Daniël Chantepie de la Saussaye

Posted on

*10 december 1818, ’s-Gravenhage   -  † 14 februari 1874, Groningen 

De God die geen centraalheiligdom meer heeft voor de geheele menschheid, maar alleen nog afgezonderde kapelletjes in het hart van ieder individu, wat wordt hij anders dan het schepsel van den individu, de afgod door zijne rede, gevoel en verbeelding gevormd?


Zijn graf is nog altijd te vinden op de Zuiderbegraafplaats in Groningen. Zijn tweehonderdste geboortedag valt samen met de vijftigste sterfdag van Karl Barth. Ook La Saussaye is een belangrijke protestantse‘kerkvader’. Hij was de pionier van de ‘ethische richting’ die meer dan een eeuw lang belangrijke theologen heeft opgeleverd. De ethischen waren voorstanders van een ‘belijdende kerk’ in plaats van een ‘belijdeniskerk’, een belangrijk principe bij de vorming van de Protestantse Kerk in 2004. Ethische dominees gingen in de jaren ’30 al met hun catechisanten naar de bioscoop, betrokken op de culturele en maatschappelijke ontwikkelingen.

De ethischen kwamen voort uit de Réveilbeweging. Ze wilden het orthodox-protestantse geloof aan theologische vernieuwing onderwerpen. Chantepie de la Saussaye werd hun predikantenkring ‘Ernst en Vrede’ binnengehaald. Hij werd al gauw de voornaamste auteur van hun tijdschrift. Het zocht het debat met opkomend vrijzinnig modernisme en met verstarde orthodoxie. Dialoog in plaats van uitsluiting! Het is na 1848. In de week van de invoering van de nieuwe grondwet was la Saussaye als Waals predikant van Leeuwarden naar Leiden verhuisd. Met de voortschrijdende scheiding van kerk en staat én de komst van de trein begon de verzuilde organisatie van de samenleving. De antirevolutionairen deden onder leiding van Groen van Prinsterer intensief aan ‘partijvorming’ in kerk en staat. Maar de ethischen vormden met hun open kerkopvatting daarop een stevige rem. ‘Hun’ minister J.J.L. van der Brugghen zorgde met zijn nieuwe schoolwet voor zoveel conflict dat ‘Ernst en Vrede’ uiteenviel.

Door zijn afkomst had la Saussaye een eigen geluid. En hij maakte intensief studie van eigentijdse Duitse theologen, maar ook van Calvijn. Zo zag hij dat de modernen uitverkoop hielden van klassieke opvattingen over menselijke vrijheid en zonde. En hun kritisch-subjectieve benadering kon wel eens op atheïsme uitlopen! In de dynamische jaren ’60 was hij predikant in het grote hervormde Rotterdam. Zijn Leerredenen – lange preken – en andere publicaties waren ‘diepzinnig en doordringend’, erkenden veel tijdgenoten. Nog even was hij hoogleraar in Groningen.

De ‘Godmens’ Jezus Christus als openbaring van God vormde het hart van zijn denken. ‘Ethisch’ werd afgeleid van een Grieks woord voor het innerlijk. Theologie moest laten zien hoe het geestelijk leven vanuit Hem vorm krijgt. De leer is er ten dienste van de invloed van de Heilige Geest op mens en wereld.
(2018)

Georg Christian Dieffenbach

Posted on

  * 4 december 1822 – † 10 mei 1901, Schlitz (Oberhessen)

Blijf bij ons, Heer, wanneer over ons komt de nacht van beproeving en angst, de nacht van twijfel en aanvechting, de nacht van de bittere dood

Zoals de ‘Franciscaanse zegenbede’ niet van Franciscus afkomstig is, is het bekende ‘Lutherse avondgebed’ niet van Luthers hand. Het is geschreven door een Duitse predikant-dichter. Dat het in de geest van Maarten Luther is, staat buiten kijf. De schrijver ervan stond dan ook in de Lutherse traditie. Toen er rond 1874 in Hessen nieuwe kerkelijke regelgeving moest komen heeft hij zelfs een leidende rol gespeeld in een confessioneel-lutherse beweging.

Dieffenbach had na zijn theologiestudie in Giessen eerst gefunctioneerd als leraar aan een jongensschool in Darmstadt en als hulpprediker, voordat hij in 1855 opvolger van zijn vader werd als stadspredikant in Schlitz. Toen had hij het Avondgebed al geschreven, want het komt uit zijn ‘Evangelische Hausagende’ van 1853, een boek voor de huiselijke godsdienstoefening, met gebeden en liederen en met schriftlezingen, gebaseerd op de klassieke evangelielezingen voor de zon- en feestdagen.

Uit Dieffenbachs schrijvende pen vloeiden verder diverse prekenbundels, andere teksten voor de liturgie en tal van gedichten. En kinderen hadden kennelijk zijn hart. Want voor hen schreef hij sprookjes en veel kinderliederen. Door anderen op muziek gezet of bij de uitgave van illustraties voorzien kregen ze een grote verspreiding. Met zijn veertien maandbladen ‘voor onze kleinen’ was hij een van de eerste auteurs van kinderliteratuur in Hessen. Een van de melodieën van die kinderliederen drong later door tot de musical My fair lady en werd een marslied bij de Bundeswehr en zelfs een carnavalshit. Maar ondertussen was het wel de oorspronkelijke tekst kwijtgeraakt. Die ging overigens over hoestende regenwormen.

Het Avondgebed haakt aan bij de vraag van de twee Emmaüsgangers in Lucas 24 aan Jezus op de avond van de allereerste paasdag. Die tekst is het uitgangspunt van veel avondliederen. De bekendste is wel de Engelse hymne ‘Abide with me’, ‘Blijf bij mij, Heer’ die op bijna hetzelfde moment ontstond.

Dieffenbach laat je bidden om Christus’ nabijheid in de levensavond en aan de avond van de wereld. Kan er dan een avond van de wereld komen? De boodschap van de zon- en feestdagen gaat over hoop op licht in het donker en over een nieuwe morgen voorbij de nacht. Groot kwaad hult de wereld soms in diep nachtelijk duister. Maar het heeft niet het laatste woord.


Het Luthers avondgebed staat in Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk van 2013 als nummer 202, op muziek gezet door Jan Valkesteijn.

Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher

Posted on

*21 november 1768, Breslau – † 12 februari 1834, Berlijn

Het wezen van religie is beschouwing en gevoel


‘Over de religie. Betogen voor de ontwikkelden onder haar minachters’ is een beroemd geworden boek uit 1799. Vlak voor de eeuwwisseling anoniem verschenen, bleek het afkomstig te zijn van Schleiermacher, predikant van het Berlijnse Charité-hospitaal. In de vriendenkring van intellectuelen waar hij verkeerde werd druk gefilosofeerd. Maar religie stond nogal in een kwade reuk. In de eeuw van de Verlichting was het verzet gegroeid tegen religieus fanatisme en bekrompenheid. Schleiermacher zelf kende uit ervaring de hardvochtige trekken die het protestantse onderwijs kon hebben dankzij een somber mensbeeld. Hij kwam uit een familie van gereformeerde predikanten en had op school gezeten bij de Herrnhutters, een achttiende-eeuwse opwekkingsbeweging. Ook al had hij daar afstand van genomen, toch zou hij uitgroeien tot de belangrijkste protestantse theoloog van de negentiende eeuw.

