Ook Johannes de Doper op Grünewalds Kruisigingstafereel kan alleen maar wijzen (Karl Barth)

De beroemde Zwitserse theoloog Karl Barth had altijd een afdruk van de kruisingsscène van het Isenheimer Altar voor zich boven zijn bureau hangen. Dat te weten hielp om Barths duizenden bladzijden christelijke geloofsleer beter te verstaan. Centraal een lijdende Christus waarvan het lichaam overdekt is met wonden en littekens, er is wel eens berekend dat er dertig verschillende ziektes op het lijf van deze man van smarten zijn afgebeeld. Bij het kruis een lam met een Avondmaalsbeker om het bloed op te vangen, een bekend motief. Rechts wijst Johannes de Doper als voorbeeld voor iedere prediker met lange benige vinger naar het kruis – de lengte van de vinger was bij ons theologieonderwijs overdreven, merkte een bevriende theoloog op toen we samen ooit oog in oog met het schilderij stonden. Chronologisch kan dit niet, Johannes de Doper op Golgotha, maar theologisch natuurlijk wel.
Zieken die het plaatselijke hospitaal werden binnengebracht zouden eerst voor dit schilderij zijn gelegd, dan konden ze zich herinneren dat Christus ook hun smarten had meegeleden. Zo heb ik ooit horen vertellen. Maar dat is nogal onwaarschijnlijk. De kruisigingscène was zichtbaar in de veertigdagentijd als alle andere luiken gesloten waren. Het Isenheimer Altar is een veelluik. In geopende toestand laat het in stralende kleuren, met veel rood en blauw, taferelen zien die behoren bij het kerstevangelie. En werkelijk subliem is het paneel van Pasen. Christus stijgt boven zijn aardse graf met zegenende handen ten hemel, tegen de achtergrond van een enorme dieprood-oranje zon. Een paar soldaten gaan horizontaal.
Een laatste luikenpaar bestaat uit twee scènes uit het leven van de heilige Antonius. Het klooster in Isenheim was immers een Antoniusklooster. Kleurige duivels bespringen de heilige zonder vat op hem te kunnen krijgen.
Matthias Grünewald staat op 30 augustus op de liturgische kalender van de Duitse protestanten, samen met Albrecht Dürer en Lucas Cranach sr, andere beroemde Duitse schilders uit zijn tijd. Hij zou op 31 augustus 1528 in Halle aan de pest overleden zijn. Vandaar die datum. Maar er waren in die tijd meerdere beeldende kunstenaars die Matthias heetten. Onderzoekers verschillen erg van mening over de biografie. De liturgische kalenders bedoelen de maker van dit altaarstuk, gemaakt tussen 1513 en 1515 voor een klooster in Isenheim en nu een toeristische trekpleister in het nabijgelegen Colmar.
Van deze meester, verder waarschijnlijk Grün geheten, zijn nog een paar kruisigingsscènes bekend en een Laatste Avondmaal van rond 1500 en dan is dat het wel zo ongeveer. Bewaard gebleven tekeningen zijn hoofdzakelijk voorstudies voor de schilderijen. Allemaal religieus werk, gedeeltelijk in opdracht van een aartsbisschop. Wat aan de schilderijen is af te lezen is dat hij wel goed op de hoogte was van de grote kunst van zijn tijd en daarvoor, van Vlaamse meesters en Jeroen Bosch tot en met Leonardo da Vinci. En de religieuze gloed en mystieke symboliek weerspiegelen ongetwijfeld ook een authentieke religieuze toewijding van de maker. Mogelijk heeft hij zich ook door een bekend mystiek boek laten inspireren, van de heilige Brigitta van Zweden.
Deze week hang ik zijn zonnige getuigenis van Pasen boven mijn bureau.