In een schilderij zou ik iets troostends willen zeggen, als muziek
De Aardappeleters, Zonnebloemen en de Ophaalbrug bij Arles, de korenvelden en de zelfportretten met of zonder afgesneden oor zijn onbetaalbaar. Past Van Gogh ook tussen geloofsgetuigen? Hij was een domineeszoon, opgegroeid in Zundert en later een poos woonachtig in Nuenen. ‘Uit aangeboren liefde voor de Kerk en liefde tot God en tot de mensen’ werkte hij een tijd als evangelist onder arme mijnwerkers in de Borinage. Christus, de Man van Smarten, zou mensen met een moeilijk leven kunnen sterken en troosten. Maar het liep op een mislukking uit. En even later, eind 1881, is het ook gebeurd met zijn geloof. De aanleiding is een onbeantwoorde liefde en een conflict met zijn vader. Het hele systeem van godsdienst is afschuwelijk, zo slingert hij hem naar het hoofd. In de kerk ziet niemand hem meer en dominees hebben het voorgoed verbruid. ‘O God, er is geen God’ zegt hij Multatuli na, al is hij het ook eens met Victor Hugo: ‘Godsdiensten verdwijnen, God blijft’.
Ondertussen heeft hij de kunstenaar in zichzelf ontdekt. Schilderen is zijn missie en passie en zijn nieuwe geloof: ook een geloof dat de plicht met zich meebrengt zich niet te storen aan de publieke opinie. Van zijn oude geloof blijft de absolute bewondering voor de Stichter. Hij vindt het geheel in de geest van Jezus om uit compassie een tijdlang met een zwangere prostituée samen te leven. En als hij later in Zuid-Frankrijk onder de indruk komt van de olijfbomen wil hij Jezus in de hof van Gethsemane schilderen. Maar hij heeft geen geld om iemand te laten poseren. Een paar keer krabt hij de verf weer van het doek. Jezus moet er wel fatsoenlijk op. Bij het naschilderen van Rembrandts Opwekking van Lazarus vervangt hij de Jezusfiguur door een indrukwekkende zon zoals alleen hij ze op het doek kreeg. Als dat geen mystieke verwondering is.
In honderden bewaard gebleven brieven is zijn schildersleven op de voet te volgen. De meeste waren gericht aan zijn broer Theo, zijn vertrouweling en geldschieter. Theo bewaarde de schilderijen die Vincent hem opstuurt, verkopen lukte nog nauwelijks. De duurste schilderijen van de wereld zijn gemaakt in grote armoede, door een sociaal onhandige eenling die op het laatst psychotisch werd en suïcidaal.
Wat voor hiernamaals de reiziger door het leven bereikt, wist hij niet. Wel dat dit ondermaanse leven vol melancholie is en dat er dan troost nodig is. Bijvoorbeeld met schilderijen van iemand die ook in het armste huisje en in het smerigste hoekje nog schilderijen of tekeningen zag.
(2017)