Schleiermacher experimenteerde met nieuwe taal voor het geloof in de geest van de Romantiek. Dat was een tegenbeweging tegen de overheersende werking van het verstand en koele beredenering. Leren we belangrijke dimensies van het leven niet eerder direct kennen vanuit ons gevoel? Maar religie is net als kunst dan juist een wezenlijk onderdeel van ons menszijn, zo hield Schleiermacher zijn intellectuele vrienden en vriendinnen voor. Het is ‘een provincie in ons gemoed’ waar we ‘zin en smaak voor het Oneindige’ krijgen.
Klonk dit erg filosofisch en algemeen-religieus, het bleek dat Schleiermacher uit volle overtuiging predikant bleef. De persoon van Jezus en de Kerk bleven voor hem van wezenlijk belang: Jezus had het Godsbewustzijn vervolmaakt! Hij werd een gezaghebbend hoogleraar aan de pas gestichte universiteit van Berlijn, met doorwrochte analyses van de christelijke geloofsleer volgens zijn uitgangspunt van 1799.

Geloofsuitspraken zijn uitdrukking van het ‘afhankelijkheidsgevoel’ dat uiteindelijk niet los van God verkrijgbaar is. Schleiermacher stond zo aan de wieg van de zogenaamde ervaringstheologie die in negentiende eeuw een hoge vlucht zou nemen, ook in ons land.

Maar is zulke theologie niet veel te teveel gericht op de eigen beleving? Karl Barth werd in de twintigste eeuw een uitgesproken criticus. Maar hij bleef zijn boeken herlezen. Misschien moesten we Schleiermachers werk maar opvatten als een theologie van de Heilige Geest. Begint theologie niet bij het zelfbesef en het Godsbesef dat de Geest in mensen wekt?

Twee eeuwen later is het minachten van geloof en religiositeit bepaald niet minder geworden. Het blijft belangrijk om herkenbare taal te zoeken voor de bijzondere zingeving die de christelijke geloofstraditie aanreikt!
(2018)

Jacobus Revius

Posted on

november 1586, Deventer – † 15 november 1658, Leiden

’t En zijn de Joden niet, Heer Jezu, die u kruisten,
Noch die verradelijk u togen voor ’t gericht,
Noch die versmadelijk u spogen in ’t gezicht,
Noch die u knevelden, en stieten u vol puisten:
Ik ben ’t, o Heer, Ik ben ’t die u dit heb gedaan

Een effectieve rem op antisemitisme en ander hatelijk wij-zij-denken is ongetwijfeld het besef dat je zelf geen haar beter bent. Revius schreef deze regels in het gedicht ‘Hij droeg onze smerten’. Kort erna (1633) zette Rembrandt zichzelf prominent met baret op een schilderij van de kruisiging als één van de oprichters van het kruis. Alsof hij het gedicht kende.

Jakob Reefsen was predikant in Zeddam, Winterswijk en Deventer. In Deventer organiseerde hij de oprichting van het Athenaeum Illustre, een middelbare school met ‘professoren‘ die een eeuw lang strikt calvinistisch moesten zijn. Dat was Revius ook toen hij in Leiden regent was van het Statencollege, het internaat voor theologiestudenten met een beurs. Hij verzette zich heftig tegen de toenemende invloed van de moderne filosofie van René Descartes. Hij heeft meegewerkt aan de Statenvertaling en was ook muzikaal actief.

In zijn gedichten klinkt die calvinistische strijdbaarheid door, maar ook een
spiritualiteit van diepe verwondering. En hij is bepaald niet tobberig. Na Vondel was Revius de grootste Nederlandse dichter van de Gouden Eeuw. ‘Over-ijselsche Sangen en Dichten’ (1630) was zijn belangrijkste werk. Hij heeft net als Vondel ook wel voor toneel geschreven, vanzelfsprekend over een Bijbels onderwerp. Maar hij was op zijn best in de korte dichtvormen van epigram, sonnet en lied.
Hoog en lank/ Breed van gank, /Dik en stark/ Was de ark./Daar in klam/ Sem en Ham/ Met zijn broer/ Vaar en moer/ En nog drij/ Wijfs daar bij/Al het vee/Had daar stee.
Bekend is de vergelijking van de kerk met de brandende braambos van Mozes:
Hoe komt ‘et dat de kerk als in een oven gloeiet,/ Vervolged, onderdrukt, en even heerlijk bloeiet?/ Verwondert u des niet, o Christen, want de Heer,/ De Heer is in zijn kerk: die laat ze nimmermeer.
Zijn lied ‘Zolang als ik op aarde leven mag’ haalde terecht het Liedboek van 2013. Het heeft een vrolijk Frans dansmelodietje (L. 866).
En deze kunnen we ook in onze zak steken:
In een schoon waterken vertonet hem de zonne,/ Niet in een vuile zomp, of rusteloze bronne/ Gods gelijkenis vertoont zich aldermeest/ In een gestadig hert en onbesmetten geest.

(2018)

Charles Péguy

Posted on

*7 januari 1873, Orléans – † 5 september 1914, Villeroy (Fr.)

Wat me verwondert, zegt God, is de hoop. Daar ben ik van ondersteboven. De mensen zien toch hoe het er in de wereld vandaag toegaat? En toch geloven ze dat het morgen allemaal beter zal gaan

Op 11 november 1918, werd in een wagon bij Compiègne na vier jaar van strijd eindelijk de wapenstilstand getekend, in 1919 gevolgd door de Vrede van Versailles. Voor ‘de Groote Oorlog’ zijn er 70 miljoen soldaten gemobiliseerd geweest. Het op vijf na dodelijkste conflict in de wereldgeschiedenis leverde miljoenen vluchtelingen op, acht miljoen doden, talloze zwaar verminkte mensen. De kaart van Midden-Europa en van het Midden-Oosten veranderde drastisch.

Tegenspraak van de kant van kerken en theologen was er nauwelijks. En ook de revoluties van 1917 die in Berlijn, Moskou en Istanbul kronen deden rollen, hadden het einde niet gebracht. Europa kwam pas uit het moeras na Amerikaanse inmenging. En deze oorlog heeft maar weinig nieuwe heiligen opgeleverd. Misschien moeten we die 8 miljoen maar heilig verklaren: vaak jonge mannen, niet rijk genoeg om hun dienstplicht af te kopen, gebruikt als kanonnenvlees ten dienste van imperialistische machtshonger en nationalistische wedijver.

Charles Péguy was al direct aan het begin gesneuveld bij de Eerste Slag aan de Marne. Hij bleef bekend vanwege een gedicht over de hoop. Het wandelt in zijn verbeelding als een klein meisje tussen de twee grotere zussen Geloof en Liefde. Eigenlijk wijst zij vooral de weg. En God verwondert zich. Want is zij niet onbestaanbaar? ‘Wat een wonder is er niet voor nodig, dat zij dat kleine hoopje hoop nooit als overbodig ervaren, maar met voorzichtige gebaren in hun hand en in hun hart bewaren, een vlammetje dat keer op keer weer wankelt en dreigt neer te slaan, maar altijd weer weet op te staan,en nooit wil doven.’

