Harmen Jansen

theologie, kerk en samenleving

  • Home
  • Heiligenkalender
  • Mijn publicaties
    • Mozesboek
    • Artikelen
    • Overige boeken
  • Activiteiten
  • Kerk en Theologie
    • Kerk
    • Theologie
  • Opgemerkt
  • Geschiedenis
  • Heiligenkalender januari-april
  • Heiligenkalender mei-augustus
  • Heiligenkalender september-december

Willem Barnard

Posted on 08/05/2021

Wij leven behalve het kortademige zieleleven van onszelf ook het paasleven van de gemeenschap der heiligen

*15 augustus 1920, Rotterdam
† 21 november 2010, Utrecht

Mogen we nog wel zingen over ‘negers met hun loftrompet en joden met hun ster’? Net nu het honderd jaar geleden is dat Willem Barnard werd geboren raakt een bekende liedregel van zijn hand omstreden. Jammer. In zijn speelse bewerking van een oud Engels liedje over de hemel zag je zo Louis Armstrong voor je, met in de verte engelen die de maat slaan bij muziek van Bach.
Barnard was hervormd predikant en van 1954-1961 studiesecretaris van de Dr. G. van der Leeuwstichting voor de ontmoeting tussen kerk en kunst. Maar hij was vooral dichter, liturg en bijbelvertolker. Hij had een belangrijk aandeel in de nieuwe psalmberijming van 1967 en in de gezangen van het Liedboek voor de kerken van 1973. Zo’n 40 psalmen en 70 andere liederen van zijn hand gingen mee naar het Liedboek van 2004, waaronder ‘Alles wat over ons geschreven is’ (536, 556), ‘Een mens te zijn op aarde’ (538), ‘Zingt voor de Heer een nieuw gezang’ (655).
Barnard was een groot pleitbezorger van aansluiting op de liturgische tradities van voor de Reformatie. Voor calvinisten betekende dit meer reliëf in de kerkdienst door een beter onderscheid tussen de verschillende toonsoorten van gebed. En de keuze van de Bijbellezingen was niet langer afhankelijk van de voorkeuren en kortzichtigheden van de predikant in functie.
Als geen ander ging Barnard ook vóór in het proberen te leven ‘op de adem van het jaar.’ Fameus werden zijn beschouwingen bij het brevier, het oude boek voor de dagelijkse Bijbellezingen. De ‘medigesen’ (meditatieve exegese) voor een heel jaar leverden een boek van 1200 bladzijden op, Stille omgang (1993). Voor zijn vrijere dichtwerk ‘wachtlopend langs de grenzen van de taal’ gebruikte hij het pseudoniem Guillaume van der Graft.
Veel orthodoxe gelovigen wantrouwden Barnards manier van dichterlijk-meditatief ‘letterlijk’ nemen van het Grote Verhaal. Was het niet te weinig klassieke verzoeningsleer? Omgekeerd voelde Barnard het als roeping om voortdurend te foeteren over alle christendommelijkheid die maar niet in staat was om zich echt te vereenzelvigen met de dwarsheid van het Bijbelse getuigenis. ‘Ik wil erkenning van de noodzaak, tegendraads te leven, wars van wat de toon aangeeft en opgeld doet.’ En de door hem zo verlangde vernieuwing van de kerk bleef bij het Samen-op-weg-proces halverwege steken. Barnard werd tenslotte oud-katholiek.
2020

Posted in: Uncategorized | Tagged: Psalmen

Petrus Datheen – *ca 1531 Kassel (Vlaanderen) – † 17 maart 1588 Elbing (Pruisen)

Posted on 30/12/2016

datheenDat zij werden beschaemt/ die daer ’t welck niet betaemt/ tot beelden zijn gevloden/ en dienen de afgoden (Psalm 97 vers 4)

