Fjodor Michajlovitsj Dostojevski

Posted on

Als God dood is, is alles geoorloofd

*30 oktober/ 11 november 1821, Moskou – † 28 januari/ 9 februari 1881, Sint-Petersburg


Dostojewski was een van de grote Russische romanschrijvers uit de negentiende eeuw. Hij schreef dikke romans waarin de personages grote gedachten en diepe hartstochten vertegenwoordigen. In het tsaristische Rusland van zijn tijd gistte het van ideeën en bewegingen die het land wilden veranderen. Dostoyevski reageerde daar op een indringende manier op.
Zelf was hij ook een complexe persoonlijkheid met een veelbewogen leven. Tegen zijn zin doorliep hij een militaire opleiding. Zijn vader werd vermoord door gekrenkte lijfeigenen. In 1847, in de tijd van grote politieke omwentelingen in Europa, werd hij opgepakt en ter dood veroordeeld om vervolgens drie jaar in Siberische werkkampen door te brengen. Hij was gokverslaafd en epilepticus en had vaak grote schulden. Zijn tweede vrouw Anna met wie hij in 1867 trouwde bracht hem in rustiger vaarwater.
In Siberië was het Nieuwe Testament zijn enige lectuur geweest. Zijn romans werden een pleidooi voor een doorleefd christendom als redding voor Rusland en de mensheid. Zijn bekendste boek werd De gebroeders Karamazov (1879/’80). Centraal staat een vadermoord en de vraag wie de echte schuldige is. De verschillende echte en onechte zonen van de vader vertegenwoordigen verschillende type mensen. Het huis Karamazov staat symbool voor het huis van de mensheid waarvan de kinderen allemaal leven onder het voorteken van schuld, verwarring en bedreiging door demonen van het kwaad. Beroemd werd ‘De Grootinquisiteur’, het verhaal-in-het-verhaal dat een omkering is van het Bijbelverhaal van Jezus’ verzoeking in de woestijn. Iwan, de atheïstische denker onder de zonen, laat hierin Christus opnieuw met succes optreden met zijn wonderlijke bevrijdingsboodschap. Maar de Grootinquisiteur van Sevilla pakt hem op. De mensheid is beter af met slaafse onderwerping aan leiders die Christus’ boodschap verbeterd hebben, over de gewetens heersen en de wereld in hun greep houden.
Tegenover Ivan met zijn afscheid van Jezus Christus staat broer Aljosja, monnik geworden onder invloed van starets Zosima, een innemende geestelijke. Aljosja neemt de schuld van de werkelijke moordenaars op zich. Hij vertegenwoordigt de boodschap van absolute liefde en vergeving. Vergelijkbaar is de figuur van de hoofdpersoon van De Idioot (1868), een prins met een zuiver hart die haarscherp het verschil maakt tussen de meedogende liefde en de gelukzoekende liefde.
Dostoyevski lijkt de gruwelijke ontaarding van de Russische revolutie (1917) te hebben voorzien. En zijn diepzinnige mensvisie oefende daarna op veel theologen een grote aantrekkingskracht uit.

Sophie (en Hans) Scholl

Posted on

Iemand moest er tenslotte toch mee beginnen

*9 mei 1921, Forchtenberg – † 22 februari 1943, München

Sophie Scholl was een studente die met haar broer en nog een paar anderen geëxecuteerd werd vanwege hun lidmaatschap van de verzetsgroep ‘Weisse Rose’ in München. Ze hadden antinazistische pamfletten verspreid.
Sophie en Hans kwamen uit een protestants gezin. Hun moeder was diacones geweest. Sophie werd kleuterleidster en was actief in een ‘verdachte’ jeugdbeweging. Geschriften van kerkvader Augustinus – gelezen ondanks plagerijen van collega’s in de verplichte Arbeitsdienst – en ‘Dagboek van een dorpspastoor’ van Georg Bernanos hadden grote indruk nagelaten. Ze was gelovig en gevoelig voor de schoonheid van de natuur. In 1942 begon ze in München aan een studie biologie en filosofie. Hans studeerde medicijnen. Beiden kwamen in verzet tegen het Hitlerregime en raakten betrokken bij het clandestien en grootschalig verspreiden van de pamfletten van de ‘Weisse Rose’. Die bevatten scherpe analyses en sloegen stevige taal uit. Het nationaalsocialisme heette een ‘dictatuur van het kwaad’. Namens de Duitse jeugd eisten ze hun persoonlijke vrijheid terug, ‘het kostbaarste bezit van de Duitsers’. Wie de moed niet had tot verzet was medeschuldig. De echte ellende komt van mannen die met rust gelaten willen worden en in hun kleine leven niet gestoord willen worden.
Ze bouwden een netwerk op met verbindingen naar andere grote universiteitssteden. Een vriend van hun vader was een van de geldverstrekkers. Bij de verspreiding van het zesde pamflet werden broer en zus betrapt en door de universiteit aan de Gestapo overgedragen. Tijdens de verhoren trokken ze zoveel mogelijk de verantwoordelijkheid naar zich toe om hun vrienden te beschermen. ‘Wat doet mijn dood ertoe als dankzij ons en onze daden duizenden mensen wakker geschud worden en zich ook bij het verzet aansluiten?’ had ze kort ervoor nog verklaard. Op 22 februari 1943 werden ze door de beruchte rechter Roland Freisler (‘krijsende Roland’) wegens hoogverraad ter dood veroordeeld en nog dezelfde dag geëxecuteerd. Dat gebeurde met een guillotine, het instrument dat tijdens de Franse Revolutie was ontworpen om juist de vijanden van de vrijheid letterlijk een kopje kleiner te maken.
Dat zesde pamflet met de oproep om het regime omver te werpen bereikte Engeland en werd daar herdrukt en vervolgens door vliegtuigen boven Duitsland uitgestrooid. In haar brieven citeerde ze herhaaldelijk de katholieke filosoof Maritain: ‘Met moet een harde geest en een zacht hart hebben.’

Kijktip: de aangrijpende film Die letzten Tage (2005), eenvoudig op internet te vinden

Philipp Jakob Spener

Posted on

Als nu eens op gezette tijden gemeenteleden met enige kennis of verlangen daarnaar onder leiding van hun predikant bij elkaar kwamen om uit de Heilige Schrift te lezen en over elke Bijbeltekst broederlijk met elkaar te spreken ….