Péguy was een Franse schrijver, dichter en essayist. Hij was eerst vooral socialist en nationalist. Na een tijd van agnosticisme was hij zich rond 1907 toch weer katholiek gaan noemen. Zijn opvattingen zijn omstreden. Was hij eerst antimilitairistisch, toen de oorlog dichterbij kwam wees ook hij pacifisme af en keek hij verwachtingsvol uit naar de strijd voor het vaderland. Maar zijn gedicht over de hoop steeg voorgoed boven alle slagvelden en rokende puinhopen uit. ‘Het is dat kleine meisje hoop – je ziet het zwak zijn, bang zijn, beven, je denkt soms dat het zo onooglijk is – het is dat kleine meisje hoop dat de mensen zien laat, zien soms even, wat in het leven mogelijk is.’
(2018)

Billy Graham

Posted on

*7 november 1918, Charlotte– † 21 februari 2018, Montreat (VS)

Wij moeten in het midden staan en het evangelie prediken aan alle mensen, rechts en links


Hij overleed in 2018, net geen honderd jaar oud. Wellicht de meest invloedrijke predikant van de tweede helft van de twintigste eeuw. Evangelist in hart en nieren die met zijn pakkende boodschap hele stadions vol kreeg. In de tv-serie The Crown laat de jonge koningin Elisabeth geheel tegen de zin van prins Philip, haar echtgenoot, Graham ook in haar kapel voor hem optreden. Zij, het hoofd van de Anglicaanse kerk, staat ook onder de bekoring van Grahams appèl op intensivering van de relatie met God. En zo is het ook in zijn eigen land gegaan. Graham was pastor en adviseur van bijna alle naoorlogse Amerikaanse presidenten en presidentskandidaten, behalve van John F. Kennedy, want die was Rooms-katholiek. Maar ook met hem heeft hij gegolfd, zoals hij ook bevriend was met pausen, met boksers en zoveel anderen. Was hij slippendrager van de macht? Hij was lid van de Democratische partij, maar bleek nogal eens Republikeinse sympathieën te hebben. Maar van Religieus Rechts en van gewelddadige anti-abortusactivisten hield hij afstand. Niet alle Amerikaanse waarden waren automatisch die van het Evangelie!

Zijn ouders waren strenge calvinisten. Als scholier ‘tot bekering gekomen’, twee keer herdoopt en in 1939 bevestigd als voorganger bij de Southern Baptists, raakte hij na zijn theologiestudie betrokken bij Youth for Christ. Hij had ontdekt dat het hem goed afging om uit zijn hoofd mensen toe te spreken over de betekenis van het kruis van Christus en hen erop aan te spreken dat zij ook zondaren zijn. Dankzij de radio en de geschreven pers werden zijn evangelisatiecampagnes al gauw een groot succes. Hij richtte een eigen organisatie op die intensief gebruik ging maken van radio, film en tv en grote ‘kruistochten’ belegde. Zijn tijdschrift Christianity Today (1955) is nog steeds een invloedrijk blad vanwege de grote kwaliteit en de gedegen informatie. Graham was ook de gangmaker van tal van grote congressen voor evangelisten van over de gehele wereld.

Heeft er wel ooit iemand voor zoveel mensen gepreekt: 215 miljoen mensen in 185 landen? Hij kwam zelfs in het communistische Oostblok en bij de president van Noord-Korea, ook al vond hij het communisme de vleeswording van de anti-Christ. Maar apartheidsland Zuid-Afrika wilde hij alleen aandoen als het voor gemengd publiek zou zijn. Voor Martin Luther King betaalde hij meerdere keren borgtocht. Hij is herhaaldelijk ook in Nederland geweest. In 1954 sprak hij voor 40.000 mensen in het Olympisch Stadion in Amsterdam. De bijeenkomst was georganiseerd door een commissie onder leiding van de hervormde ds. Jan Buskes. Het jaar daarop sprak hij in De Kuip.

Met collega’s had hij al in 1949 ‘Modesto Rules’ afgesproken, om zichzelf te beschermen tegen de verleiding van seksuele escapades en exorbitante luxe. Zijn enige uitglijders waren verbaal, waar hij zich dan ook voor excuseerde. Zijn integriteit stond buiten kijf.

Laten we bidden dat de vernieuwende kracht van het Evangelie in Amerika en ver daarbuiten niet is uitgewerkt, nu deze stem verstomd is.
2018

Justinus de Martelaar

Posted on

*100/114, Flavia Neapolis – † plm. 165, Rome

de woorden van de Verlosser hebben een ontzaglijke majesteit in zich en brengen een grote gemoedsrust


Je zou hem een Palestijns theoloog kunnen noemen. Want zijn geboorteplaats Flavia Neapolis is het huidige Nabloes. Het was toen deel van het Romeinse rijk. Justinus is een van de eerste apologeten: de gedreven verdedigers van het christelijk geloof uit de tweede eeuw die een christelijke theologie begonnen te ontwikkelen. Die verdediging was wel nodig. Zoals de Apologie van Justinus, gericht aan keizer Antoninus Pius laat zien, had het christendom bij de gestage verbreiding door het Romeinse Rijk te maken met beschuldigingen van atheïsme, incest, kannibalisme en domheid. Door een beeld van het leven van de christenen te geven wil hij laten zien dat het van hoger niveau is dan wat het heidendom leert.

Justinus was een bekeerde niet-jood. Als jonge man bezocht hij diverse filosofische scholen. Op een dag was hij aan het mediteren, mogelijk aan de kust te Efeze. Een oude man zoekt daar het gesprek met hem. Stap voor stap toont hij hem de zwakheid van alle filosofische stelsels en raadt hij hem de lezing van de profeten en evangelisten van de Bijbel aan. Justinus, al onder de indruk van de moed van vervolgde christenen, ging over tot het christendom.

Gekleed in een filosofenmantel dook hij op in allerlei plaatsen in het Romeinse Rijk om debatten aan te gaan over het geloof. Hij verloochende de Griekse filosofie niet, maar gaf er nieuwe inhoud aan. Socrates werd zo net als Abraham een voorloper van het christendom en de God van Plato was eigenlijk de God van de Bijbel. Bewaard gebleven geschriften laten zien dat hij de gnostiek bestreed en de christelijke leer van de opstanding der doden verdedigde. De gnostiek was de ‘new age’-leer van de oudheid: een populaire spirituele filosofie met Christus als symbool van het diepere Zelf. Ook Marcion, de dissidente christen in Rome die het Oude Testament het boek van een mindere God vond dan het Nieuwe, ‘werd bestreden door Justinus.

Zijn belangrijkste geschrift is een debat met Trypho, een rabbijn die de christenen verweet dat ze de joodse wet hadden gebroken en een mens als god vereerden. Justinus beriep zich op de Hebreeuwse Bijbel, die in zijn visie van Christus getuigde. Gods wijsheid is in Christus mens geworden. Hoe kun je die nu passeren? Het gaat er heftig aan toe. ‘Jullie hebben het toppunt van jullie verdorvenheid bereikt in de haat tegen de rechtvaardige die jullie hebben gedood’.

Justinus werd in Rome vanwege zijn overtuigingen veroordeeld en geëxecuteerd. De verantwoordelijke keizer is dan Marcus Aurelius, ook een filosoof en de auteur van Meditaties over stoïcijnse gemoedsrust die nog altijd worden gezien als een literair monument voor dienstbaarheid en plichtsbetrachting. Vervulling met ‘hogere wijsheid’ garandeert dus bepaald nog geen humaan gedrag.
(2018)

W.G. van de Hulst (sr.)

Posted on

Wat zonneschijn is voor de bloemen, zijn verhalen voor het kind

*28 oktober 1879, Utrecht – † 31 augustus 1963, Utrecht

Willem Gerrit van de Hulst is geroemd als vertegenwoordiger van ‘het beste wat het Nederlandse calvinisme aan de kinderen te bieden had: de lagere school en het kinderboek’. Hele generaties hebben leren lezen met zijn kinderboeken, met streepjes tussen de let-ter-gre-pen in de beginnersboeken. De reeks Voor onze kleinen kreeg wel 21 nummers. Naast Het Grote Voorleesboek waren er de Bijbelsche vertellingen om uit voor te lezen voor het slapen gaan. En was je groter dan las je Jaap Holm en zijn vrienden of de Rozemarijntje-reeks.

