Wie God zoekt om met hem iets te zoeken vindt God niet; maar wie werkelijk alleen God zoekt vindt God en vindt nooit alleen God, maar vindt met God ook al wat God te bieden heeft

Meester Eckhart liep langs het randje. Juist daarin schuilt de aantrekkingskracht van zijn preken en traktaten. Hij was een van de eersten van wie de preken in de volkstaal verspreid werden. En de Groningse dichter C. O. Jellema (1936-2003), die buitenkerkelijk was geworden, vertaalde in zijn laatste levensfase uitgerekend van hem veel geschriften om ze prachtig opnieuw uit te geven. Wie kan de moderne twijfelaar beter handreiking bieden dan de mysticus die alles weet over het ‘arm zijn aan God’ en de pijnlijke noodzaak van loslaten van eigen weten en willen?
Eckhart was theoloog in de orde van de Predikheren oftewel de Dominicanen. De orde maakte net als die van de Franciscanen een grote bloei door. Eckhart was er prior, vicaris en provinciaal, dus iemand met leidinggevende rollen. Hij studeerde en doceerde in Parijs en Keulen en schreef verhandelingen en bijbelcommentaren. Honderden preken die hij voor zijn medebroeders in diensten en op studiedagen hield begonnen al tijdens zijn leven de ronde te doen. Tegen het einde van zijn leven werd er onderzoek ingesteld naar zijn trouw aan de leer van de kerk. Inquisitie! Hij is waarschijnlijk overleden terwijl hij aan het pauselijk hof in Avignon was om zijn zaak te verdedigen. Zijn veroordeling maakte hem voor de eeuwen daarna des te spraakmakender.
Al vòòr Eckhart maakten de grote theologen van zijn orden gebruik van de begrippentaal van christelijke en joods-arabische filosofen en theologen uit vroeger eeuwen die sinds kort ter beschikking waren gekomen. Eckhart was een durfal. Hij jongleert met de leer van de goddelijke drie-eenheid en met Bijbelteksten over de heilsgeschiedenis. Hij geeft er een mystieke draai aan. God ‘bestaat’ niet. God is een zijn dat ons zijn aan zich gelijk wil maken. Eckhart leert ‘de geboorte van God in de ziel’. Dat wil niet zeggen dat hij de historische geboorte van Jezus ontkent. Maar die is niet zijn thema. Net zomin als de verzoening door het plaatsvervangend lijden van Jezus of de heiligen. Alles draait om de terugkeer van de mens naar God en het opgeven van de eigen wil. ‘Waar God is is de ziel’, ‘waar de ziel is daar is God’. Gods geboorte is als het vuur dat het dorre hout doortrekt en helemaal vurig maakt. Om zover te komen moet er een tempelreiniging in ons plaatsvinden. Alle kooplui moeten weg die nog een bepaald eigenbelang koesteren. Dan kan het Woord met al zijn wijsheid en kracht ons helemaal vervullen.
Hij had zich dus teveel laten beïnvloeden door heidense filosofie. Bij de verspreiding van de leer van hun meester zouden latere volgelingen wat betreft de mystieke eenwording voorzichtig worden. Maar daar lag nu net het punt waarop de monnik-theoloog in gezelschap kwam van grote leermeesters uit andere religieuze en filosofische tradities. Juist als taal tekort schiet zit iemand vaak heel dicht bij het vuur.

(2016)

Gebed zuivert ons, lezen instrueert ons. Beide zijn goed als beide mogelijk zijn. Zo niet, dan is bidden beter dan lezen