* 13 januari 1635, Ribeauvillé – † 5 februari 1705, Berlijn

Het piëtisme was een beweging in allerlei takken van het christendom. De naam is ontleend aan het boekje Pia desideria, ‘Vrome wensen’, uit 1675 van Philipp Jakob Spener. Hij was een Elzasser die na de studie theologie in Straatsburg in 1666 predikant in Frankfurt am Main was geworden. Het ideaal van een doorleefd persoonlijk geloof werd al langer verspreid door Duitse en vertaalde Engelse geschriften. Het programma lijkt ook niet opzienbarend. Ernstige en grondige studie van de Bijbel in particuliere bijeenkomsten, aandacht voor de bediening van leken, verbinding tussen leer en leven, terughoudendheid en liefdevolle omgang in theologische disputen, hervorming van de predikantsopleiding, meer praktische preken. En sprak ook Luther al niet over het priesterschap van alle gelovigen?
De ondertitel was ‘Hartelijk verlangen naar godewelgevallige verbetering van de ware evangelische kerken’. Speener had voor de kerk gezocht naar een strategie die zich niet richtte op de zwaksten, die dan door toepassing van tucht in het gareel gebracht moesten worden, maar op het beste deel van de kerk. Het revolutionaire lag vooral in de gezelschappen voor gezamenlijke Bijbelstudie. Maar in 1670 hadden de Nederlandse volgelingen van Jean de Labadie grote aandacht getrokken omdat zij zich als wedergeboren christenen van de kerk hadden afgescheiden, in verwachting van de Wederkomst. En juist in dat jaar was in Frankfurt een ‘collegium pietatis’ van start gegaan met Spener als een van de betrokkenen: het eerste conventikel van predikanten en belangstellende gelovigen in de Duitse Lutherse Kerk. Spener beoogde met de ‘ecclesiola in ecclesia’, kerkje in de kerk, juist geen afscheiding. Hij zag er een aanvulling in op het eenrichtingsverkeer van de preek en de huiselijke godsdienstoefening. Hier was plaats voor wederkerig gesprek. Hier mochten twijfels benoemd worden. Zij die meer inzicht hebben, ‘waaronder de predikanten’, zouden anderen bij de hand nemen. Hier werd de gewone gelovige mondig gemaakt door mee te doen aan de toetsing van ervaringen en inzichten aan ‘de bedoeling van de Heilige Geest in de Schrift’.
‘Piëtisme’ werd een scheldwoord. Kerkenraden en predikanten hielden graag de controle. De angst voor separatisten zat er diep in. Maar de piëstisten bleven in de kerk. Spener werd zelfs predikant in Berlijn. En het samen komen in verenigingen en gespreksgroepen zou een niet meer weg te denken trek van het protestantisme worden.

Harmen Jansen

Wilhelmus à Brakel

Posted on

Een Christen moet grote liefde hebben tot de waarheid; al het schoon voordoen zonder liefde tot de waarheid is bedrog

*2 januari 1635, Leeuwarden, – † 30 oktober 1711, Rotterdam

Allebei mijn grootvaders (boer en onderwijzer) hadden de twee dikke pillen van ‘Redelijke Eredienst’ in de kast staan. De geloofsleer voor de ‘gewone gemeente’ uitgelegd door ds. Wilhelmus à Brakel is sinds 1700 vaak herdrukt. De uitgave uit 1893 die ik erfde is niet stuk gelezen. Maar het was vast handig voor een ouderling of kritisch gemeentelid ‘Vader Brakel’ bij de hand te hebben. Alle thema’s van geloof en kerkelijk leven waren er duidelijk en goed uitgelegd, volgens de orthodoxe denklijn van de publieke kerk van de Gouden Eeuw.
De titel betekende niet ‘verstandelijke’ of ‘verstandige’ godsdienst, maar was ontleend aan Romeinen 12:1 over de gepaste dienst die de christen aan zijn Heer verschuldigd is. En Brakel kwam tegemoet aan het verlangen naar ‘bevinding’. Hoe raakt de boodschap aan de beleving, ook die van twijfel en weerstand?
Zijn vader Theodorus publiceerde ook al over het geestelijk leven. Deze was als schoolmeester in 1638 op ’singuliere gaven’ predikant geworden in Friesland. Zoon Willem studeerde theologie aan de Universiteit van Franeker. Tijdens zijn vervolgstudie van 1659-1662 in Utrecht bij Voetius vond hij zijn vrouw Sara Nevius. Hij was predikant te Exmorra, Stavoren, Harlingen, Leeuwarden en vanaf 1683 in Rotterdam. In zijn preken deelde hij de toehoorders in in gelovigen, onbekeerden en geveinsden. Mede onder invloed van Sara stimuleerde hij het samenkomen in conventikels: huiskringen. Ook legde hij nadruk op de waarde van het gezin als een kleine kerk. In Harlingen liet hij jonge vrouwen als ‘profetessen’ door de gemeente gaan om op te wekken tot dieper geloof. Maar zijn Leeuwarder kerkenraad had liever dat hij openbare catechisaties gaf dan gezelschappen stimuleerde. Twee keer heeft hij het aan de stok gehad met overheden die zich teveel bemoeiden met het beroepen en voorgaan van predikanten.
Toch wilde hij juist de eenheid van de kerk bevorderen. Hij bestreed de neiging tot afscheiding die nogal welig tierde onder vromen zoals ‘de Mystieken, Quiëtisten, Dwaalgeesten, Geestdrijvers, David-Joristen, Böhmisten, Kwakers en al zulk soort van menschen, die heden ten dage onder den naam van Piëstisten bekend zijn.’ Een actueel punt. Individualisme waarmee we al googelend onze eigen privéreligie samenstellen of in subculturen van influencers en volgers kruipen, kan ook getuigen van weigering om te groeien in geestelijke volwassenheid.

Hiëronymus van Alphen

Posted on

Ik ben een kind,/ Van God bemind
En tot geluk geschapen./ Zijn liefde is groot;
’k Heb speelgoed, kleedren, melk en brood,
Een wieg om in te slapen.

*8 augustus 1746, Gouda – † 2 april 1803, ’s-Gravenhage

Hiëronymus van Alphen is vooral bekend van zijn kindergedichten. ‘Jantje zag eens pruimen hangen/ o! als eieren zo groot’ is de bekende eerste regel van het gedicht De Pruimeboom (1779). Door hun simpele opzet met eenvoudige en strakke rijmschema’s konden zijn gedichten gemakkelijk uit het hoofd geleerd worden. Ze zijn vaak uit het oogpunt van het kind geschreven. Deugden als gehoorzaamheid, bescheidenheid en eerbied voor de ouders en voor God en moesten spelenderwijs worden aangeleerd. ‘Mijn leren is spelen, mijn spelen is leren. En waarom zou mij dan het leeren verveelen?’ En ‘het is een vriend die je je feilen toont’. Nu vinden we de gedichten te braaf, maar in de achttiende eeuw waren ze in hun kindvriendelijkheid vooruitstrevend. Hier begint de Nederlandse kinderliteratuur. Van Alphens bundeltjes zijn veelvuldig herdrukt en ook vertaald in het Frans, Duits, Engels, Fries en Maleis.
Na het vroege overlijden van zijn vader, schepen in Gouda, verhuisde hij met zijn moeder naar Utrecht. Daar studeerde hij rechten en letteren toen hij met andere vrienden na het overlijden van een vriend een religieuze bekering doormaakte. Hij begon zijn gevoelens in poëzie te uiten. De gedichten sloegen aan. In 1783 publiceerde hij in dagboekvorm zijn godsdienstige overpeinzingen. In latere bundels poëzie voor volwassenen gaf hij ook uitdrukking aan zijn rouw en de troost die hij ondervond. Dat viel niet bij iedereen in goede aarde, want in een gedicht liet hij nogal onprotestants zijn overleden vrouw bij Jezus pleiten voor troostengelen voor haar gezin op aarde. Hij liet de kritiek langs zich afglijden.
Van Alphen was belezen en beheerste zeven talen. Na een betrekking als advocaat in Utrecht werd hij in 1789 stadspensionaris van Leiden en in 1793 thesaurier-generaal (minister van Financiën) van de Republiek. Toen de Republiek in 1795 ineenstortte legde Van Alphen als overtuigd orangist zijn functie neer. Hij verloor in deze jaren twee zoons, een kleinzoon en een schoondochter. Zijn tweede vrouw en een dochter kwamen in 1807 om bij de grote Leidse buskruitramp.
Net als zijn jongere tijdgenoot Bilderdijk werd hij wel gezien als voorloper van het godsdienstig Réveil in de volgende generatie. De dichter Willem Wilmink waardeerde zijn verre voorganger vanwege de breuk met een pedagogie die vooral de ‘inklevende verdorvenheid’ wilde inprenten. Het Godsbeeld werd een stuk vriendelijker! (2022)