Kinderen liepen er vaak op klompjes, waarvan er soms één op het water dreef. Zakgeld bestond niet. Arbeiders werkten zich krom maar konden hun kinderen toch niet altijd fatsoenlijke kleren geven. Deuren gingen er niet op slot, ook al waren er landlopers. De hondjes heetten Fik of Sim. Peerke met z’n kameraden was een zieke bedlegerige jongen. De verhalen waren wel eens sentimenteel of zwart-wit. Gemene mannen en ruwe jongens deelden weleens zulke rake klappen uit en pestten dieren zo heftig, dat sommige boeken niet meer werden herdrukt. Moeders zijn er vaak vroom. En het verloren schaapje dat weg dwaalt van de kudde is stout. Maar de meisjes die een wegje door het koren maken bij het klaprozen plukken hebben alleen goede bedoelingen.

Van de Hulst gaf de kinderen vooral ook een veilige wereld. Er komt altijd redding, het goede overwint, het kwade wordt gestraft of gestopt, maar voor de schurk(jes) is er ook vergeving. God die alles ziet is vol liefde en een beschermer van zwakken. En al speelt het geloof een belangrijke rol in zijn boeken, in tegenstelling tot de kinderboekenschrijvers van voor zijn tijd preekte Van de Hulst niet. Ook veel kinderen buiten de protestantse ‘zuil’ konden daardoor van menig boek genieten.

Hij was geboren in een Utrechts gezin waar vader al vroeg overleed. Ondanks de armoe lukte het hem om op de kweekschool te komen. Op de Nederlands Hervormde School aan de Jutfaseweg in Utrecht waar hij stage liep is hij zijn hele loopbaan blijven hangen. Hij was ook actief in plaatselijke bioscoop- en schoolopvoedingscommissies en werkte mee aan christelijke bladen als De Spiegel en Moeder. Er zijn wel elf miljoen boeken van zijn hand verkocht. In de Soete Suikerbol met prenten van zijn zoon is zelfs bewerkt tot musical.
(2018)

Hendrick de Cock

Posted on

*12 april 1801, Veendam – † 14 november 1842, Groningen

13 oktober 1834 was de dag van de Afscheiding. De kerkenraad van Ulrum had net voor kerst 1833 moeten meemaken dat hun predikant geschorst werd. Even later was hij zelfs afgezet door het synodale bestuur. De kerkenraad stelde nu een Acte van Afscheiding of Wederkering op. Ze stonden vierkant achter hun klokkenluider. Ds. de Cock had duidelijk gemaakt dat de kerk vals spel speelde met de gereformeerde leer van zonde, uitverkiezing en genade zoals die twee eeuwen ervoor door de synode van Dordrecht juist was gepreciseerd.

De goede staat van zijn grafmonument op de Zuiderbegraafplaats in Groningen stad laat zien dat zijn nagedachtenis in ere gehouden wordt. Alle kerken in ons land van de gereformeerde gezindte inclusief de protestantse fusiekerk hebben zijn DNA. Met hem begon het versnipperen van de Nederduits gereformeerden (hervormden). De koning was er niet blij mee. Zojuist had hij ook al de grote afscheiding van de zuidelijke Nederlanden moeten ondergaan. Willem I had het liefst juist alle gelovigen des lands in één kerk onder zijn kerkvoogdelijke leiding. En in 1834 waren de meeste Europese staten nog politiestaten zonder vrijheid van vergadering en vereniging. De koning weigerde de dwarsliggers toestemming voor eigen samenkomsten en liet zelfs hard tegen hen optreden. Réveilman Groen van Prinsterer was het niet met de kerkscheuring eens, maar protesteerde wel tegen de gedwongen inkwartiering van de soldaten des Konings. En de Afscheiding greep om zich heen.

Het conservatisme van De Cock kan beter begraven blijven liggen. De felle toonzetting van zijn boze verzet ook. De gezangenbundel die in 1806 was ingevoerd noemde hij ‘sireense minneliederen’, collega’s die hem bekritiseerden ‘wolven in de schaapskooi van Christus’, het pausdom ‘het beest’. Maar het bederf van het beste is het slechtste en de dominante theologie van zijn dagen schoot ook ernstig tekort met haar verschoten en oppervlakkig compromis tussen klassieke geloofsleer, rationalisme en burgerfatsoen. Eigenlijk waren vriend én vijand het daarover zelfs eens. Nog in hetzelfde jaar 1834 begon ook De Cocks tegenstander Hofstede de Groot een vernieuwingsbeweging van die kerkleer: de Groninger richting. En de opwekkingsbeweging van het Réveil was er al en zou de moederschoot worden van andere ‘richtingen’ die binnen én buiten de Hervormde Kerk voor redding van het protestantisme tekenden.
(2018)

opgemerkt hebbende het bederf in de Nederlandsche Hervormde Kerk, zoo wel in verminking of verlochening van de leer onzer vaderen gegrond op Gods woord, als in de verbastering van de bediening der Heilige Sacramenten en in het bijna volstrekte verzuim der kerkelijke tucht

Matteo Ricci

Posted on

*6 oktober 1552, Macerata (It) – † 11 mei 1610, Bejing

Noch de koning, noch zijn volk peinst over een aanvalsoorlog. Ze zijn tevreden met wat ze hebben. Heel anders dan de Europeanen


Matteo Ricci was een intelligente Italiaanse Jezuïet. Zijn nog jonge orde legde een grote missionaire ijver aan de dag. Ricci werd een belangrijk figuur in de geschiedenis van China. In vroeger eeuwen had het christendom al een paar keer via de Zijderoute het land bereikt. De Jezuïeten kwamen over zee via de Portugese handelspost Macao. Ricci lukte het in 1583 om zich op het vasteland te vestigen. In 1601 bereikte hij Bejing. Vlak voor zijn dood voltooide hij een beschrijving van al zijn wederwaardigheden. Hij schrijft over thee, vuurwerk en de kleuren van de parasols die per rang verschillen. Door zijn boek maakte het Westen uitgebreid kennis met China. Omgekeerd had hij de Chinezen kennis leren maken met westerse kennis en wetenschap. En met het christelijk geloof.

Zijn supervisor Valignano hanteerde voor de missie in het oosten principes als aanpassing aan de cultuur, ‘top-down’ werken, indirecte promotie en tolerantie voor Chinese waarden. Ricci en de zijnen verwisselden in 1595 hun kledij van boeddhistische monniken voor de leefstijl en etiquette van de mandarijnen. Zo konden ze beter toegang te krijgen tot de confucianistische elite. En win je de elite en het hof, dan win je het volk. Daarvoor ging Ricci ook de Chinese klassieken studeren en mengde hij zich in filosofische discussies. Hij wist grote waardering op te brengen voor Confucius en zijn leer. Ook respecteerde hij vormen van voorouderverering. Omgekeerd oogstte hij bewondering met een klok voor de keizer, Europese schilderijen met het centraal perspectief, Chinese vertalingen van meetkundeboeken en wereldkaarten volgens de laatste waarnemingen.

Marketingtrucjes? Het getuigt eerder van een open ontmoeting. De ánder mag indruk maken. Tegelijk bleven de Jezuïeten zichzelf. Ze lieten hun nagels niet lang groeien en verspilden geen tijd aan kalligrafie. En inheemse rituelen rond de uitvaart mochten wel na en naast, maar niet in de plaats van hun christelijke uitvaartliturgie. Desondanks heeft het Vaticaan een eeuw later hun missionaire praktijken veroordeeld. Volgens de historicus Toynbee heeft het christendom daarmee een kans gemist om verder uit te groeien tot wereldgodsdienst. De veroordeling zette kwaad bloed bij de keizer. Het christelijk geloof werd weer verboden.

