W.G. van de Hulst (sr.)

Posted on

Wat zonneschijn is voor de bloemen, zijn verhalen voor het kind

*28 oktober 1879, Utrecht – † 31 augustus 1963, Utrecht

Willem Gerrit van de Hulst is geroemd als vertegenwoordiger van ‘het beste wat het Nederlandse calvinisme aan de kinderen te bieden had: de lagere school en het kinderboek’. Hele generaties hebben leren lezen met zijn kinderboeken, met streepjes tussen de let-ter-gre-pen in de beginnersboeken. De reeks Voor onze kleinen kreeg wel 21 nummers. Naast Het Grote Voorleesboek waren er de Bijbelsche vertellingen om uit voor te lezen voor het slapen gaan. En was je groter dan las je Jaap Holm en zijn vrienden of de Rozemarijntje-reeks.

Kinderen liepen er vaak op klompjes, waarvan er soms één op het water dreef. Zakgeld bestond niet. Arbeiders werkten zich krom maar konden hun kinderen toch niet altijd fatsoenlijke kleren geven. Deuren gingen er niet op slot, ook al waren er landlopers. De hondjes heetten Fik of Sim. Peerke met z’n kameraden was een zieke bedlegerige jongen. De verhalen waren wel eens sentimenteel of zwart-wit. Gemene mannen en ruwe jongens deelden weleens zulke rake klappen uit en pestten dieren zo heftig, dat sommige boeken niet meer werden herdrukt. Moeders zijn er vaak vroom. En het verloren schaapje dat weg dwaalt van de kudde is stout. Maar de meisjes die een wegje door het koren maken bij het klaprozen plukken hebben alleen goede bedoelingen.

Van de Hulst gaf de kinderen vooral ook een veilige wereld. Er komt altijd redding, het goede overwint, het kwade wordt gestraft of gestopt, maar voor de schurk(jes) is er ook vergeving. God die alles ziet is vol liefde en een beschermer van zwakken. En al speelt het geloof een belangrijke rol in zijn boeken, in tegenstelling tot de kinderboekenschrijvers van voor zijn tijd preekte Van de Hulst niet. Ook veel kinderen buiten de protestantse ‘zuil’ konden daardoor van menig boek genieten.

Hij was geboren in een Utrechts gezin waar vader al vroeg overleed. Ondanks de armoe lukte het hem om op de kweekschool te komen. Op de Nederlands Hervormde School aan de Jutfaseweg in Utrecht waar hij stage liep is hij zijn hele loopbaan blijven hangen. Hij was ook actief in plaatselijke bioscoop- en schoolopvoedingscommissies en werkte mee aan christelijke bladen als De Spiegel en Moeder. Er zijn wel elf miljoen boeken van zijn hand verkocht. In de Soete Suikerbol met prenten van zijn zoon is zelfs bewerkt tot musical.
(2018)

Hendrick de Cock

Posted on

*12 april 1801, Veendam – † 14 november 1842, Groningen

13 oktober 1834 was de dag van de Afscheiding. De kerkenraad van Ulrum had net voor kerst 1833 moeten meemaken dat hun predikant geschorst werd. Even later was hij zelfs afgezet door het synodale bestuur. De kerkenraad stelde nu een Acte van Afscheiding of Wederkering op. Ze stonden vierkant achter hun klokkenluider. Ds. de Cock had duidelijk gemaakt dat de kerk vals spel speelde met de gereformeerde leer van zonde, uitverkiezing en genade zoals die twee eeuwen ervoor door de synode van Dordrecht juist was gepreciseerd.

De goede staat van zijn grafmonument op de Zuiderbegraafplaats in Groningen stad laat zien dat zijn nagedachtenis in ere gehouden wordt. Alle kerken in ons land van de gereformeerde gezindte inclusief de protestantse fusiekerk hebben zijn DNA. Met hem begon het versnipperen van de Nederduits gereformeerden (hervormden). De koning was er niet blij mee. Zojuist had hij ook al de grote afscheiding van de zuidelijke Nederlanden moeten ondergaan. Willem I had het liefst juist alle gelovigen des lands in één kerk onder zijn kerkvoogdelijke leiding. En in 1834 waren de meeste Europese staten nog politiestaten zonder vrijheid van vergadering en vereniging. De koning weigerde de dwarsliggers toestemming voor eigen samenkomsten en liet zelfs hard tegen hen optreden. Réveilman Groen van Prinsterer was het niet met de kerkscheuring eens, maar protesteerde wel tegen de gedwongen inkwartiering van de soldaten des Konings. En de Afscheiding greep om zich heen.