Wang Zhiming

Posted on

Jullie moeten de woorden van Boven volgen en opnieuw berouw tonen

*1907 – † 29 december 1973, Wuding (China)


In de beeldengalerij aan de westgevel van de Westminster Abbey met martelaren voor het geloof uit de twintigste eeuw wordt China vertegenwoordigd door Wang Zhiming.
Begin vorige eeuw waren er verschillende Britse en Australische zendelingen actief in de provincie Yunnan, hartje China. Vooral hun werk onder de Miao minderheid in de regio Wuding had resultaat. Na de communistische revolutie moesten de zendelingen vertrekken: christendom stond gelijk aan imperialisme. Maar de boodschap had wortel geschoten. In 1949 bevonden zich ruim 130.000 protestanten in Wuding. Wang had op christelijke scholen gezeten en was er ook tien jaar leraar geweest. In 1944 werd hij voorzitter van het kerkbestuur van Wuding en in 1951 geordineerd voorganger. Samen met vijf andere leiders van zijn kerk ondertekende hij in de jaren ’50 het manifest van de ‘Drie-Zelf-beweging’. Daarmee verklaarden kerken zich onafhankelijk van het buitenland en loyaal aan de communistische regering. Maar hij wilde niet meedoen aan het vernederen van grootgrondbezitters. ‘Mijn handen hebben veel bekeerlingen gedoopt en mogen niet worden gebruikt voor zonden’. Dat was al voor de Culturele Revolutie. Deze duurde van 1966 tot 1976. De wrede razernij van de jonge Rode Garde, opgehitst door Mao, vormt een van de zwartste bladzijden in de Chinese geschiedenis. Godsdienst werd helemaal verboden, kerken werden gesloten, christenen ontmoetten elkaar alleen nog in het geheim. Minstens 21 christelijke leiders in Wuding werden gevangengezet, ongeacht of ze een intellectueel waren of arbeider of zelfs partijlid. Ook moslims werden vervolgd. Menigeen werd gemarteld. Wang leverde kritiek op deze atheïstische campagnes. In 1969 werd hij samen met familieleden gearresteerd. Vier jaar later werd hij ter dood veroordeeld. Zijn executie vond plaats tijdens een massabijeenkomst van minstens 10.000 mensen. Maar daar waren veel christenen bij en er brak openlijk tumult uit.
Een van zijn kinderen pleegde in de gevangenis suïcide, twee zoons zaten negen jaar gevangen en zijn vrouw nog drie jaar. In 1980 werd Wang officieel postuum gerehabiliteerd. Hij kreeg, heel uniek, zelfs een standbeeld in eigen land. Godsdienst was niet langer verboden. Het aantal christenen in Wuding was in 1980 alweer vier keer zo groot als op het moment van de arrestatie van Wang.
De huidige godsdienstpolitiek van Xi Jingping is er een van ontmoediging en weer strenge controle. Toch zijn er voorspellingen dat China in 2030 het land met het grootste aantal christenen ter wereld zal zijn. ‘Het bloed der martelaren is het zaad van de kerk’, zo leerde ik al op de lagere school. (2022)

Sor Juana Inés de la Cruz

Posted on

Je kunt uitstekend filosoferen tijdens het koken

*12 nov 1648/1651 San Miguel Nepantia, Tepetlixpa – † 17 april 1695, Mexico Stad


Volgens Sor Juana was de ziel niet specifiek mannelijk of vrouwelijk. Juana Ramírez de Asbaje was intelligent en mooi, maar arm. Ze was door een Spanjaard buitenechtelijk verwekt bij een Creoolse vrouw. Moeder liet haar opgroeien bij de grootvader. Zijn bibliotheek wakkerde haar dorst naar kennis aan. Met haar kennis van literatuur en allerlei wetenschappen werd zij op haar zestiende opgemerkt door de onderkoning van Nieuw-Spanje en kwam zij aan het hof als kamervrouw van de markiezin.
In 1669 wordt ze non in het Convent van Santa Paula van de orde van St. Hieronymus. Heel vroom is ze niet. Maar ze heeft geen behoefte aan een huwelijk en in het klooster heeft ze minder last van mannelijke avances. Ze mag er lesgeven en studeren. Ze vormt een grote privébibliotheek en verzamelt muziek- en wetenschappelijke instrumenten. Haar cel is tegelijk een literaire salon, een werkkamer en een ontmoetingsplek van intellectuelen, waaronder de markiezin. Ze is spits en geestig en beheerst alle literaire vormen van de Spaanse Gouden Eeuw. Ze levert niet alleen op bestelling religieuze liederen voor de kathedralen, maar schrijft ook liefdespoëzie, satires, drama, boertige toneelstukken en essays. Haar populair geworden liederen mengen de verschillende talen van het land. De stukken van de ‘Phoenix van Mexico’ worden in het hele Spaanse taalgebied gespeeld. Met groot gemak mengt ze thema’s uit de antieke oudheid met een religieuze en morele boodschap.
Een persoonlijke en tegelijk theologische tekst is ‘Primero sueño’ (‘Eerste droom’) uit 1692. Daarin beschrijft ze de zoektocht van de ziel naar kennis. Gedreven door geloof in een Hoogste Zijnde die het universum ordent, tracht de ziel het universum te doorgronden. Maar het einde is duisternis. Het verstand raakt overweldigd door de immense omvang van het Al en door de enorme diversiteit van samenstellende delen. Geloof biedt geen werkelijke uitleg. We staan voor een Mysterie.
Een botsing met kerkelijke prelaten was onvermijdelijk. Als een theoloog anoniem heftige kritiek op haar levert, schrijft ze een verweerschrift waarin ze het recht van vrouwen op studie verdedigt. Ze drijft de spot met de minachting die mannen ten toon spreiden. Maar van de aartsbisschop mag ze alleen nog religieuze teksten schrijven. Nieuwe machthebbers bieden minder bescherming en in 1694 wordt ze gedwongen al haar boeken te verkopen en zich aan ziekenzorg te wijden. Een pestepidemie het jaar daarop wordt haar fataal. (2022)

Hubertus van Luik

Posted on

Zoals een hinde smacht naar levend water … (Ps. 42:2)

*plm. 655, Toulouse – † 30 mei 727, Voeren (B)