Internet is prachtig. Wat een schitterende mogelijkheden van communicatie en informatie biedt het World Wide Web! Maar het is ook het domein van jihadisten en terroristen, vervaardigers en verspreiders van kinderporno, haatmailers en hackers, internetpesters en politieke prietpraatpropagandisten. Het is daarom een goede zaak dat het Vaticaan een maatregel heeft genomen. In 2005 heeft de paus een beschermheilige voor het internet benoemd.
Het geloof in beschermheiligen heeft wel iets. Zij kunnen helpen om heiligheid te zien en te betrachten in allerlei aspecten van het alledaagse leven, van zaaien en oogsten, vuur maken en sokken breien, seksualiteit en kinderen baren, schilderen en timmeren.
De man die de functie kreeg is geen kleine jongen. Isodorus was een Spaanse bisschop, afkomstig uit een voorname familie die verjaagd was en zich had gevestigd in Sevilla. Hetzelfde gezin bracht nog drie heiligen voort: Florentina, Fulgentius en Leander. De laatste was een veel oudere broer die de opvoeding van zijn kleine broertje erg hardhandig had aangepakt. Dat het toch goed afliep kwam omdat Isidorus leren erg fascinerend vond en tot vergeving van zijn broer in staat was. Het was de roerige tijd na de val van het West-Romeinse Rijk. Isidorus verbond de Gotische cultuur van de Visigoten, die Spanje sinds de grote volksverhuizing bezet hielden, met de cultuur van het Romeinse Rijk en de christelijke leer. Hij wist de Visigotische koning Reccared I van het ´ketterse´ arianisme te bekeren tot het katholicisme. Op het Vierde Concilie van Toledo in 633 stelde hij de oprichting van seminaries bij de Spaanse kathedralen verplicht. Grieks, Hebreeuws en de artes liberales (vrije kunsten, d.w.z. algemene vakken) maakte hij verplichte vakken, de studie van rechten en medicijnen moedigde hij ook aan.
En hij schreef boeken op het terrein van theologie, taal, geschiedenis en natuurkunde. Zijn encyclopedie in twintig delen vormde voor de eerstkomende eeuwen in christelijk West-Europa een belangrijke database van antieke kennis. Vanwege al die kennis maakte paus Johannes-Paulus II hem tot patroon van het internet. Heilig verklaard was hij al in 1599 en tot kerkleraar was hij in 1722 uitgeroepen. 4 april is zijn feestdag en zijn vaste attributen op afbeeldingen zijn inktpot, ganzenveer en boek. Maar een computer of toetsenbord mag ook.
Isidorus moedigt dus aan tot het uitwisselen van informatie en vermeerdering van kennis. Maar vooral ook tot het ontwikkelen van wijsheid. Sommige sites dus toch maar niet. En op sommige momenten echt helemaal uit die tablet of smartphone.

(2016)

Daer en magh gheen ander Fundament gheleyt worden behalven dat er gheleyt is, het welke is Christus Jezus

