduits Gereformeerde Kerk eerst ook vurig de apartheid predikte.
Sharpville betekende zijn definitieve ommekeer. Daar schoot de blanke politie in 1960 bij een vreedzame demonstratie 69 demonstranten dood. Naudé werkte mee aan resoluties van de Wereldraad van Kerken tegen de apartheid. Als directeur van het Christelijk Instituut richtte hij zich op dialoog en verzoening en deed hij aan research en documentatie. Hij werd door zijn kerk afgezet , waarop hij zich als blanke dominee aansloot bij de zwarte Dutch Reformed Church. ‘We moeten ons gereed maken voor tien jaar leven in de woestijn’ zei hij tegen zijn vrouw. Hij werd behandeld als een melaatse, aldus Desmond Tutu. De regering sloot uiteindelijk zijn instituut en legde hem van 1977 tot 1984 zelfs een ‘banning order’ op: huisarrest. Ondertussen begon de stroom buitenlandse onderscheidingen, ook uit Nederland. In zijn rol van voorzitter van de Raad van Kerken bepleitte hij vrijlating van politieke gevangenen en onderhandelingen met het ANC. Toen het er eindelijk van kwam, betrok Mandela hem bij de onderhandelingen met president De Klerk. Daarna deed hij wel eens bijbellezingen op congressen van het ANC, maar hij werd nooit lid. Hij kreeg de Nobelprijs voor de vrede. Na zijn overlijden ontving hij een staatsbegrafenis.
Hij voorzag dat veel blanken zich niet aan de nieuwe verhoudingen zouden aanpassen maar hun heil elders zouden zoeken. Het blanke racisme kende hij van binnen uit. ‘Oom Bey’ was zich desondanks altijd Afrikaner blijven noemen.
Apartheidsideologen ontleenden soms hun argumenten regelrecht aan geschriften van calvinisten als Abraham Kuyper. En de internationale boycot tegen Zuid-Afrika was ook onder Nederlandse protestanten niet onomstreden. Naudé heeft ook hier het protestantisme kleur helpen bekennen.

Wat is meer een schande voor God: dat hij geboren is, of dat hij zou sterven? Dat hij het vlees zou dragen, of het kruis?

Een liefhebber van theologie moet ook Tertullianus eren. Een founding father van de westerse theologie, een van de eersten die in het Latijn over het geloof schreef.
Het is de tijd van Marcion. Deze priester in Rome zorgt voor grote opschudding met zijn opvatting dat het Oude Testament over een mindere god gaat dan het Nieuwe. Een ander discussiepunt in die tijd is de gedachte dat Jezus een schijnlichaam had. Om de hoge God te vrijwaren van de schande van een dood aan een kruis moest ook zijn Zoon ervan gevrijwaard, als je aan de goddelijkheid van Jezus wilde vasthouden. (Een Jezus die helemaal niet bestaan hoeft te hebben is de moderne variant.)
Tertullianus vindt zulke gedachten voor een christen absurd. Hij verdedigt de twee naturen en de lichamelijkheid van Christus, tegelijk mens én tegelijk God zelf die lijdt en sterft en opstaat. ‘Wat heeft Athene met Jeruzalem van doen?’ Geloof begint bij wat werkelijk het geval is, niet bij de filosofische vraag of iets wel of niet mogelijk is. Lichamelijke opstanding is even zeker als dat het onmogelijk is, zoals de dood van de zoon van God even aannemelijk is als dat het dwaas is – welke God laat zijn zoon sterven? – en zoals een christen zich net zo weinig schaamt voor het kruis als dat ditzelfde kruis een schandaal is.
Om dat geloof worden christenen bij vlagen bloedig vervolgd. Maar ‘het bloed der martelaren is het zaad van de kerk’. Tertullianus’ verslag van hun marteldood maakte Perpetua en Felicitas beroemd. Waarschijnlijk onder de indruk van de moed van christenen was Tertullianus ook zelf christen geworden. Ook hun strenge moraal en hun visie op de hemelse toekomst sprak hem aan.
Hij was geboren in Carthago in het huidige Tunesië, als zoon van een Romeinse centurio. Maar als christen wees hij militaire dienst af. Natuurlijk moesten christenen bidden voor het Romeinse rijk, maar dienst nemen in dat rijk was not done. Even fel als hij ook was tegen de wettelijk toegestane infanticide (kinderdoding), abortus en gladiatorenspelen. Wie het zwaard grijpt zou toch door het zwaard omkomen?
Een Kerkvader dus. Maar ergens na 207 werd Tertullianus lid van de strenge en charismatische sekte van de Montanisten. Daarom is hij nooit heilig verklaard. Hij staat wel op de onofficiële heiligenkalender van de Duitse protestanten, op 26 april. Ik doe mee. Er zijn meer heiligen die in hun radicaliteit wel eens doorschoten.