Enkele dorpen en talloze kerken, kapellen en kloosters, scholen en schuttersgildes zijn naar hem genoemd. En twee jachtsloten. Hubertus is patroonheilige van de jacht. Jägermeister heeft zijn beeldmerk aan zijn legende ontleend.
Op Goede Vrijdag van het jaar 683 was Hubertus gaan jagen. Hij bespeurde een groot hert. Toen hij het met zijn honden bijna te pakken had en het dier zich naar hem toekeerde, wilde hij het neerschieten. Op dat moment verscheen er een lichtend kruis tussen het gewei. Een stem zei hem naar Lambertus van Maastricht te gaan.
Maar dit verhaal is ontleend aan het leven van de heilige Eustachius van Rome, een generaal in het romeinse leger van Trajanus. Het is pas eeuwen na Huberts dood met zijn levensverhaal verbonden. Zijn heiligverklaring op 3 november 743 had te maken met zijn bisschoppelijke optreden. Hij joeg op harten.
Hubertus was waarschijnlijk een zoon van een hertogelijk echtpaar uit Aquitanië. Hij verbleef aan het Neustrische hof van Theuderic III in Parijs, maar week vanwege conflicten uit naar het Austrasische hof in Metz. Hofmeier Pepijn van Herstal, mogelijk familie, gaf hem een hoge functie. Zijn vrouw Floribanne overleed bij de geboorte van een zoon. Was het door dat verlies en door groeiende onmin met Pepijn dat hij een geestelijke roeping ging volgen? Hij werd leerling van Lambertus, de eerste bisschop van Maastricht en Tongeren. Toen Lambertus werd vermoord door handlangers van Pepijn, was Hubert net op pelgrimage naar Rome. Hij werd zijn opvolger, maar verplaatste om veiligheidsredenen de bisschopszetel en het stoffelijk overschot naar Luik.
Dat veel kerken in het zuiden van Nederland en in België zijn naam dragen, wijst op zijn optreden als geloofsverkondiger in Brabant en de Ardennen. De legende zegt dat bij zijn wijding door de paus een engel hem zijn pallium (stola) en zilveren sleutel had aangereikt. Die sleutel bezat de kracht om onder andere van hondsdolheid te genezen. In sommige plaatsen worden nog Hubertusbroodjes gebakken op hoop van een genezingswonder.
Hij overleed in ‘Fura’. Zijn zoon Floribertus werd zijn opvolger. Het lichaam van Hubert werd in 825 naar een abdij in de Ardennen gebracht, het latere bedevaartsoord Saint-Hubert. In de bosrijke omgeving viel veel te jagen.
Het hert is in de beeldtaal van het Middeleeuwse christendom soms symbool voor Christus of voor het ware geluk. Waar zijn wij in onze vaak jachtige levens naar op zoek? (2022)

Andreas Osiander

Posted on

Het is niet waar en niet geloofwaardig, dat de Joden kinderen van christenen heimelijk wurgen en hun bloed gebruiken.

*14 december 1489, Gunzenhausen – † 17 oktober 1552, Koningsberg

Neurenberg is grote stad met een verschrikkelijk verleden. Het is de stad van de extreem antisemitische Julius Streicher, van enorme parades van de nazi’s op het megalomane terrein dat Albert Speer daarvoor ontwierp met een groot podium voor Hitler, van de processen tegen de voormalige beulen van het derde rijk. En in de Middeleeuwen was het ook al erg geweest. Een synagoge en een joodse wijk werden verwoest om plaats te maken voor een kerk. Die kerk wordt nu uit schaamte gesierd door een heiligenbeeld van de joodse Edith Stein.
Op de preekstoel van een andere kerk in de oude binnenstad hangt het portret van Andreas Osiander. Hij was een van de kerkhervormers uit de zestiende eeuw. In 1522 pastor van de Sankt Lorenzkirche geworden, had hij zich tot leider van de Reformatie ter plaatse ontwikkeld. Zijn naam valt later vaak in verband met diverse conferenties en debatten over allerlei theologische en kerkelijke kwesties. Hij week soms af van Luther en Calvijn. Zijn accent op het ‘inwonen’ van Christus in de gelovigen had een mystieke trek. En hij toonde interesse in de nieuwe astronomie.
Maar hij wordt nu vooral met respect herinnerd vanwege een lang vergeten boekje. Het is een gedegen bestrijding van het antisemitisme. Er was op Hemelvaartsdag 1529 in een dorpje Pösing een kind dood gevonden. Dertig joden ter plaatse werden vervolgens op grond van het oude ‘bloedsprookje’ gefolterd en verbrand. Osiander, die les gehad had van een joodse rabbijn en zelf Hebreeuws gedoceerd had, schreef twintig argumenten tegen zulke praktijken. Daaruit bleek een deskundige en respectvolle benadering van het jodendom. Kinderoffers waren al in de Bijbel verboden. En sinds de val van de tempel brengen Joden helemaal geen offers meer. Ze zoeken Gods genade door te leven naar zijn Wet. Voor hen is naastenliefde ook een groot gebod. En de roep om wraakacties is meestal een poging van een overheid om iets te verbergen.
Het werd anoniem gedrukt. En toen er rond Pasen 1540 in het bisdom Eichstädt een dood Joods kind werd aangetroffen, had het effect. Er volgde geen wraakactie.
Berucht zijn de woedende geschriften die Luther in deze jaren tegen de joden schreef. Berlijn heeft daarom onlangs zijn naam van straatnaambordjes gehaald. Maar zulke verhalen zijn er dus ook. Ze laten beter zien waarvoor het christendom eigenlijk staat. (2022)

Desmond Mpilo Tutu

Posted on

Als ik spreek over vergeving bedoel ik het geloof dat je een betere persoon tevoorschijn kunt laten komen dan een die wordt verteerd door boosheid en haat. Als je in jezelf vergeving kunt vinden ben je niet langer geketend aan de dader.

*7 oktober 1931, Klerksdorp (ZA) – † 26 december 2021, Kaapstad


Aan het einde van zijn werkzaamheden als voorzitter van de Zuid-Afrikaanse Commissie voor Waarheid en Verzoening kreeg hij kanker. Tussen 1995 en 1998 had hij talloze verhalen aangehoord van daders en slachtoffers van de apartheidspolitiek. In lange verhoren waren moordpartijen en martelingen opgebiecht. De intens emotionele taferelen gingen de wereld over. Soms, als woorden voor het onbeschrijflijke leed te veel werden, was er samen gedanst. Om lange kostbare procedures van strafrechtelijke vervolging en gevangenschap te vermijden had de regering van de eerste zwarte president Nelson Mandela hiervoor gekozen. Slachtoffers van het politieke geweld konden hun verhaal doen. Plegers van politieke misdaden kregen amnestie als ze de waarheid onthulden en mochten om vergeving vragen. De inzet van ‘herstelrecht’ op zo’n grote schaal was nauwelijks eerder vertoond. Tutu greep hiervoor terug op het Afrikaanse besef van ubuntu: ‘een mens is een mens door andere mensen’. Je moet een weg vinden om weer samen verder te kunnen. En omdat de meeste blanken en zwarten het christelijk geloof met elkaar deelden, al was dat tot dan toe meestal apart van elkaar, kon hij ook een beroep doen op noties uit de Bijbel over vergeving, verzoening en bekering.
Kritiek op deze aanpak is nooit verstomd. Maar het heeft veel goeds opgeleverd. En Tutu moedigde ook in andere conflictgebieden mensen aan om te werken aan vrede en verzoening ter beëindiging van geweld: de Balkan, Noord-Ierland, Israël. Rwanda. Want hij kwam de kanker te boven en de eerste zwarte bisschop van de Anglicaanse Kerk in Zuid-Afrika bleef overal opduiken, in zijn paarse soutane en met zijn tranen en zijn karakteristieke giechel. Als het nodig was konden ook zwarte politici op stevige kritiek rekenen. Mandela’s typering van Tutu was: ‘soms schel, vaak teder, nooit bang en zelden zonder humor.’
De Nobelprijs voor de vrede had hij al in 1984 gekregen. Zijn boek ‘God heeft een droom’ uit 2004 blijft een aanstekelijke samenvatting van zijn opvatting van het Evangelie, voor iedereen verstaanbaar, ongeacht religieuze achtergrond. Je bent niet geboren om te haten. Op een dag zal ook een volk van dictators en militair geweld erkennen dat de onderdrukte partij familie is en zal de atheïst beseffen dat je door liefde te voelen een beter mens bent dan wanneer je haat koestert. ‘God gelooft in jou’.
En gelukkig hebben we ook de beelden met geluid nog. (2022)