Een van de pioniersplekken van onze Protestantse Kerk heeft een massagepraktijk met gebruik van essentiële oliën. ‘Waarom zou alleen de duivel de goede praktijken mogen hebben?’ zegt de pionier, vrij naar een woord van Luther. Ricci knipoogt.

Romano Guardini

Posted on

*17 februari 1885, Verona – † 1 oktober 1968, München

Liturgie is er niet voor het genot van mooie symbolen, fraaie taal en plechtige gebaren, maar vanwege de serieuze nood van onze ziel. De in zonde verstrikte mensheid moet haar heil vinden.


Guardini was een belangrijk en veelgelezen denker, internationaal bekend en gelauwerd. In een veelheid van boeken en preken liet hij een halve eeuw lang een groot wijsgerig licht schijnen over tal van onderwerpen. Italiaan van geboorte, maar opgegroeid in Duitsland was hij in 1910 tot priester gewijd. Om aan het werk te kunnen in het pastoraat moest hij Duitser worden. Hij besloot dat hij een Europeaan was en bleef. In zijn werk boeide het preken hem meer dan de liturgie. Zijn boek ‘Over de geest van de liturgie’ (1918) zette een koers uit na de chaos van de Eerste Wereldoorlog en werd een belangrijke stimulans voor liturgievernieuwing in zijn kerk.
Hij werd verbonden aan een katholieke jeugdbeweging, in een tijd dat ook andere jeugdbewegingen veel aanhang hadden. Hij organiseerde populaire werkweken met sport, spel, bezinning en geloofsonderricht. En vanaf 1921 was hij docent en hoogleraar van een nieuw vak ‘Katholieke Levensbeschouwing’ in verschillende Duitse steden. Zijn colleges waren druk bezocht. Daarnaast preekte hij ’s zondags voor studenten. Met zijn internationale bestseller over de betekenis van Christus, ‘Der Herr’ (1937), maakte hij zich niet geliefd bij de nazi’s. Hij kreeg in 1939 ontslag en een spreekverbod.

Een christelijk denker dus. Guardini geloofde in het oude katholieke ideaal van een harmonieus samengaan van geloof en wetenschap, maar dan eigentijds. Want in de Middeleeuwen was het geloof een vanzelfsprekendheid, in de moderne tijd is voor de ‘werelds-denkende’ mens het geloof een probleem. Guardini gaf taal aan een doorleefde christelijke levensbeschouwing die voor mensen in allerlei lagen van de maatschappij herkenbaar was.

Een Europees denker. Van meet af aan is de eenwording in Europa begeleid door kritische stemmen van christenen en humanisten. In Europa is er meer dat ons bindt dan gemeenschappelijk economisch belang, vond Guardini toen de voorloper van de Europese Unie gevormd werd, de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal. Wat zou hij er nu, vijftig jaar na zijn dood van vinden? Brexit. Nationalisme. Politici die een loopje nemen met de democratische rechtstaat. Vreemdelingenhaat. Religie die achter de voordeur moet. Europa is bezaaid met kerken en kapellen. Misschien niet zo goed voor Europa als ze steeds meer aan gebruik voor de liturgie onttrokken worden.

Willem Adolph Visser ’t Hooft

Posted on

Samen op zoek naar hetzelfde: een beter verstaan van het Evangelie

*20 september 1900, Haarlem – † 4 juli 1985, Genève

Hij heeft in zes continenten van de wereld gepreekt. In grote kathedralen en kleine plattelandskerkjes, in diensten die heel erg plechtig waren en in kerkdiensten met halleluja-geroep en wuivende zakdoekjes tijdens de preek. Voor mensen van allerlei kleur en met verschillende tradities. Met een paar aanpassingen aan de plaatselijke situatie kon hij vaak dezelfde preek houden. ‘De voor de hand liggende conclusie is, dat de kerken veel meer gemeen hebben dan ze zich realiseren’. Het was zijn levenswerk om die diepere eenheid zichtbaar te maken.

Visser ’t Hooft heeft eens voorop Time gestaan. In Genève runde hij het bureau van de voorloper van de Wereldraad van Kerken. Na de oprichting van die Wereldraad, augustus 1948 in Amsterdam, werd hij de eerste secretaris-generaal. Toen hij in 1965 met pensioen ging had hij enkele honderden medewerkers. Zijn leven lang heeft hij het oecumenische ideaal belichaamd, in talloze ontmoetingen met kerkleiders en politici, met delegaties en studenten en op veel grote conferenties. Met alle grote thema’s van de twintigste eeuw heeft hij zich bezig gehouden met het oog op een passend getuigenis van de kerken.

In de bezettingstijd was hij ook hoofd van ‘de Zwitserse Weg’, een inlichtingendienst die informatie uit Nederland naar de regering in ballingschap in Londen smokkelde. Geallieerde regeringen probeerde hij te doordringen van de ernst van Hitlers Jodenvervolging. Na de oorlog werd er vanuit Genève veel georganiseerd voor ontheemde vluchtelingen. Kerk zijn zonder bemoeienis met politiek en samenleving was voor hem ondenkbaar.

Typerend is het thema van het boek dat hij als tachtigplusser nog schreef: het Vaderschap van God in een eeuw van emancipatie. Terecht hebben mensen en volkeren telkens ketens van paternalisme en patriarchale dwang van zich afgeschud om als mannen en vrouwen een waardiger leven te bereiken. Maar emancipatie kan geen definitief doel op zich zijn. Zijn er geen tekens van frustratie over een samenleving waarin alles mag en iedereen alleen bezig is met zelfexpressie? Goed als er dan kerken zijn met een boodschap die ook gaat over grenzen van de vrijheid en over menselijke verantwoordelijkheid. Het is dan 1982 en dat is lang voor het selfie-tijdperk.

Een van zijn overgrootvaders was vurig antirevolutionair. Een grootvader daarentegen verliet de kerk, werd Vrijmetselaar en voorvechter van openbaar onderwijs. Zelf wilde hij beide kanten verbinden, de menselijke honger naar vrijheid én het inzicht in het belang van spiritualiteit en van gezamenlijke overtuigingen, als gedreven zoeker naar de betekenis van de boodschap van het Evangelie over het komende Koninkrijk van de Vader.
(2018)

Jan Buskes

Posted on

God zegt ja tot de mens en neemt deel aan zijn leven. Hij staat borg voor de mens. Hij is God van Abraham, Isaäc en Jacob, de God van jan en alleman.

*16 sept 1899, Utrecht – † 9 maart 1980, Amsterdam

Bij de deur onderaan van de trap van een bovenwoning in Amsterdam moet hij wel eens naar boven geroepen hebben dat hij ‘van het licht’ was. Een dominee moet soms wat om binnen te mogen komen. Hij kon het pakkend zeggen. Zijn discussies met communisten trokken stampvolle zalen, zijn diensten volle kerken, zijn bijbelse dagboek ‘Brood voor het hart’ veel lezers, zijn optreden voor radio en tv veel kijkers en luisteraars. Een keer zat hij bij Mies Bouman.

Ds. Buskes was een van de predikanten die in 1926 de Gereformeerde Kerken verlieten en ‘Hersteld Verband’ in leven riepen. De synode van Assen had namelijk officieel vastgesteld dat de slang in het paradijsverhaal echt gesproken had. Het was hun te bar. De meeste ‘herstelden’ werden na de oorlog Nederlands Hervormd.