Ook het ambt der diakenen ligt onder moordenaarshanden uitgetogen, op de openbare weg. Halverwege tussen Jeruzalem en Jericho ligt het misvormd ter aarde

Onder leiding van Willem van den Bergh was de kerkenraad van de gemeente van Voorthuizen op de Veluwe de eerste die in 1886 ‘het synodale juk’ van de Hervormde Kerk van zich afwierp. Er was een goede treinverbinding met het ‘hoofdkwartier’ van Abraham Kuyper in Amsterdam. Zo begon daar de Doleantie die zoveel nieuwe gereformeerde kerken en kerkgebouwen in Nederland zou opleveren. Ook in datzelfde Voorthuizen waar ik opgroeide en als tiener organist was: in de kerk van Willem van den Bergh. Want het gebouw was een aantal jaren en rechtszaken later weer overgedragen aan de hervormde gemeente die opnieuw had moeten worden opgericht. De gereformeerden hadden een nieuwe kerk en pastorie moeten bouwen. Hoe hervormd we ook waren, over Van den Bergh en zijn geloofsdaad werd altijd met respect gesproken. Hij was overigens een sombere man die soms als een boeteprediker heftig tekeer ging.
Dr. mr. van den Bergh was getrouwd met Ida Pierson (1858-1884), dochter van Hendrik Pierson die predikant-directeur was van de Heldring-stichtingen in Hemmen voor de opvang van ‘gevallen vrouwen’. Ze was genoemd naar oma Pierson, ‘moeder-overste’ van de Réveilbeweging. Hij was behalve als theoloog ook als jurist gepromoveerd, op een studie over de strijd tegen prostitutie. Daarvoor had hij onderzoek gedaan in een van de instellingen van zijn schoonvader die een vooraanstaand activist was tegen prostitutie.
En hij heeft zich in de geest van dat Réveil hard gemaakt voor het sociale gezicht van de kerk. Niet alleen armenzorg, ook andere en nieuwe takken van ‘filantropie’ zouden rechtstreeks door de kerk ter hand genomen moeten worden: als diaconale verantwoordelijkheid. Ook de zorg na brandschade, hij was tegen verzekeringen. Hij kreeg de mannen van de Doleantie niet zo ver. Kerk en christelijke organisatie bleven ook bij de gereformeerden zelfstandig naast elkaar. Maar het sociale bewustzijn zat er wel in. Het zou in de gereformeerde zuil gaan wemelen van verenigingen en stichtingen voor zending, voor christelijke scholen, voor zieken- en bejaardenhuizen.
En ook voor ‘zwakzinnigenzorg’, zoals het toen ging heten. En daarin had Willem van de Bergh in het bijzonder een belangrijke hand gehad. Vlak na zijn dood werd ‘s Heeren Loo geopend, een tehuis in de bossen van Ermelo. En het zou in de volgende eeuw een heel netwerk van instellingen worden voor de opvang, begeleiding en scholing van mensen met verstandelijke beperkingen. De instelling in Noordwijk kreeg zijn naam, evenals her en der een straat of laan. En ds. van den Bergh haalde zelfs de canon van de geschiedenis van de geestelijke gezondsheidszorg. Dankzij zijn vernieuwende initiatief voor mensen met wie de samenleving eeuwenlang weinig raad wist.

We moeten niet toestaan dat Christus wordt overschaduwd door regels, gewoontes, tradities, esthetische overwegingen en zelfs niet door vroomheid