Hendrik Kraemer

Posted on

De enige ware kerk is niet de kerk als hotel, waar gasten elkaar eerder vermijden dan ontmoeten, maar als de familie die onder één dak samenleeft in gemeenschap met elkaar – een kerk die spanning en ruzies kan verdragen

*17 mei 1888, Amsterdam – † 11 november 1965, Driebergen

Kun je tegelijk voorstander zijn van christelijke zending én van religieuze tolerantie? Hendrik Kraemer was het, en dat vurig, veelzijdig en visionair. Hij was opgeleid als taalkundige en godsdienstwetenschapper voor zendingswerk in Nederlands-Indië. Onderweg daarheen bleef de boot in Egypte steken. Hij liet zich toen in Caïro scholen in kennis van de islam. In Nederlands-Indië werd hij op zijn voorstel niet alleen maar taalgeleerde voor bijbelvertalingen, maar ook adviseur die de kerken hielp om zelfstandig te worden. Nieuwe christenen konden het beste zelf zo snel mogelijk ‘ambassadeurs van Christus’ worden. Zoals ook de Nederlandse kerkganger ‘den plicht en drang tot getuigenis’ moest hebben en overtuigd zijn van de ‘volstrekte vanzelfsprekendheid der zending zowel dichtbij als veraf’.
Internationaal werd Kraemer bekend met een boek over deze ‘apostolaatsgedachte’ voor de belangrijke Zendingsconferentie van 1938 te Tambaram (India). In de lijn van de theoloog Karl Barth wees hij vermenging van christendom met andere religies af. Het moest gaan om de betekenis van Jezus Christus.
En niet alleen kerken, maar ook de volkeren zelf moesten zelfstandig worden. Kraemer bepleitte al in 1931 het nastreven van verzelfstandiging van ‘ons Indië’. Hij stond op goede voet met islamitische voormannen en leiders van de nationale beweging. Tegelijk verdedigde hij zending ook op Bali.
Terug in Nederland en professor in Leiden (1937) werd hij leider van Gemeenteopbouw, een beweging voor vernieuwing van de Hervormde Kerk. De kerk moest zich richten op de samenleving. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zat hij gevangen in het kamp Sint-Michielsgestel, met veel andere leidende figuren uit het land. Na de bevrijding nam hij deel aan de ‘doorbraak’ van de traditionele partijverhoudingen en aan de oprichting van de PvdA. Zijn apostolaatsgedachte kwam in de nieuwe hervormde kerkorde. In 1947 werd hij de eerste directeur van de denktank van de Wereldraad van Kerken te Bossey in Zwitserland.
Deze bijzondere loopbaan had niet voor de hand gelegen. Hij was geboren in een arm gezin in een achterbuurt in Amsterdam. Tijdens het Palingoproer was er een kogel door zijn wieg gevlogen. Als jonge wees kwam hij in een socialistisch gezin. Later in het Hervormde weeshuis maakte de kille sfeer hem tot een nozem, een ‘Amsterdams lieverdje’. Maar hij was er geraakt door de Bijbel die werd voorgelezen. Handelingen werd zijn favoriete bijbelboek, de levende Heer zijn ‘enige wettige eigenaar’. Zulk geloof kan je dus koersvast en recht door zee maken.

Frances Willard

Posted on

God zet in het bereik van zijn wet man en vrouw naast elkaar

*28 september 1839, Churchville (VS) – † 17 februari 1898, New York

Alcohol maakt vaak meer stuk dan je lief is. In ons land werd de strijd tegen de enorme consumptie van sterke drank in 1839 geopend door de Betuwse dominee Heldring met zijn geschrift ‘De jenever erger dan de cholera’. Daarna sloten veel predikanten zich aan bij de georganiseerde drankbestrijding, al dan niet met ‘blauwe knoop’.
Ook in Amerika was de strijd tegen alcohol een groot thema. Met ‘suffragette’ Francis Willard als sleutelfiguur kreeg die een opmerkelijke verbreding naar de strijd om vrouwenrechten. Van 1879 tot haar dood was zij president van de Women’s Christian Temperance Union. Ze zag dat vrouwen niet alleen vaak het slachtoffer van huiselijk geweld en armoede waren vanwege drankmisbruik door de mannen. Ze waren ook slachtoffer van ongelijke rechten. Ze moesten stemrecht hebben om hun huizen en gezinnen te beschermen. En ophouden zichzelf te zien als ‘het zwakkere geslacht’. Met als symbool een witte strik zetten haar christenvrouwen zich in ‘voor de vrede en de zuiverheid, de bescherming en de verheffing van onze huizen’. Maar dat betekende dus ook aandacht voor zaken als de hervorming van het gevangeniswezen, de zorg voor weeskinderen en daklozen en strijd tegen prostitutie. Op de conventie in 1882 werd het ‘doe alles’-beleid aanvaard: plaatselijke afdelingen konden zelf kiezen om te doen wat men belangrijk vond, conservatieve afdelingen waren niet verplicht ook de strijd voor het vrouwenkiesrecht te omarmen.
Frances Elizabeth Caroline Willard had een moeder die al hoger onderwijs gevolgd had. Zelf was ze onderwijzeres en kort decaan van de vrouwenafdeling van een universiteit. Later verdiende ze haar geld met tournees van wel 400 lezingen per jaar. Het gezin waaruit ze kwam was in haar jeugd gewisseld van congregationalisme naar methodisme. Ze baseerde haar feminisme ook op de Bijbel. Die was een boodschap van gelijkwaardigheid van man en vrouw. En dan niet alleen thuis.
Willard bereikte de verhoging van de meerderjarigheid in veel staten en de invoering van de achturige werkdag. In 1888 was ze betrokken bij de oprichting van de internationale vrouwenraad. Vrouwenkiesrecht kwam er in de VS net als bij ons pas in 1920, gelijk met een algehele ‘drooglegging’. Omdat die vooral de maffia vleugels gaf werd die in 1933 weer teruggedraaid.
Als oudste vrouwenorganisatie in de wereld bepleit de WCTU nog steeds ‘met Gods hulp’ algehele onthouding van alcohol, drugs en tabak. En sinds kort bestaat er prima wijn zonder alcohol. Iets voor de ‘bekers der dankzegging’?

Viktor Emil Frankl

Posted on

Het leven wordt niet ondraaglijk door de omstandigheden, maar door het gebrek aan zin en doel