Buskes was al vanaf zijn studietijd onder de indruk van de theologie van Karl Barth. Hij is predikant geweest op Texel, in Rotterdam en het langst in Amsterdam. Bij het bombardement van Rotterdam in 1940 hoorde hij iemand roepen ‘Ik neem het niet’. Buskes als theologisch orthodox maar politiek rode dominee nam ook heel veel niet. Hij liep voorop in bestrijding van het nationaal-socialisme en de NSB. Het kwam hem driemaal op arrestatie te staan en op een verblijf in het gijzelaarskamp St. Michielsgestel. Zijn boeken kregen titels als ‘Het humanisme van God’, ‘Hoera voor het leven’, ‘Glorie en uitschot van het heelal’, maar ook ‘Zuid-Afrika’s apartheidsbeleid: onaanvaardbaar!’ (al in 1955). Binnen de PvdA lag hij dwars over de strijd in Nederlands-Indië, het toetreden tot de NAVO en de investering in kernwapens. Hij was al vanaf 1928 ook actief in de vredesbeweging ‘Kerk en vrede’.

Opmerkelijk blijft ook dat juist hij zich in de hoofdstad direct na de bevrijding meldde bij de tijdelijke gevangenis voor gevangen gezette NSB-ers. Zij hadden ook pastoraat nodig. Aanwezigheid van gewapende bewakers in de kerkdiensten met hen wees hij af. Over de politieke gevangen hield hij ook het grote publiek én de voorlopige regering voor dat onze gerechtigheid moest lijken op die van God en dus niet genadeloos kon zijn. Maar toen hij in 1948 op de radio te keer ging tegen de politionele acties in Nederlands-Indië werd hij zelf betiteld als landverrader. Bewonderd én verguisd zou hij tot zijn dood blijven.
(2018)

Johannes Bogerman

Posted on

Je draagt Scherpenheuvel in je hart mee

*1576, Upleward – † 11 september 1637, Franeker

Bogerman is vooral de geschiedenis in gegaan als de voorzitter met baard die in toorn ontstoken de Remonstranten heeft weggestuurd op de Nationale Synode van Dordrecht van 1618-’19. Ze belemmerden met aanhoudende vragen over procedures en bevoegdheden de inhoudelijke behandeling van het geschil over de leer waarover hooglopende conflicten liepen in ons land.

Bogerman was geboren in Oost-Friesland als zoon van een voormalig pastoor. Hij studeerde aan de universiteit van Franeker en was vervolgens predikant te Sneek (1599), Enkhuizen (1603) en Leeuwarden (1604-1634). Bogerman was mild van karakter, maar streng in de leer tegenover afwijkende varianten van het protestantisme zoals van socinianen, arminianen en doopsgezinden. Leeuwarden leende hem uit aan de Haagse groep contraremonstranten die de leegstaande Kloosterkerk hadden geclaimd voor eigen kerkdiensten. Prins Maurits ging daar ook naar de kerk bij wijze van politiek statement. En Bogerman werd zijn hofprediker.

In de leer was Maurits een calvinist, in het leven een wulpse hoveling. Daarover zou Bogerman de prins nooit in het openbaar kapittelen, noch over de onthoofding van Oldebarnevelt (1619). Maar wel publiceerde Bogerman na het overlijden van de prins een uitvoerig verslag van het sterfbed (1625). Ze hadden elkaar nodig gehad, de een voor zijn politiek en de ander voor de versterking van zijn kerk. En Bogerman vermeldt alleen in algemene termen een biecht van zonden. Maar het geeft wel inkijk in de ziel van Oranjes, ook van de eerder overleden Willem Lodewijk, Fries stadhouder. Beide neven beaamden de leer van de uitverkiezing. En Bogermans verslag liet zien hoe God aan zijn uitverkorenen de volharding schenkt, maar dat Hij ook toelaat dat ze soms zwaar vallen. En God wekt dan bij zijn uitverkorenen berouw en de zekerheid van vergeving. Uitverkiezing geschiedt ’tot geloof’ en niet op basis van ‘vooruitgezien geloof’. Het breekt pas door via gebed en verootmoediging. De leer van Dordt kreeg zo een leeswijzer via een hooggeboren zondaar.

Bogerman heeft ook meegewerkt aan de Statenvertaling waartoe in Dordrecht besloten was. Net voor de officiële overhandiging van de eerste druk overleed hij. Hij was toen hoogleraar theologie in Franeker. De Dordtse kerkorde werd door de gewestelijke Staten afgewezen. Daardoor kwam er twee eeuwen lang geen nationale synode meer bijeen. De kerk moest niet al te zelfstandig beleid willen maken!

Kerkelijke hereniging met de Remonstranten is er nog steeds niet. Misschien iets voor nader gewetensonderzoek?
(2018)

Ariel Ramírez

Posted on

*4 september 1921, Santa Fe (Arg) – † 18 maart 2010, Buenos Aires

Zonder vrede en gerechtigheid is het onmogelijk om te schilderen, te componeren, te schrijven en al de gaven te genieten die God ons in het leven gegeven heeft om te delen met onze kinderen en onze vrienden

Uit Argentinië komen de tango, een bijzondere paus en een gewaardeerde koningin, maar ook een van de fraaiste stukken sacrale muziek van na de Tweede Wereldoorlog. De Misa Criolla uit 1964 behoort tot het ijzeren repertoire van gevorderde koren. Vooral hieraan ontleende Ramírez zijn internationale bekendheid.

De culturen van Zuid-Amerika zijn zelf al een mix van Indiaans, Afrikaans en Spaans. De Misa Criolla ontleent zijn warme charme aan de listige vermenging van ritmes en instrumenten van Latijns-Amerika met westerse muziekvormen én de klassieke mis in het Castiliaans. Wie krijgt er geen zin om mee te gaan klappen of klikken met het Glori a Dios?

Ramírez had klassieke muziek en compositie gestudeerd. Ook verzamelde en onderzocht hij volksmuziek in grote delen van Zuid-Amerika. Het maakte hem tot een van de grootste kenners van de volksmuziek. Die kennis verwerkte hij in zijn meer dan driehonderd composities. En toen het Tweede Vaticaans Concilie besloot dat de Rooms-katholieke kerk voortaan de mis in de volkstaal zou gaan vieren, ontstond er grote behoefte aan nieuwe muziek. Tijden een bezoek aan Duitsland vroeg een groep nonnen aan Ramírez of hij ook een geestelijk werk kon leveren. Zo ontstond deze Misa, al snel succesvol door een Philips-opname en later door uitvoeringen in Europa, waaronder in Nederland en in de St. Pieter in het Vaticaan. Vijftig jaar later leidde een zoon een nieuwe uitvoering voor de huidige paus. Wereldvermaarde solisten hebben hun naam verbonden aan verklankingen.

Ramírez sloeg zelf de Misa por la paz y la justicia (Mis voor vrede en recht) uit 1981 nog hoger aan, met nog meer Argentijnse ritmes en instrumenten én nu ook electronisch geluid. Het was de tijd dat een groot deel van Zuid-Amerika onder controle stond van nare militaire regimes. Ramírez had de muziek vermengd met stukken preek van paus Johannes Paulus II. Toch verbood de militaire gúnta de eerste uitvoering in Mendoza. Er zat te nadrukkelijke kritiek in.