450 jaar geleden, op 25 maart 1566 ondertekende Petrus Datheen het voorwoord van zijn Psalmberijming. Met zijn ´kleynen gaeuen´ begeerde hij ´die kercke Godes te helpen opbauen´. Dezelfde zomer nog werd er uit deze berijming gezongen bij grote hagepreken in Gent en omstreken. Dichter, vertaler, dominee en kerkleider Datheen stond aan de wieg van de Hollandse opstand tegen Spanje, die zomer ingeluid met beeldenstormen. Dat gaf de berijming een aureool.
De Vlaming raakte als jonge monnik in het klooster van Ieper onder de indruk van de volharding van een tot brandstapel veroordeelde schoenmaker uit de stad. Petrus trad uit. Met veel Vlamingen kwam hij in de ban van de nieuwe leer van Calvijn. De strenge plakkaten dreven hen naar elders. In Londen wordt hij in de vluchtelingengemeente met wekelijkse ´Profetieën’ (gezamenlijke preekbesprekingen) verder gevormd als prediker. Op de vlucht voor ‘bloody Mary’ komt hij in Emden. In 1555 wordt hij door de vluchtelingengemeente in Frankfurt am Main beroepen. Zijn vrouw heette Benedicta. Een uitgetreden non?
Als de tegenstellingen tussen Calvinisten en Lutheranen in Frankfurt hoog oplopen wordt Frankenthal in de Palts de volgende halte. Datheens emigrantengemeente krijgt twee oude kloosters ter beschikking. Daar vertaalt hij de Heidelbergse Catechismus en dicht hij de complete Psalmberijming. Die drukt al snel de andere vertalingen uit de markt en dat zelfs twee eeuwen lang: tot de berijming van 1773. Datheen nam alle melodieën over van het Psalmboek dat Calvijn had laten maken en volgde ook in de tekst dit Franstalige voorbeeld. Daardoor konden Frans- en Nederlandstaligen gelijk op zingen! Maar de klemtonen in de tekst liepen vaak niet gelijk op met die in de melodie. En er werd lang zonder begeleiding gezongen. Mede hierdoor vertraagde het psalmgezang. In enkele tientallen gemeentes, vooral in Zeeland, wordt zelfs nu nog het trage psalmgezang op de tekst van Datheen gekoesterd als kenmerk van orthodoxie.
Was Datheen een onverdraagzame calvinist? Hij was als lobbyist nauw betrokken bij het beramen van de opstand tegen Spanje en bij het invoeren van de ‘gereformeerde religie’ in de Nederlanden. Hij nam actief deel aan een groot aantal vergaderingen van afgevaardigden uit de verschillende protestantse gemeentes waar afspraken werden gemaakt over de kerkelijke organisatie, de liturgie, de toelating tot het ambt en de doorvoering van de Reformatie. Maar het meningsverschil met de Prins van Oranje over godsdienstvrijheid in Gent is nooit meer bijgelegd. In een conflict met de Staten van Holland over de buitenlandse politiek kwam hij zelfs in de gevangenis. Hij stierf in ballingschap in de buurt van Dantzig als leraar aan een gymnasium.

(2016)

Posted in: Uncategorized | Tagged: geschiedenis, kerkgeschiedenis, Psalmen, Reformatie

Psalmen voor nu deel 7

Posted on 28/10/2011

Ook de zevende CD van Psalmen voor nu heb ik inmiddels al een paar keer beluisterd. Ik ben helemaal geen popmuziekliefhebber. Over de muzikale kwaliteiten kan ik geen verstandig woord zeggen. Maar voor een psalmenliefhebber is het hele project een must. Elke keer weer spannend wat ze er nu weer van gemaakt hebben. Ondanks de tegenzin die ik ook heb. Waarom altijd een uitvoering met zo’n klein bandje? Waarom in het project niet af en toe ook eens ingezet op uitvoering met koren die swingen?
Een knelpunt vind ik steeds weer dat men niet heeft willen kiezen voor een veel vrijere omgang met de tekst. Sommige teksten zijn behoorlijk tijdloos. Psalm 49 (no 11) over de rijke dwaas bijvoorbeeld. Of Psalm 70 (no 5, een van de kortste psalmen). Dan kun je dicht bij de tekst blijven. Ik vind Psalm 34 (no 10, tekst van Ria Borkent) het hoogtepunt van deze CD. Het snoer van wijsheden dat aan de hand van het Hebreeuwse alfabet werd geregen, wordt ook hier een mooie reeks adviezen aan de hand van het ABC. En bij Psalm 54 (no. 6) wordt nu tenminste bij het roepen om God in de tekst ook in muziek en de uitvoering ook echt geroepen, wat ik in eerdere CD’s wel eens miste.
Maar de meeste andere nummers zullen in de toekomst waarschijnlijk overgeslagen worden. De lange Psalm 106 met een bijbelgetrouw historisch relaas over Gods daden.
Psalm 118: een triviaal muziekje bij deze zo belangrijke psalm van verschillende bijbelse feesten. Vooral bij het slotnummer, een bewerking van Psalm 89, ‘mooie droom’, tevens titel van de CD, blijft de psalm heel ver van me af staan, zowel door de tekst als door het vervelende muzikale deuntje. In de bijbel is het een cruciale psalm, precies op de omslag van het derde naar het vierde psalmboek. De droom van een messiaanse koning valt er in duigen. Een bewerking zou dan kunnen helpen om een verbinding te maken met andere ervaringen waarin mooie dromen illusies lijken te zijn geworden, stukgelopen op de harde werkelijkheid.
En komen psalmen niet dichterbij als je de ‘vijanden’ af en toe eens zou inruilen voor het levensvijandige van een kwaal in je lijf of de vastgelopen verhoudingen in je werk of je familie?
Het project is me dus eigenlijk te calvinistisch. Een flinke dosis lutherse traditie (vrije ‘Psalmlieder’) of de vrijmoedigheid van Taizé om veel selectiever met de teksten om te gaan, zou het een grotere kracht kunnen geven. En jammer is ook dat de psalmen niet in hun oorspronkelijke volgorde zijn blijven staan!