*26 maart 1905, Wenen – † 2 september 1997, Wenen

Frankl was een vurig pleitbezorger van het zoeken naar doelen om voor te leven. Met recht van spreken, gezien zijn succes als psychotherapeut, maar zeker ook als Joodse overlevende van het getto van Teresienstadt en drie concentratiekampen.
Dankzij een grote leergierigheid was de Weense ambtenarenzoon al heel jong actief als psychiater. Hij had ook al vroeg een eigen theorie: de ‘logotherapie’. Daarover onderhield hij contact met Freud en Adler, de beroemde psychiaters van zijn tijd. Op hun inzichten borduurde hij verder. Zijn werk onder Oostenrijkse scholieren trok de aandacht, omdat hij met succes een golf van suïcide wist in te dammen. Tussen 1933 en 1937 had hij een heel paviljoen met suïcidale patiënten onder zijn hoede, waar hij wel 3000 vrouwen per jaar behandelde. Onder het naziregime wist hij in het laatste ziekenhuis dat in Wenen nog voor Joden open was, mensen te redden uit het ‘euthanasieprogramma’. Eenmaal zelf in de kampen hield hij zich staande door zich mentaal te concentreren op zijn vak. Ook daar behandelde hij suïcidale medegevangenen.
Waarom was hij met zijn zwangere vrouw Wenen niet ontvlucht? Op een dag op bezoek in het ouderlijk huis had zijn vader een marmeren inscriptie laten zien die was gered uit een verwoeste synagoge. Er stond op: ‘eert uw vader en uw moeder’.
Zijn echtgenote en bijna alle familieleden kwamen om het leven. Hij overleefde en werd hoogleraar en een veelgevraagd spreker. Met steun van zijn tweede echtgenote kwamen er tientallen publicaties tot stand, veelvuldig vertaald. Maar het beroemdst bleef zijn boek uit 1946: De zin van het bestaan, waarin hij zijn kampervaringen verbond met de ‘logotherapie’. Hij bedacht de term ‘zondagsneurose’. Veel mensen zag hij na hun werkweek depressieve gevoelens krijgen, aangestaard door de leegte van hun leven, door hun ‘existentiële vacuüm’. Heeft ons leven dan zin? Die vraag moest worden omgedraaid. Wat verwacht ‘het leven’ van mij? Wie of wat wacht misschien wel op mij? En we zouden moeten ophouden om geluk na te jagen, want dan ontglipt het je juist. Zijn psychotherapie was er in elk geval niet op gericht mensen gelukkig te maken, maar om mensen te helpen om hun keuzemogelijkheden te zien in het omgaan met de weerbarstigheden van het leven. Zijn hobby? Bergklimmen.
Hoeveel heeft dit koppige geloof in de mogelijkheid van een betekenisvol leven te danken aan de Schriften van het volk dat Freud, Adler en Frankl heeft voortgebracht? (2022)

Een voorbeeld van de betekenis van De zin van het bestaan is de Joods-Hongaars-Amerikaanse psychotherapeut Edith Eger. Het speelde een cruciale rol speelde in haar eigen verwerking van de traumatische herinneringen. Zij had moeten dansen voor Mengele. De titel van haar bestseller ‘De keuze’ (2017) is ontleend aan Frankl.

Moeder Teresa

Posted on

Waar is mijn geloof? Zelfs diep van binnen is er niets dan leegte en duisternis. Mijn God, hoe pijnlijk. En de pijn houdt aan.

*26 augustus 1910, Skopje – † 5 september 1997, Calcutta

Ze waste leprozen en hield de handen vast van stervenden. Samen met duizenden zusters in dezelfde witte sari’s met blauwe rand was ze een halve eeuw lang hard werkend en biddend een getuige van het mededogen van Christus. Ze was bevriend met pausen en met Broeder Rogier van Taizé, ontving de Nobelprijs voor de Vrede en na haar dood een staatsbegrafenis in India en in 2016 een heiligverklaring.
Gonxha Agnes Bojaxhiu was geboren uit Albanese ouders. Als 18-jarige trad ze in bij de Zusters van Loreto. Ze kwam te wonen in Calcutta, waar ze gelukkig was bij haar zusters en in haar werk als lerares aan een meisjesschool. Maar ze werd diep geraakt door de grote armoede, de zwerfkinderen, de daklozen en leprozen die ze in de Bengalese miljoenenstad om zich heen zag. Ze kreeg mystieke ervaringen waarin ze Jezus hoorde zeggen: ‘Kom, wees mijn licht!’ Ze begreep dat ze een nieuwe congregatie moest stichten om de allerarmsten van India met de liefde van Christus bekend te maken. In 1948 betrok ze een woning tussen de armen, het jaar dat de Britten vertrokken en onder veel etnisch-religieus geweld India en (Oost- en West-) Pakistan werden gesticht, terwijl begin 1949 Gandhi werd vermoord.
In haar huizen worden moslims en hindoe’s zonder onderscheid door de zusters opgevangen. Dankzij haar organisatietalent, tomeloze inzet en consequente boodschap vindt haar werk grote weerklank. Met steun van het Vaticaan worden er overal in de wereld vestigingen van haar Zusters van de Liefde gesticht: in communistische landen, Afrika en Latijns-Amerika. Soms verzorgen de zusters wel 15.000 leprozen. En hoewel ze leven van giften komen ze nooit tekort. Voorzienigheid!
Maar na haar dood blijkt uit vertrouwelijke brieven dat ze lang geplaagd is door diepe gevoelens van leegte en ongeloof. De stem van Christus sprak niet meer rechtstreeks. Ze voelde zich onwaardig en door God afgewezen. Was ze depressief? Hypocriet? Was dit de ‘nacht van de ziel’ waar mystieke geesten al eeuwen over geschreven hadden? Ze bleef bidden: de Zusters bidden minstens een uur per dag voor het altaar. Ze bleef haar werk doen. Dronk ook Christus niet uit de beker van de godverlatenheid?
Het verhaal van die worstelingen maakt haar postuum menselijker. Haar vaak wel erg hooggestemde getuigenis over de liefde van Christus of de kracht van het gebed wordt er toegankelijker van. Godsvertrouwen, hoop en mededogen willen soms geen tweede natuur worden. Dan blijven het geschenken van genade waarover je niet zelf beschikt.

Edith Stein

Posted on

Wie dorst naar waarheid zal altijd de bron vinden

*12 oktober 1891, Breslau (Wrozlav) – † 9 augustus 1942, Auschwitz

Op vakantie in Europa kun je her en der op Edith Stein stuiten, de non die uit een Limburgs klooster naar Auschwitz was weggevoerd. Een kleine oorlogsbunker achter een Sloveens kerkje was tot een gedachteniskapelletje voor haar herbestemd. In een van de oude stadskerken van Neurenberg hangt haar beeld prominent naast het koor. Op deze plek had in de Middeleeuwen een synagoge gestaan, totdat die bij een pogrom was verwoest.
Ze kwam uit een kinderrijk joods gezin. Rond haar vijftiende was ze opgehouden met bidden. In het rijk van de rede was er voor God geen plaats. Maar tijdens haar studie raakte ze door contacten en gesprekken met medestudenten en docenten steeds meer onder de indruk van geloofsvragen en gelovige mensen. Ze was tot 1918 leerling en assistent van de bekende filosoof Husserl bij wie ze promoveerde. Vanaf dat jaar noemde ze zich christen. Omdat ze vrouw was zat een verdere universitaire loopbaan er niet in. Maar ze bleef wetenschappelijk actief. In haar studies besteedde ze grote aandacht aan de religieuze ervaring. Kon de ervaring van diepe geborgenheid wel begrepen worden zonder God? En diep geraakt door het lezen van het levensverhaal van Teresa van Avila liet ze zich in 1922 dopen en werd ze rooms-katholiek.
Ze werd een gewaardeerd docent in het katholieke middelbaar onderwijs in Speyer en later pedagoog in München. Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam waarschuwde ze de paus direct voor het dreigende gevaar voor de Joden. Ze wilde het nazidom bestrijden met een christelijke pedagogiek. Maar onder druk van het regime moest ze ontslag nemen. Ze trad in bij de ongeschoeide karmelietessen. Als kloosternaam koos ze Teresa Benedicta de Croce, ‘Teresa, gezegend door het kruis’. In het habijt mocht ze verder werken aan wetenschappelijke publicaties, ook toen ze met haar later ingetreden zus Rosa na de Kristallnacht naar het klooster in het Limburgse Echt verhuisde. Helaas bleef het ook daar niet veilig. In reactie op het protest van de Nederlandse bisschoppen tegen de jodenvervolging (en om schrik aan te jagen) werden de twee zusters afgevoerd en vermoord. ‘Kom, we gaan voor ons volk’, moet ze tegen haar zuster gezegd hebben.
Paus Johannes Paulus II verklaarde haar heilig en benoemde haar tot een van de schutspatronen van Europa. En zo wordt ze op tal van plaatsen herdacht. (2022)