Ook wie sigaretten rookt, bier drinkt, twee keer gescheiden is en atheïstische en communistische ideeën heeft gehad, kan een heilige worden. In de Russisch-Orthodoxe kerk tenminste wel, al kostte het enige moeite. Maria Skobstova stierf zeventig jaar geleden in concentratiekamp Ravensbrück. Er zijn vermoedens dat ze vrijwillig de plaats ingenomen had van een andere vrouw. Ze was er terecht gekomen omdat ze in Parijs Joden had geholpen.
Als Liza Pilenko groeide ze op op een landgoed bij de Zwarte Zee. Aanvankelijk was ze een vroom meisje dat het spaarvarken slachtte voor ikonen in een nieuwe kerk. Maar toen haar vader overleed toen ze veertien was werd ze atheïst. Met haar moeder trok ze naar St. Petersburg. Daar werd ze dichteres, in een circuit van radicale intellectuele jongeren. Maar ze vond wel dat die teveel alleen praatten over hun sociale bewustzijn. Ze vond de weg terug naar het geloof van haar jeugd. Ze zag hoe de Christus die bloed had gezweet meer kon betekenen voor de mensheid dan revolutionaire ideeën. En ze mocht theologie gaan studeren aan het Alexander Nevskiklooster, een mannenbolwerk.
Kort na de Revolutie van 1917 was ze even burgemeester van de stad van haar jeugd. Maar de grond werd er te heet onder de voeten. Met haar tweede man Skobstov vluchtte ze naar het Westen om net als veel andere Russen uiteindelijk in Parijs terecht te komen. In de rouw na de dood van een dochtertje voelde ze zich, ondanks de zinloosheid van dit sterven, ´overschaduwd door een onbegrijpelijke Betekenis’. Hierdoor ging ze nog nadrukkelijker op zoek naar een ‘authentiek en gezuiverd leven’. Ze kreeg toestemming van haar man om te scheiden en de kloostergelofte af te leggen en haar bisschop gaf haar ruimte om op een nieuwe manier aan een leefgemeenschap in Parijs gestalte te geven.
Temperamentvol als ze was had ze vaak niet het geduld om de liturgie uit te zitten. Er was veel werk te doen. God was immers vooral te vinden in het aangezicht van de behoeftige naaste, de paupers van Parijs. In haar shabby pij was ze een bekende verschijning in Les Halles om voedsel bij elkaar te scharrelen voor haar maaltijdproject.
Ze was fel anti-nazi. Door de Duitse bezetting werd ze zich er extra van bewust dat ze de naam van een Joodse vrouw als kloosternaam had gekozen. Ze hielp Joden bij het verkrijgen van doopbewijzen of bij hun onderduik of vlucht.
Het was op Stille Zaterdag 1945 dat ze de gaskamer inging. In de verte klonk het geschut van de bevrijders.

Ons christen-zijn zal in deze tijd bestaan uit slechts twee elementen: bidden en onder de mensen het goede doen

De verfilming van het leven van Dietrich Bonhoeffer Agent of Grace eindigt met een shot van alleen de twee blote voeten op het schavot in Flossenburg. Hitler had vlak voor de ondergang van zijn rijk nog de terechtstelling bevolen van een aantal vooraanstaande Duitsers die zich tegen hem teweer hadden gesteld. Zo werd ook Bonhoeffer na meer dan twee jaar gevangenschap opgehangen.
De film begint vrolijk met jazz op een piano in New York. Hij groeide op in een groot gezin in Berlijn. Een door en door fatsoenlijke omgeving. Vader was een vooraanstaand psychiater en buitenkerkelijk. Moeder was gelovig en had predikanten in de familie. Veel kerken had Dietrich in zijn jeugd niet van binnen gezien. Toch koos hij voor theologie en al heel snel was hij gepromoveerd, gevolgd door predikantschap voor Duitsers in Barcelona en Londen en een combinatie van taken in Berlijn.
Dietrich kreeg in 1935 de leiding van seminaries voor de opleiding van predikanten van de dissidente Bekennende Kirche. Hij probeerde daarin zijn ideaal van leven in een geestelijke gemeenschap vorm te geven, geïnspireerd door het kloosterleven en de ashrams van Gandhi. Er stille tijd gehouden en liturgie gevierd, maar ook gestudeerd en gesport, gemusiceerd en naar de grammofoonplaten van negro spirituals geluisterd die hij had meegenomen uit de VS. De meeste van deze jonge predikanten kwamen al snel om in de legers van Hitler. De seminaries werden opgedoekt. De beschermvrouwe van deze seminaries op het Pruisische platteland bracht ondertussen haar jonge kleindochter Maria op zijn weg. Ze hadden nog nauwelijks verkering of Bonhoeffer werd gevangen genomen, op verdenking van betrokkenheid bij een complot tegen Hitler. Die verdenking was juist. In 1939 was hij bewust weer terug gekomen uit de VS. Zijn zwager Hans von Dohnanyi had hem bij een van de belangrijkste samenzweringen betrokken. Voor de hele familie was verzet tegen Hitler een kwestie van fatsoen.
In de gevangenis heeft Bonhoeffer schetsen op papier gezet voor het christendom na de oorlog. Zelf verenigde hij de theologische doordenking van allerlei vraagstukken met een diep en eenvoudig geloof. In de gevangenis vormden Bijbelteksten en liederen van Paul Gerhardt dagelijks zijn geestelijk ontbijt. Dat is wat hij ook het christendom na de oorlog toewenst in brieven en schetsen voor een boek. Een zich bescheiden opstellend, ‘werelds’ maar spiritueel leven in dienstbaarheid. In ‘navolging van Christus’, zoals zijn bekendste boek heette. Desnoods met blote voeten.