Eén tak van het protestantisme draagt wereldwijd de naam van een Nederlander: de Mennonieten. Al snel kreeg de Reformatie van Zürich tot Wittenberg en Bolsward aanhangers die radicaler waren dan Luther. Vanaf de Boerenopstanden tot en met het extremistische ‘Nieuw Jeruzalem’ in Münster (1534-1535) werden ook de hooivorken in het geweer gebracht om maatschappelijke veranderingen af te dwingen. De opstanden werden bloedig neergeslagen. Menno Simons voelde zich medeverantwoordelijk. Ook hij had mensen de feilen van de Roomse Kerk laten zien! Hij werd woordvoerder van doopsgezind geloven dat gebruik van geweld juist afwees.
Menno werd als boerenzoon geboren in Witmarsum. In 1524 is hij in Utrecht tot priester gewijd. Als kapelaan in Pingjum begon hij al snel te twijfelen aan de Rooms-katholieke leer aangaande het avondmaal. Als Sicke Freerks in Leeuwarden wordt onthoofd omdat hij zich opnieuw heeft laten dopen, verdiept Menno Simons zich ook in het sacrament van de doop. Hij concludeert dat hij de Kerk van Rome moet verlaten. Op 30 januari 1536 legt hij het ambt van pastoor – sinds 1531 in Witmarsum – neer. In Groningen wordt Menno opnieuw gedoopt. Hij trouwt met Geertruid Hooyer uit Witmarsum en vestigt zich in Oldersum tussen Emden en Leer. In 1539 verschijnt Menno’s belangrijkste geschrift Fundamentboek. Om de gemeenten in het noorden van Nederland en Duitsland te ondersteunen met prediking en bediening van doop en avondmaal en om met priesters in discussie te treden maakt hij in het geheim lange reizen. De Dopers worden na ‘Münster’ zwaar vervolgd. Zijn gezin moet steeds vluchten. Na vele omzwervingen vindt hij onderdak bij Graaf van Ahlefeldt te Bad Oldesloe. Daar overlijdt zijn vrouw en enkele jaren later hijzelf in 1561.
In theologische discussies met protestanten die door Luther en Calvijn geschoold waren moesten de Doopsgezinden het vaak afleggen. Wat Simons naliet waren geen theologische meesterwerken. Het waren wel pleidooien voor een geloof dat zijn kracht eerder in een leven in eenvoud en ernst zoekt dan in dogmatische precisie.
Een kritische houding ten opzichte van overheid en legerdienst bleef een belangrijke doopsgezinde trek. Doopsgezinden waren en zijn relatief vaak actief in vredesbewegingen. In de Amish in Pennsylvania, afstammelingen van Duitse immigranten, valt vooral Menno’s gestrengheid in het nastreven van een vroom een onberispelijk leven terug te vinden. Een beroemd bijeffect van de praktijk van de volwassendoop bij de Amish is een ontspannen houding ten opzichte van de wilde jaren van de puberteit: jongeren mogen tot aan hun doop ‘rumspringa’!
Wereldwijd zijn er zo’n 1,4 miljoen Mennisten. Een bekende Doopsgezinde was ingenieur Lely, bekend van de Zuiderzeewerken die na de watersnoodramp van januari 1916 op gang kwamen. Zijn goed gefundeerde Afsluitdijk begint vlak bij Witmarsum.

Ik heb de stem van de liefde gehoord die in mijn binnenste woont, overtuigender dan ooit. Ik wil blijven vertrouwen op die stem en me daardoor laten leiden.

Henri Nouwen blijft onvergetelijk, de Nijkerkse jongen die priester werd en de halve wereld als zijn parochie kreeg. Auteur van veertig boeken op het terrein van christelijke spiritualiteit, waaronder bestsellers met vertalingen in wel 22 talen. Zijn broer was lang ANWB-directeur, Henri gaf heldere en indringende handleidingen voor het bewandelen van de geestelijke weg. Hij wist een toon te vinden die voor rooms-katholiek én protestant herkenbaar was. Tot zijn lezers behoren mensen als Kofi Annan en Hillary Clinton.
Zijn bekendste boek was ‘Eindelijk thuis’, rond Rembrandts De terugkeer van de verloren zoon. Wekenlang had hij in een tijd van een persoonlijke crisis voor dat schilderij in de Hermitage in Sint Petersburg zitten mediteren. De toeschouwer die met Nouwen meekijkt, let sindsdien met extra interesse op de twee zegenende handen op de schouders van de knielende zoon. Een vaderlijke én een moederlijke hand? En Nouwen gaat alle figuren uit het schilderij en het Bijbelverhaal na op herkenbaarheid voor hemzelf en mogelijk de lezer: de oudste zoon die zich afzijdig houdt, de jongste zoon die inkeert tot de Vader, maar ook de persoon met de vaderlijk-moederlijke handen, vol gevende, ontfermende liefde.
Ook in andere boeken maakt Nouwen de lezer deelgenoot van zijn persoonlijke hunkering naar vriendschap, geborgenheid, erkenning en van binnen levende diepe angsten. Fijngevoelig liet hij zien hoe we daarmee de mist in kunnen gaan, maar ook hoe we kunnen worden omgevormd en tot groei en bloei kunnen komen. Ooit portretteerde hij Jezus als de Gewonde Genezer. Met zijn eigen kwetsbaarheid, rusteloosheid en angsten was Nouwen zelf zo’n geneesheer.
Nouwen had het na zijn studie theologie, psychologie én psychiatrie geschopt tot hoogleraar pastoraaltheologie aan de universiteiten van Yale en Harvard. Toch zei hij deze schitterende academische loopbaan in 1985 vaarwel. Tot grote verbazing van velen trad hij in bij de Ark-gemeenschap Daybreak in Toronto, waarin met verstandelijk gehandicapten wordt samengeleefd. Sindsdien nam hij vaak een van deze medebewoners mee als hij ergens een lezing moest houden. ‘We doen het samen.’ Wie was hij zonder de steun en sympathie van deze vrienden?
Beroemd werd ook zijn ‘trapezetheologie’. De circusartiest met zijn vliegende trapeze was zijn voorbeeld voor loslaten, vrij zweven, je veilig voelen in vertrouwen op de vanger. Zijn eigen vliegreizen over de wereld eindigden in een Hilversums ziekenhuisbed. Voorgoed binnen geroepen.