Lucian Tapiedi

Posted on



Ik blijf bij de paters en de zusters

*Plm. 1921 Taupota – † 21 of 22 juli 1942, Kurumbo (Nw. Guinea)


Lucian Tapiedi kreeg een standbeeld in de eregalerij van martelaren uit de twintigste eeuw aan de westgevel van Westminster Abbey. Naast grootheden als Bonhoeffer, King en Romero vertegenwoordigt hij Azië en Oceanië. Hij was een inwoner van het Britse deel (tot 1975) van Papoea Nieuw Guinea. Dit op een na grootste eiland van de wereld kent meer dan 1000 verschillende etnische groepen. Tapiedi had een vader of oom die tovenaar was. Maar hij kreeg onderwijs op zendingsscholen en kwam in 1939 op een kweekschool. Tapiedi was prettig in de omgang, sportief en muzikaal en werd al in 1941 staflid op het zendingsstation Sangara als docent en evangelist.
Met de aanval op Pearl Harbor in december 1941 begon Japans invasie van de uitgestrekte archipel. Japan wilde via Nieuw-Guinea richting Australië. De Anglicaanse bisschop had per radio zijn zendelingen opgeroepen op hun post te blijven. Maar met een groep blanke collega’s op de vlucht trok Lucian de binnenlanden in. Eerst vonden ze onderdak bij aanwezige geloofsgemeenschappen, maar dieper de jungle in stootten ze op inlanders met een onduidelijke loyaliteit.
Tapiedi ging dagelijks op zoek naar voedsel voor de groep. Had hij niet op het zendingsstation kunnen blijven? Alleen expats waren toch in gevaar? Nee, hij bleef bij de paters en de zusters. Aangekomen bij een dorp van de Orokaiva ging hij volgens een rapport terug omdat een doos met spullen was vergeten. Hij stootte op een kleine inheemse groep en werd met een bijl gedood bij een rivier. De blanke zendelingen werden in handen gespeeld van de Japanners en op een strand onthoofd.
In totaal zijn er 333 christenen gedood bij deze invasie van Brits Nieuw Guinea. Naderhand werden er tientallen Papoea’s geëxecuteerd om hun hulp aan de Japanners. De moordenaar van Tapiedi, Hivijapa, was daaraan ontsnapt, misschien omdat hij geen blanke had gedood. Toen op een dag de nieuwe bisschop een kerk bezocht genoemd naar Lucian raakte hij in gesprek met de plaatselijke architect die gratis het ontwerp had geleverd en ook actief was in het kerkbestuur. Of hij wist wie Tapiedi had vermoord? Ja hij! Hivijapa was christen geworden en had Lucian als tweede naam aangenomen. De bijdrage aan de bouw van de kerk was zijn vorm van boetedoening. Helaas werd het gebouw in 1951 tijdens een vergadering verwoest door een vulkaanuitbarsting. Kerk en vergadercentrum zijn elders herbouwd. (2022)

Willem van Oranje

Posted on

‘.. de tirannie verdrijven die mij mijn hart doorwondt… ‘

*24 april 1533, Dillenburg – † 10 juli 1584, Delft


In februari 1580 was hij in Utrecht en bezocht hij een kerkdienst in de Jacobikerk. Die was twee jaar eerder van beelden en altaren gereinigd. De predikant was ds. Duifhuis: geen strenge calvinist, eerder een libertijn. Oranje vond zijn preek de meest stichtende die hij ooit had gehoord. Een zeldzaam moment van openhartigheid.
Later dat jaar werd hij vogelvrij verklaard. Zijn broers waren op een na allemaal al gesneuveld. Zijn oudste zoon was gegijzeld. Het familiebezit was al voor een groot deel geofferd als het niet geroofd was. Hoe vaak was hij niet op onwil en tegenwerking van allerlei steden, statenleden en edelen gestoten als het ging om investering in legers om de Spanjaarden het hoofd te bieden? Verschillende keren moest hij na een militaire of politieke nederlaag weer helemaal van voren af aan beginnen met partijen aan zich te binden. Maar wijken voor Filips II was geen optie.
De drukpers was belangrijk voor de propaganda. Het Wilhelmus (1572) was zo’n propagandamiddel, waarschijnlijk een literaire coproductie van mensen uit zijn entourage zoals Datheen, Marnix van Sint Aldegonde en Johan Fruytiers. Maar Willem ‘de Zwijger’ hield als politieke bruggenbouwer zijn kaarten ook vaak tegen de borst, zeker de godsdienstige. Trouwen of laten dopen deed hij nog lang na het begin van de opstand ‘katholiek’. Hij wilde een ruime tolerantie. En de predikanten waarmee hij zich liet omringen waren niet alleen calvinisten van de harde lijn, zoals de Vlaming Petrus Datheen, maar ook gematigde en meer humanistische Hollanders en Hugenoten. Maar godsdienstvrijheid was niet haalbaar, hoogstens individuele gewetensvrijheid. Religievrede werd juist het breekpunt tussen de noordelijke en zuidelijke Nederlanden.
Ook zijn Apologie uit 1580 in antwoord op zijn vogelvrijverklaring is geschreven door een hofprediker. Met dit felle pamflet werd het recht van opstand verdedigd. Spanje werd zwart gemaakt. Het eindigde met zijn lijfspreuk ‘Je maintiendrai Nassau’. Ik zal Nassau handhaven. In alles ging het Willem om de eer van zijn familie. Maar zo raakte zijn familie lotsverbonden met ons land en met de strijd van protestanten om hun godsdienst vrij te mogen belijden. Een kogelgat in een Delftse muur herinnert aan de daad die hem tenslotte tot martelaar maakte. ‘Mijn God, ontferm u over mijn ziel en over dit arme volk’ zouden zijn laatste woorden geweest zijn. (2022)

Dorothy Mae Stang

Posted on

De dood van het bos is het einde van ons leven

*7 juli 1931, Dayton, Ohio (VS) – † 12 februari 2005, Anapu, Pará (Braz.)