‘Europa is ontkerstend, de wereld bezeten, de mensen worden gedemoniseerd. Te laat? Neen, het is nog niet te laat’

Zeventig jaar geleden overleed Jan Koopmans. Hij was twaalf dagen daarvoor geraakt door een verdwaalde kogel toen er dertig personen als represaille werden gefusilleerd in het Amsterdamse Weteringplantsoen. Nederland verloor net voor de bevrijding een toonaangevend predikant.
Koopmans volgde eerst de opleiding tot leraar HBS. Zijn vader stond huiverig ten opzichte van zijn wens om predikant te worden. Na zijn studie theologie in Utrecht werd hij in 1928 predikant in Elkerzee op het Zeeuwse eiland Schouwen, drie jaar later gevolgd door ‘s-Heer Hendrikskinderen. Zijn vervolg van de studie werd in 1938 bekroond met een proefschrift over het belang dat de Reformatoren van de 16^e eeuw hechtten aan het oudkerkelijk dogma.
Het jaar erop werd hij bijbelstudiesecretaris van de Nederlandse Christen Studentenvereniging (NCSV) die in de jaren ’30 van grote betekenis was. Vanuit die functie had hij ook regelmatig contact met de Bekennende Kirche in Duitsland. Hij was nauw geestverwant van zijn leermeesters prof. K. H. Miskotte en ds. Oepke Noordmans, predikant in de Achterhoek. Ze waren aanhangers en pleitbezorgers van de theologievernieuwing die door de Zwitser Karl Barth was ingezet. Koopmans was betrokken bij de optredens van Barth in Nederland. Vanwege de neutraliteitspolitiek werden die nauwlettend door de overheid gevolgd.  In 1939 probeerde hij namens ‘de Lunterse kring’ met  ‘Amersfoortse thesen’  tevergeefs de Hervormde kerkleiding tot scherpere positiekeuze tegen het antisemitisme te bewegen.
Toen de Duitse bezetting een feit was geworden moest elke overheidsambtenaar de zogeheten Ariërverklaring tekenen. Koopmans schreef in november 1940 in reactie daarop de brochure ‘Bijna te Laat!’ Het was een hartstochtelijk appèl op de Nederlandse kerk en het Nederlandse volk om de Joden niet te verraden. Het jaar erop noemde hij in een verklaring het antisemitisme als ‘een van de hardnekkigste en dodelijkste vormen van verzet tegen de heilige en barmhartige God, wiens Naam wij belijden’.  In 1941 predikant geworden in Amsterdam probeerde hij zo veel mogelijk Joden te helpen. Vanuit zijn functie protesteerde hij regelmatig bij de Duitsers tegen de behandeling van de Joden. In een SS-blaadje werd hij intussen gehoond ‘als procuratiehouder der firma Juda en Co.‘ Om arrestatie te voorkomen logeerde Koopmans in de laatste maanden van de oorlog regelmatig op een ander adres. Met die fatale afloop.
Predikanten van allerlei richting hadden in en na de oorlog zijn bundels preekschetsen in de kast staan. Ze zijn heel veel geraadpleegd. Zo bleef hij ondanks zijn voortijdige dood een invloedrijk leraar van de kerk.

O wat laat zijn mijn verlangens pas ontvlamd en hoe vroeg was U reeds in de weer om mij goed te doen en mij te roepen!