Bij kunst die eigentijdse cultuur verbindt met de liturgie en de boodschap van de Kerk is het altijd spannend of een van beide niet tekort gedaan wordt. Wordt ‘The Passion’ niet teveel een seculier popconcert? Of levert de schilder, dichter of componist niet teveel van zijn of haar artistieke geweten in om acceptabel te zijn? Maar menig topwerk heeft een relatie met de liturgie en de Bijbel. Schoonheid en Waarheid kunnen nooit lang elkaars concurrent zijn.
(2018)

William Penn

Posted on

*14 oktober 1644, Londen – † 30 juli 1718, Ruscombe (GB)

Waarachtige godsdienst haalt mensen niet uit de wereld, maar helpt hen om er beter in te leven en ontsteekt hun ijver om die te verbeteren

Moeder was een Hollandse koopmansdochter uit Rotterdam, vader de Britse admiraal die ‘onze’ Maarten Tromp deed sneuvelen op zee en die een steunpilaar was van koning Charles II. Om een schuld af te lossen kreeg de familie een groot stuk bosrijk overzees grondgebied van de Britse kroon cadeau. William kreeg dit als erfgenaam in beheer en noemde het Sylvania. Hij was de grootste niet-koninklijke grootgrondbezitter van zijn tijd. Ter ere van vader werd Pennsylvania de naam van deze nieuwe kolonie.

Tot ongenoegen van vader en van andere autoriteiten was William als jongeman in allerlei opzichten steeds zijn eigen weg gegaan. Om vaders carrière niet te beschadigen was William al eens naar het buitenland gestuurd. Aan het hof van de Franse Zonnekoning moest hij betere manieren leren. Maar hij had toen in Frankrijk bij een protestantse theoloog ook ideeën opgedaan over godsdienstvrijheid. Hij stond toen al onder invloed van de Quakers. Zij vormden een van de vele protestantse ‘sektes’ die in het Engeland van de zeventiende eeuw tegen de verdrukking in opbloeiden. In een stiltebijeenkomst van Quakers was William geraakt. En hij werd hun pleitbezorger. Hij lokte juridische processen over de vrijheid van godsdienst uit en schreef verschillende traktaten. De bekendste werd ‘No Cross, no Crown’, geschreven in 1668-69 tijdens een van zijn vele gevangenschappen in Londen. Een pleidooi voor christendom zoals het ooit begon. Uit het hoofd had de gevangene er tientallen citaten in verwerkt over het belang de strijd tegen het Ik. Hij nam het op voor Quakerpraktijken zoals het gelijkelijk aanspreken van vorst en gewone man met Thee en Thou. Quakers waren pacifist en kleedden zich volgens eigen opvattingen (in Williams geval met een vleugje ijdelheid).

Niet onbelangrijk was de erkenning die hij van zijn vader kreeg voor zijn moed en volharding. Als gouverneur van de nieuwe kolonie legde William een grote ambitie aan de dag om er een modelstaat van te maken. Er gold maximale godsdienstvrijheid en er was democratisch overleg. Het werd een vrijstaat voor Quakers, maar ook voor andere vervolgde geloofsgroeperingen uit Europa zoals de doperse Amish, lutheranen én rooms-katholieken. De vriendschap van de Indianen won hij door een contract dat hen veel rechten en vrijheden gaf. Er was wel slavernij, maar het verzet ertegen begon er ook. Penn had ideeën over samenwerking van de Amerikaanse koloniën die later zouden doorwerken in de Amerikaanse grondwet. En hij dacht al aan een Europarlement.
Te vaak zette hij handtekeningen onder documenten zonder die eerst goed te lezen. Hij stierf daardoor berooid.

Beatrijs van Nazareth – *1200, Tienen – † 29 augustus 1268, Lier (B)

Posted on

705 jaar geleden overleed de schrijfster van het oudste geestelijke geschrift in het Middelnederlands. Nazareth was het klooster bij Lier waar ze de hele tweede helft van haar leven woonde. Ze is dus niet de Beatrijs van de legende, de non die haar klooster verlaat voor een aards liefdesleven, maar bij terugkeer merkt dat al die tijd haar plaats is ingenomen door Maria zelf, of de edele vrouwe uit Dantes Divina Comedia. Een non was ze wel en een nogal bruisend liefdesleven had ze ook. Haar geschriftje gaat namelijk helemaal over de Minne. Onze taal is de eeuwen door wel voor slechtere zaken gebruikt!

de liefde neemt je zo te pakken dat je geen maat kunt houden

En ze was er al jong bij. Vader was niet onbemiddeld en had bemoeienis met verschillende kloosters. Als zevenjarige kreeg ze onderwijs van Begijnen en vanaf haar tiende bij de Cisterciënzers. Daar ontmoette ze de mystica Ida van Nijvel en als zestienjarige werd ze zelf novice. Eigenlijk vond men haar nog te jong, maar ze was niet te stuiten. En ze ging nogal drastisch te werk in het zoeken van de vervulling met de goddelijke liefde. Jezelf pijnigen en uithongeren was in de Middeleeuwen toegestaan. Ze had periodes van ‘insania’, waanzin. Van de liefde buiten zichzelf geraakt. Of maakte anorexia haar licht in het hoofd? Ze maakt indruk en wordt een tijd priorin. In het tractaatje ‘Seven manieren van Minne’ beschrijft ze voor andere nonnen verschillende aspecten van de geestelijke toewijding. Eenvoudig, in de geest van de ‘bruidsmystiek’ die dan onder de Cisterciënzers internationaal gangbaar is. Verder zijn er autobiografische notities bewaard gebleven via de Latijnse levensbeschrijving na haar dood. Misschien heeft ze Hadewych ontmoet die ook over de ‘orewoet’ schreef, de liefdesstorm.

Hoe het denkbeeldige klooster in haar hart er uit ziet? God zelf is er de abt, vergezeld door Minne en het Streven naar devotie. Haar adbis is de Rede, Wijsheid de priorin, Voorzichtigheid de sub-priorin, Naastenliefde (caritas) de cellierster, Medelijden de ziekenverzorgster. Dankbaarheid en Trouw zijn de zangeressen, Geloof en Hoop de kosteressen. Gebed moet bij het altaar de wacht houden. Matigheid en Geduld zitten voor in de refter (de eetzaal). Bezorgdheid behandelt de zakelijke besognes, Kuisheid bewaakt de vensters (de zintuigen), Consideratie verpleegt de gasten. Voorzienigheid staat aan de poort die bewaakt wordt door Nederigheid en Gehoorzaamheid. En elke avond houdt ze kapittel, dat wil zeggen gewetensonderzoek.
(2018)