Heer, geef me nederigheid en wijsheid om de grote zaak te dienen van de vrijwillige eenwording van uw kerk

Deze zin schreef hij in zijn dagboek na het aanhoren van een lezing tijdens een internationale Christelijke Studenten Conferentie in 1890. Lars Olof Jonathan Söderblom werd deze week 150 jaar geleden geboren op een Zweedse boerderij. Hij gold als belangrijk architect van de oecumenische beweging die in de afgelopen eeuw internationaal kerken bijeenbracht.
Zijn vader was priester van de Lutherse Kerk van Zweden, een man met een sterk persoonlijk geloof. Söderblom ging in 1883 naar de Universiteit van Uppsala. Hoewel hij aanvankelijk niet goed wist wat hij wilde studeren, besloot hij uiteindelijk in zijn vaders voetsporen te treden. Met zijn charme en bruisende vitaliteit werd hij in 1892 en 1893 leider van de Uppsala studentenvereniging. Na een reis naar de VS werd hij eveneens in 1893 gewijd als priester, eerst voor een ziekenhuis en van 1884 tot 1901 als pastor van de Zweedse kerk in Parijs. Daar ging ook Alfred Nobel ter kerke. Toen deze in 1897 overleed mocht hij zijn uitvaart in San Remo leiden. De tijd in Frankrijk droeg belangrijk bij aan zijn internationale oriëntatie en het pastoraat onder zijn landgenoten versterkte zijn besef dat een daadwerkelijke praktijk van het geloof minstens zo belangrijk is als een correcte geloofsovertuiging. Hij had een grote talenknobbel. Dat hielp ook om van 1901 tot 1914 Söderblom met veel elan hoogleraar godsdienstwetenschap te zijn in Uppsala en Leipzig. Hij bevorderde de integratie van de studie van andere godsdiensten in de theologie, juist om het bijzondere van het christendom beter in beeld te krijgen. Maar ook de studie van Luther werd door hem gestimuleerd. Gedurende zijn leven kwam hij met hulp van zijn vrouw tot meer dan 700 publicaties.
In 1914 werd hij gekozen als aartsbisschop van de Kerk van Zweden. Tijdens en na de Eerste Wereldoorlog deed hij een dringend beroep op christelijke leiders om te werken aan vrede en gerechtigheid. Kerkelijke eenheid zou in zijn ogen kunnen bijdragen aan het publieke getuigenis van het Evangelie in de wereld. De boodschap van Jezus is immers een boodschap voor de wereld. Hij werd leider van de beweging voor ‘Life and Work’ die met belangrijke grote internationale conferenties aan de weg timmerde van groeiende samenwerking van kerken, vooral sinds ‘Stockholm 1925’ de kerken van Oost en West bij elkaar had gebracht, tot zijn spijt zonder de Rooms-Katholieken. In 1930, een jaar voor zijn overlijden, werd hem de Nobelprijs voor de Vrede verleend. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de oecumenische beweging een belangrijke steun voor kerkelijk verzetswerk in Europa.