Gemiddeld wordt er om de dag ergens in de wereld een natuurbeschermer om het leven gebracht. In 2020 waren het er totaal 227. Dorothy Stang, ‘de engel van de Amazone’, overkwam het in 2005.
Ze was een Amerikaanse die als zeventienjarige had besloten een religieus leven te gaan leiden. Acht jaar later legde ze haar plechtige geloften af bij de Zusters van Notre Dame de Namur. Ze werkte daarna aan verschillende scholen van de congregatie in Illinois en Arizona. Ze had wel naar China gewild. Maar in reactie op een oproep van paus Johannes XXIII om te gaan werken in Latijns-Amerika, vertrok Dorothy met vier andere zusters in 1966 naar Brazilië. Eerst werkten ze vanuit Coroatá in Maranhão onder landarbeiders die betrokken waren bij de aanleg van de BR-230 door het Amazonegebied die in 1969 in opdracht van president Medici werd gestart, een verkeersweg van 4223 km die tot grote ontbossing ging leiden. De zusters richtten zich op het genereren van werk en inkomen middels herbebossingsprojecten. Ze leerden de boeren kleine percelen land te bewerken die door de regering waren aangewezen en hoe ze bosproducten konden winnen zonder het land te ontbossen.
In 1982 vestigde ze zich met arbeidsmigranten dieper in het noorden. Ze hielp de boeren voor hun rechten op te komen en bemiddelde bij conflicten om land. Houthakkers, veeboeren en speculanten huurden criminele bendes in om de boeren te terroriseren en hun land over te nemen. ‘Dot’ belegde vergaderingen met autoriteiten die probeerden weg te kijken. Ze kreeg serieuze doodsbedreigingen, maar bleef met steun van haar congregatie naast de boeren en het milieu staan. Mensen moesten er waardig en met respect voor hun omgeving kunnen streven naar een leefbaar leven. In 2005 werd ze op weg naar een vergadering aangesproken door twee mannen die haar vroegen of ze gewapend was. Ze hield haar Bijbel omhoog. Na enkele schoten stierf ze ter plekke.
In 2003 had ze vanwege de Irak-oorlog het Amerikaanse staatsburgerschap opgezegd. Ze kreeg postuum allerlei eerbewijzen in de vorm van een film, een opera, prijzen van Brazilië, de VN, het Amerikaanse congres, hogescholen, universiteiten en het Vaticaan. Een klein deel van het regenwoud werd aangewezen om onder overheidstoezicht duurzaam te worden gebruikt. Er zijn na jarenlange processen enkele daders en opdrachtgevers veroordeeld. (2022)

Johannes Reuchlin

Posted on

Steek niet in brand wat je niet kent! Voor hun geloof zijn de joden net als de christenen alleen God verantwoording schuldig.

*29 januari 1455, Pforzheim – †30 juni 1522, Stuttgart


Zonder Reuchlin was kennis van Hebreeuws en Grieks als grondtalen van de Bijbel misschien geen verplicht onderdeel van predikantsopleidingen geworden. Reuchlin geldt net als zijn tijdgenoot Erasmus als een van Europa’s belangrijkste humanisten. Rond 1500 was een humanist iemand die goed thuis was in de ‘humaniora’, de universitaire basisvakken. Reuchlin trok voor studie en werk half Europa rond: Freiburg, Parijs, Bazel, Orléans, Poitiers, Tübingen, Rome, Florence, Stuttgart. Hij kende een reeks talen en had betrekkingen als huisleraar, jurist, diplomaat, raadsheer, rechter. Uit zijn pen kwamen drama’s en gedichten en een boek over kabbalistiek: joodse mystiek, een populair thema. Hebreeuws leerde hij van twee joodse artsen, Jacob ben Jechiël Loans en Obadiah ben Jacob Sforno. De studie van het Hebreeuws heeft hij sterk bevorderd met zijn leerboek uit 1506. Hebreeuws was volgens hem de taal van God en engelen.
Zijn bijzondere verdienste is dat hij het oplaaiende antisemitisme bestreed. Rond 1506 werd er met steun van diverse kloosterordes bij keizer Maximiliaan gelobbyd voor een campagne om joodse boeken in beslag te nemen. De bekeerde jood Pfefferkorn wilde Reuchlin erbij betrekken. Maar die vond dit niet de manier om joden te bekeren. Dat doe je met argumenten, niet met dwang. Met zijn boek ‘Augenspiegel’ verzette Reuchlin zich in 1511 ook publiekelijk tegen de boekverbrandingen. ‘Met boeken over hun geloof beledigen ze geen andere mensen.’ Er volgde een lange pennenstrijd.  Reuchlin werd belachelijk gemaakt. Kon hij niet als ketter veroordeeld worden? Paus Leo X verklaarde in 1520 dat het een schandalig boek was. Maar daar bleef het bij. Een concilie had net geoordeeld dat er in de Talmoed geen passages tegen christenen te vinden waren.
De laatste jaren van zijn leven was Reuchlin hoogleraar Hebreeuws en Grieks. Melanchton, taaldocent aan de universiteit van Wittenberg en vriend van Luther, was zijn neef. Maar Reuchlin voelde niet voor de Reformatie.
Hij had een familiegraf geregeld in het Dominicaanse klooster van Pforzheim, maar vanwege de verzuurde verhoudingen is hij daar niet begraven.
Hoe erg is het als niet elke voorganger Hebreeuwse en Griekse teksten kan lezen? Met gebruik van goede vertalingen en bijbelcommentaren kan gevoel voor de boodschap ook zonder die kennis. De Pinkstergeest wakkert vooral het verstaanbare dóórvertalen aan. Als de Schriftvertalers en -commentators dan maar wel weten wat er staat. (2022)

Jan van Opbergen

Posted on

Liturgie is hier elke week bij elkaar komen met mensen die het hoofd boven water willen houden, zoals al door de eeuwen heen gebeurt.

*5 april 1930, Overloon – † 7 februari 2003, Amsterdam


Aan Jan van Opbergen danken we liederen die een tijdlang veel gezongen zijn. ‘Vrede voor jou, hierheen gekomen’, ‘Hier wordt het land gezocht waar wij gelijken zijn, niemand apart en geen kleuren die minder zijn’, ‘Ga mee met ons, trek lichtend voor ons uit’, ‘Nu zijt wellekome, levensherbergier’. Eenvoudige teksten, altijd geschreven op bekende melodieën. Vanuit oecumenische basisgemeenten in Amsterdam en Haarlem hadden ze hun weg gevonden naar parochies en gemeentes in het hele land en in Vlaanderen. Basisgemeenten wilden in de jaren ’60 van de vorige eeuw en daarna onder arbeiders en andere groepen buiten de gevestigde kerken gemeenschap stichten. En Jan van Opbergen was een van de pioniers.
Johannes Marinus Leopoldina van Opbergen was een vriendelijke Brabander die al jong pater wilde worden. Op z’n dertiende ging hij naar het klein-seminarie van de Priesters van het Heilig Hart. Tijdens zijn studie theologie trok hij met medestudenten het land door met een zelf gemaakt marionettenspel. De paters zetten in stadswijken vaak jeugd- en gezinszorg op. Hij werd door zijn congregatie naar Amsterdam gestuurd om maatschappelijk werk te gaan leiden in de Mercatorbuurt. Daar organiseerde Pater Jan cursussen, dansfestijnen, autorally’s en bromfietsraces. In het weekend was hij pastor in de kapel boven het jeugdcentrum. Er kwamen ook protestanten op af. In 1964 werd het jeugdcentrum gesloten: te veel ‘overlast’ in de buurt. En enige tijd later verloor de kapel het krediet van de bisschop omdat er te veel buiten de kerkelijke lijntjes gekleurd werd. Maar met steun van de congregatie van Van Opbergen kon de oecumenische basisgroep Het Kompas doorgaan. En daar schreef hij vervolgens tal van verhalen bij thema’s uit de Bijbel, gebeden en liturgische teksten. In het Kompas viel het koor weg. Veel ‘Oosterhuismuziek’ uit de Studentenekklesia bleek qua muziek en poëtische tekst nu te moeilijk. En zo ontstonden de liedjes met hun directe taal, gemakkelijke zingbaarheid en onvervalste hoop: ‘liedjes over gerechtigheid, vechten voor vrede en tegen de bierkaai’.
De basisbeweging was sterk geïnspireerd door de bevrijdingstheologie van priesters en theologen in Latijns- Amerika. Van Opbergen vond de basisbeweging soms wel te rechtlijnig en te politiek. Het moest over God (m/v) blijven gaan. ‘Het visioen dat je samen hebt gedragen, blijft bij je, in leven en sterven’. (2022)