Posted in: Groepen en activiteiten | Tagged: muziek, Psalmen

Mooi boek over de Psalmen

Posted on 05/08/2009

Drama van crisis en hoop. De psalmen: gedicht, gebundeld en gebeden, uitg. Meinema 2008, ISBN 978 90 211 4169 5, is een prachtig boek over de Psalmen. Het geeft heel veel wetenswaardigs over de ontwikkelingen in het wetenschappelijk onderzoek van de Psalmen, laat helder zien hoe de opbouw van het boek Psalmen is en van afzonderlijke psalmen, trekt mooie thematische lijnen en vertelt ook fraai over de doorwerking in de geschiedenis. Prachtig zoals Augustinus de Psalmen wilde lezen! In mijn boek Vijf stenen, vijf broden zat ik min of meer op dezelfde lijn van denken. Waar Schuman het proces van Davidisering benadrukt, waaraan de Psalmen zijn onderworpen, leg ik wat meer accent op zoiets als de ‘mosaïsering’. Ook Schuman onderkent de vijfdeling, maar doet er niets mee. Terwijl hij juist laat zien dat het verhaal van David en Goliath een belangrijke rol speelt in het proces van Davidisering in de fase van afronding van het kanonieke Psalmboek, zoals blijkt uit de apocriefe Psalm 151, of veel later de afbeeldingen in het Utrechts Psalter na Psalm 150. David raapt in dat verhaal vijf stenen. Hij heeft de vijf wijsheden van de Tora op zak. Maar dat kunnen geen andere zijn dan de vijf wijsheden van de Psalmen. Wie David zegt, zegt niet alleen Psalmen maar ook Mozes. Deze ‘messias’ zingt zich niet los van Tora, maar beaamt hem en zingt hem te binnen.

Posted in: Opgemerkt, Theologie | Tagged: bijbeluitleg, Psalmen, spiritualiteit

Holman: De Psalmen

Posted on 23/03/2009

Aafke Holman: De Psalmen, een vertaling in kleur
2008, uitg. NBG, ISBN 9 789061 268840

Prachtig uitgegeven boek met alle 155 aquarellen van Aafke Holman, gemaakt bij de Psalmen. Drachten had zomer 2008 de primeur van de tentoonstelling van deze aquarellen met de aantekeningen die ze tijdens het lezen van de psalmen had gemaakt. Holmans werk onderscheidt zich van dat van andere schilders die ook werk bij de Psalmen gemaakt hebben of dat nog aan het doen zijn, zoals Henk Pietersma of Anneke Kaaij, doordat zij de Psalmen achter elkaar geschilderd heeft. Zij is bij Psalm 1 begonnen en bij 150 geëindigd, elke dag een psalm, vertelde zij in Drachten; alleen in de windermaanden legde zij het werk stil, want de confrontatie met de Psalmen was soms te heftig voor de donkere helft van het jaar. Verder schilderde Holman nadrukkelijk non-figuratief. Vaak is het een impressie in een paar kleurvegen. Maar door de krabbels bij de psalm en het voorontwerp erbij af te drukken, toelichting plus het korte onderschrift dat ze later aanbracht is de aquarel meestal heel toegankelijk. Al kijkend en lezend kom je via de psalm ‘binnen’ in het werk van Holman, maar ook omgekeerd via de kunst in de psalm. Ik heb intussen het boek al in diverse huiskamers op een ereplaats zien staan, als hulpmiddel voor regelmatige meditatie!

Posted in: Opgemerkt | Tagged: Holman, Psalmen

Psalmen voor nu

Posted on 23/03/2009

Enkele jaren geleden heeft de synode van de Prot. Kerk groen licht gegeven aan de Interkerkelijke Stichting voor het Kerklied om een nieuw Liedboek te gaan maken. Ik ben benieuwd of er ook ruimte komt voor een selectie uit de resultaten van het project Psalmen voor nu.

Over dit project zie  http://www.psalmenvoornu.nl/index.php?cId=367&aId=256

De afgelopen jaren heb ik enkele van deze psalmen in kerkdiensten door gemeenteleden tot klinken kunnen laten brengen. Dit is nog eens een echt andere sound dan de melodieën uit de zestiende eeuw. Hoe een oude calvinistische traditie nieuw leven in geblazen kan worden: vooral psalmen laten klinken in de kerkdienst. Spiritueel is het andere koek dan de soms wel heel erg dweilerige opwekkingsliedjes waarmee kerkdiensten her en der wordt opgeleukt.

Posted in: Opgemerkt | Tagged: Psalmen

Welkom op de weblog van Harmen Jansen
theoloog, predikant van de Protestantse gemeente te Winsum-Halfambt (Gr.)

Tweets by @HarmenGJzn Follow @HarmenGJzn

Heiligenkalender bevat de schrijfsels uit de rubriek 'Geloofsgetuigen' in Geandewei en Protestantse Kerkbode. Op alfabetische volgorde en kalendervolgorde. Gestart 1-1-2014

Email: dshjansen@gmail.com

portret verkleind

Copyright © 2023 Harmen Jansen.

Theme by ThemeHall.