Teresa van Avila, vijfhonderd jaar geleden geboren, is voor Rooms-Katholieken een grote heilige. In 1970 kreeg ze als eerste vrouw van de paus de status van kerkleraar. Voor een Hollandse protestant is ze wel erg Spaans, erg Rooms en erg non. Haar Spaanse koningen bestreden noordelijk de Reformatie en de Nederlandse opstand met legers en brandstapels. En wat moet je van haar mystieke visioenen denken? Bernini heeft die treffend in marmer uitgedrukt, een topattractie in Rome: smachtend met de ogen dicht wordt ze in haar buik getroffen door de liefdespijl van een engel. Er was van meet af discussie over de erotische lading van haar visioenen. Haar heiligverklaring in 1622 dankte ze aan het feit dat ze volgens biografen heel ‘mannelijk’ haar hartstochten had weten te beheersen. In de negentiende eeuw vonden psychologen haar een typische hysterica, in de twintigste werd ze een feministisch icoon.
Feit is dat ze behalve veel visioenen ook visie had en daadkrachtig leiderschap aan de dag legde. De visioenen begonnen toen ze drie jaar verlamd op bed gelegen had. Ze was een knappe jonge vrouw uit betere kringen, kleindochter van ‘conversos’: gedwongen bekeerde joden. Tegen de zin van haar vader koos ze voor het kloosterleven in plaats van het huwelijk, in een klooster dat veel vrijheden kende. Ze reisde veel rond, vooral toen de fase aanbrak dat ze tientallen kloosters stichtte. Samen met de mysticus Johannes van het Kruis werd ze namelijk pleitbezorger van een strengere naleving van de oorspronkelijke regels van de Karmel. Ze liepen tegen flink verzet op. Het middel van excommunicatie werd niet geschuwd: voor straf wekenlang geen priester voor de mis. Haar biografie staat vol met lastige mannen en listige manoeuvres om de Inquisitie te ontwijken die visionaire vrouwen wantrouwde. Maar de Ongeschoeide Karmelieten en Karmelietessen kregen een grote toestroom.
Overigens stond ze met haar mooie voeten stevig op de grond. ‘Er is een tijd voor boetedoening en een tijd voor patrijs’ (een Castiliaanse lekkernij.) In haar honderden brieven bemoeide ze zich net zo goed met huishoudelijke zaken, orde en netheid en hogere kerkpolitiek als met een ieders geestelijk leven.
Niet alleen aan visioenen en ingevingen hechtte ze grote waarde, maar ook aan de beoefening van het ‘innerlijke gebed’. Zo onttrok ze het innerlijk van zichzelf en haar zusters aan de controle van heren prelaten en machthebbers. Dus toch ook een rebelse hervormer.

Meer aan je eigen vordering werken, minder aan de mening van anderen!

3 februari 1809, Hamburg, – 4 november 1847, Leipzig

Felix Mendelssohn-Bartholdy is een van mijn favoriete componisten. Zijn orgelwerken of zijn Lieder ohne Worte voor piano liggen binnen het bereik van de gevorderde amateur. Zijn religieuze koormuziek ligt goed in het gehoor. Zijn grote oratoria Elias en Paulus brachten belangrijke bijbelse figuren in de concertzaal met een avondvullend programma. Maar zijn belangrijkste daad is misschien wel dat hij de Mattheuspassion van zijn verre voorganger Johann Sebastian Bach onder het stof vandaan haalde. Op 11 maart 1829 vond de eerste uitvoering sinds Bachs dood plaats, in de concertzaal. Aangepast aan de instrumenten en de smaak van zijn tijd, met veel meer zangers en instrumenten dan Bach zelf ooit had, en veel langzamer. Het succes duurt nog steeds voort. Zo kun je een Mattheüspassie-christen zijn, eentje die nooit naar een kerkdienst gaat en niet ‘gelooft’ maar wel jaarlijks in de lijdenstijd voor Pasen het hele muzikale epos van Jezus’ lijden en sterven toch zich door laat dringen. En dat is niet niks.
Felix was een kleinzoon van de beroemde Moses Mendelssohn die in de achttiende eeuw het joodse geloof had verenigd met Verlichtingsfilosofie en zo de grondlegger van de Haskala was, het geassimileerde jodendom. Ondanks dat Joden her en der ook meer burgerrechten kregen, lieten verschillende nakomelingen zich toch dopen. Zo ook zoon Abraham, een rijke bankier, met zijn gezin in 1816 in Berlijn.
Felix zat toen al op muziekles, muzikaal wonderkind als hij was. Daardoor heeft hij in zijn relatief korte leven enorm veel muziek geschreven. Onbegrijpelijk hoe hij al dat componeren heeft kunnen verenigen met een drukke concert- en lespraktijk, een internationale carrière als dirigent, de oprichting van het conservatorium van Leipzig, de stad van Bach. Ondertussen trouwde hij met een protestants meisje en kregen ze vijf kinderen. En dan ook nog eens perfectionist zijn! Hij overleed al jong, overspannen en treurend om de dood van Fanny, zijn zus.
Het heeft hem niet geholpen dat hij gedoopt christen was en zijn muzikale talent zo groots had ingezet om de boodschap van Oud én Nieuw Testament voor het voetlicht te brengen. Al in 1850 begonnen de antisemitische aanvallen van Richard Wagner. In Hitlers rijk was zijn muziek zelfs totaal taboe en werden zijn standbeelden vernield.
En na de oorlog werd zijn muziek nog lang weggezet als te romantisch, religieuze kitsch, te braaf. Gelukkig is dat allemaal geschiedenis.