Jan Zwart – 21 augustus 1877 Zaandam – 13 juli 1937 Zaandam

Posted on

Men kan zeggen dat de kerk te weinig doet tegen wat de wereld voorzet

Als geen ander heeft Jan Zwart voor lange tijd protestants geloof, het geestelijk lied en het kerkorgel hecht aaneengesmeed. Het was op het hoogtepunt van de verzuiling van de Nederlands samenleving. En een belangrijk middel was de radio. Midden jaren ‘20 werden de verschillende omroepverenigingen opgericht. Al direct in 1925 kwam Jan Zwart in de huiskamers met concerten op zijn orgel, eerst bij de AVRO, vanaf 1929 tot aan zijn dood wekelijks bij de NCRV. Zo had de protestant die niet naar bioscoop of variété mocht, toch iets te genieten.
Zwart was een onvermoeibaar propagandist van het orgel, de orgelmuziek en van wat hij zag als ‘een specifiek Nederlandsche koraalkunst’. Zijn jeugd had hij doorgebracht in Rotterdam, waar hij van belangrijke organisten les had gehad. Al op zijn negentiende werd hij benoemd als organist van de Hersteld-Lutherse kerk in Amsterdam met een prachtig groot 100-jarig orgel (nu in de Eusebiuskerk in Arnhem). In de mobilisatietijd was hij op voorstel van zijn predikant met doordeweekse bespelingen begonnen om mensen afleiding te bezorgen. Het sloeg aan. Want Zwart had een missie: het gewone kerkvolk liefde voor de orgelkunst bij te brengen. Daarom speelde muziek die gebaseerd was op bekende psalmen en gezangen een grote rol in zijn concerten. En hij improviseerde in een toegankelijk negentiende-eeuws muzikaal idioom. Zijn eigen composities waren uitsluitend gebaseerd op kerkliederen. Ook schreef hij veel over orgels, organisten en orgelmuziek in de NCRV-gids en orgel- en muziekbladen, runde hij een eigen muziekuitgeverij en belegde hij orgeldagen. Jarenlang gaf hij meer dan 100 concerten per jaar, door het hele land.
In zijn ogen was het calvinisme allerminst cultuurvijandig. Had het Hollandse calvinisme van de Gouden Eeuw dan niet zulke grootmeesters opgeleverd als de invloedrijke Amsterdamse componist en orgeldocent Jan Pietersz. Sweelinck? Zwart speelde ook diens werk en ontdekte de muziek van Hendrik Spuy. Bijzonder was dat hij zelf ondertussen niet in een calvinistische maar een (orthodoxe) lutherse gemeente werkte. En daar richtte hij een koor op waarmee hij cantates in kerkdiensten uitvoerde, oude passiemuziek van Schütz en ook zelfgeschreven werk. Zwart was cantor-organist!
Na zijn dood werd de ‘Zwart-stijl’ van muziekmaken in sommige protestantse kringen ongeveer als alleen zaligmakend voor de kerk gezien. Controverses daarover speelden mee in de protestantse polarisatie die leidde tot een splitsing van de NCRV. De nieuw opgerichte EO boycotte lange tijd het Liedboek van 1973 en de daarmee verbonden kerkmuziek. Maar Zwart zelf had zijn leerlingen juist altijd aangemoedigd om een eigen stijl te zoeken en open te staan voor nieuwe ontwikkelingen.
Feit blijft vooral dat hij bij duizenden mensen diepe snaren heeft geraakt, en dat zonder snaren maar met geluiden uit starre metalen pijpen.
(2018)

Vedanayagam Samuel Azariah – 17 augustus 1874, Zuid-India – 1 januari 1945

Posted on

We hebben vrienden nodig!

Het is 1910. In Edinburgh, Schotland, wordt een grote Wereldzendingsconferentie gehouden. Men beraadt zich over de voortgang van de wereldwijde zending en evangelisatie. Na ‘de eeuw van de zending’ is ook op het zuidelijk halfrond het christendom gaan groeien. Toch zijn van er van de twaalfhonderd gedelegeerden slechts zeventien zelf uit dat zuiden afkomstig. Een ervan is een christelijk leider uit India, Samuël Azariah. Aangemoedigd door John Mott, de grote zendingsman van dat moment, spreekt hij zijn speech recht uit zijn hart. Beleefd maakt hij de vergadering duidelijk dat het tijd wordt dat kerken in het zuiden onafhankelijkheid krijgen. Geen vaderlijke betutteling meer, maar ondersteuning op voet van gelijkheid als broeders en zusters. ‘We hebben vrienden nodig’.
Het wordt een beroemde zin. Het Zuiden van de wereld meldt het Noorden dat het andere verhoudingen wil! Pas een halve eeuw later komt er daadwerkelijk een einde aan het westerse kolonialisme, als het ene na het andere land in Azië en Afrika zich losmaakt uit de westerse voogdij van landen als Groot-Brittannië, Frankrijk en Nederland. En dat gaat lang niet altijd vriendelijk. Paternalisme is moeilijk af te leren.
Azariah was zoon van een dorpspastor. In 1905 was hij de eerste Anglicaanse bisschop in India geworden, van het nieuwe bisdom Dornakal, Madras. Hij preekte vaak over de vier demonen Dirt, Disease, Debt, Drink: vuil, ziekte, schuld en drank. Hij maakte ook duidelijk dat het evangelie haaks staat op het kastenstelsel. De ‘onaanraakbaren’ hadden zijn grote aandacht. Op dit punt had hij ook een belangrijk meningsverschil met niemand minder dan Mahatma Gandhi. Gandhi zag ook dat het Hindoeïsme een ingrijpende verandering nodig had. Maar hij was tegen christelijke zending. Azariah vond dat er niets minder dan een bekering nodig was. Het Hindoeïsme was te nauw verbonden aan het onderdrukkende kastenstelsel. Net als in de begintijd van het christendom is het Evangelie een kracht die de wereld op zijn kop zet. Overigens nam Azariah in liturgie, kleding en kerkbouw wel allerlei elementen van de cultuur van zijn land over.
Nog steeds hebben mensen en bevolkingsgroepen te lijden onder onderdrukking, uitbuiting, politieke chaos. Zien wij de ander die onze vriendschap nodig heeft?
(2018)

Fedde Schurer – *25 juli 1898, Drachten – † 19 maart 1968, Heerenveen

Posted on

In Hem leven, bewegen en zijn we. In Hem schrijven we, waken, slapen, zoenen en redetwisten we.

Lied 315 is van hem, maar ‘Heb dank, o God’ is nogal ouderwets. Anders dan zijn Bijbelliederen uit ‘De gitaer by it boek’ uit 1966. Toen ik eens een zanger-gitarist in de kerkdienst had die zijn lied van David en Goliath uitvoerde, ging er een gelach op. De pikante dubbelzinnigheid van Davids slinger die in elk refrein terugkeerde ontging niemand.
Schurer zocht de randen op. Fries bloed kruipt waar het niet gaan kan. In een dossier van de Binnenlandse Veiligheidsdienst werd hij ooit omschreven als ‘talentvol en gevaarlijk spreker, vooral gevaarlijk voor jonge menschen’. Hij kreeg in 1930 ontslag op de christelijke lagere school in Lemmer vanwege zijn pacifistische ideeën. Ook de toegang tot het Avondmaal werd hem geweigerd. Hij is de man van ‘Kneppelfreed’, een flinke rel in Leeuwarden in 1951 naar aanleiding van zijn ‘belediging’ van de rechtbank door Fries te spreken.
Geboren in Drachten, opgegroeid in Lemmer waar hij eerst timmermansknecht was voor hij onderwijzer werd, verhuisde hij na zijn ontslag naar Amsterdam. Hij werd er opnieuw onderwijzer, leerde er andere schrijvers kennen en deed er aan het verzet mee. Hij keerde naar Friesland terug om hoofdredacteur te worden van De Heerenveense (later Friese) Koerier. Al vanaf zijn huwelijk in 1924 publiceerde hij ook gedichten en toneelstukken, het meest in het Fries. Hij was lid van het Kristlik Frysk Selskip dat Friese literatuur promootte. Zijn berijming van de 150 psalmen en van veel gezangen in het Fries was een monumentale prestatie. Gedeeltelijk is deze berijming nog steeds in gebruik.
Hij was ook politiek actief. ‘Geen Führer, maar Schurer’ was in 1935 zijn verkiezingsleus voor de Noord-Hollandse statenverkiezing. Later zat hij voor de PvdA in de Tweede Kamer, want hij behoorde tot de gereformeerden in Hersteld Verband die onder leiding van ds. Jan Buskes na de oorlog hervormd werden en zich samen met andere Barthianen bij de PvdA schaarden.
‘Hij is opstandig geweest en hij heeft zijn kop – die mooie kop waar de meisjes zo weg van waren – gebogen. Hij heeft geloofd en soms liep het geloof als zand door zijn vingers heen’. ‘Fedde wist en was er dankbaar voor, dat de Here God het meest prijs stelt op rare kostgangers. Hij behoorde voluit tot dat volk van God, hopenden en hopelozen’. Aldus ds. Buskes bij zijn uitvaart in Heerenveen.
(2018)