Het conservatisme van De Cock kan beter begraven blijven liggen. De felle toonzetting van zijn boze verzet ook. De gezangenbundel die in 1806 was ingevoerd noemde hij ‘sireense minneliederen’, collega’s die hem bekritiseerden ‘wolven in de schaapskooi van Christus’, het pausdom ‘het beest’. Maar het bederf van het beste is het slechtste en de dominante theologie van zijn dagen schoot ook ernstig tekort met haar verschoten en oppervlakkig compromis tussen klassieke geloofsleer, rationalisme en burgerfatsoen. Eigenlijk waren vriend én vijand het daarover zelfs eens. Nog in hetzelfde jaar 1834 begon ook De Cocks tegenstander Hofstede de Groot een vernieuwingsbeweging van die kerkleer: de Groninger richting. En de opwekkingsbeweging van het Réveil was er al en zou de moederschoot worden van andere ‘richtingen’ die binnen én buiten de Hervormde Kerk voor redding van het protestantisme tekenden.
(2018)

opgemerkt hebbende het bederf in de Nederlandsche Hervormde Kerk, zoo wel in verminking of verlochening van de leer onzer vaderen gegrond op Gods woord, als in de verbastering van de bediening der Heilige Sacramenten en in het bijna volstrekte verzuim der kerkelijke tucht

Matteo Ricci

Posted on

*6 oktober 1552, Macerata (It) – † 11 mei 1610, Bejing

Noch de koning, noch zijn volk peinst over een aanvalsoorlog. Ze zijn tevreden met wat ze hebben. Heel anders dan de Europeanen


Matteo Ricci was een intelligente Italiaanse Jezuïet. Zijn nog jonge orde legde een grote missionaire ijver aan de dag. Ricci werd een belangrijk figuur in de geschiedenis van China. In vroeger eeuwen had het christendom al een paar keer via de Zijderoute het land bereikt. De Jezuïeten kwamen over zee via de Portugese handelspost Macao. Ricci lukte het in 1583 om zich op het vasteland te vestigen. In 1601 bereikte hij Bejing. Vlak voor zijn dood voltooide hij een beschrijving van al zijn wederwaardigheden. Hij schrijft over thee, vuurwerk en de kleuren van de parasols die per rang verschillen. Door zijn boek maakte het Westen uitgebreid kennis met China. Omgekeerd had hij de Chinezen kennis leren maken met westerse kennis en wetenschap. En met het christelijk geloof.

Zijn supervisor Valignano hanteerde voor de missie in het oosten principes als aanpassing aan de cultuur, ‘top-down’ werken, indirecte promotie en tolerantie voor Chinese waarden. Ricci en de zijnen verwisselden in 1595 hun kledij van boeddhistische monniken voor de leefstijl en etiquette van de mandarijnen. Zo konden ze beter toegang te krijgen tot de confucianistische elite. En win je de elite en het hof, dan win je het volk. Daarvoor ging Ricci ook de Chinese klassieken studeren en mengde hij zich in filosofische discussies. Hij wist grote waardering op te brengen voor Confucius en zijn leer. Ook respecteerde hij vormen van voorouderverering. Omgekeerd oogstte hij bewondering met een klok voor de keizer, Europese schilderijen met het centraal perspectief, Chinese vertalingen van meetkundeboeken en wereldkaarten volgens de laatste waarnemingen.

Marketingtrucjes? Het getuigt eerder van een open ontmoeting. De ánder mag indruk maken. Tegelijk bleven de Jezuïeten zichzelf. Ze lieten hun nagels niet lang groeien en verspilden geen tijd aan kalligrafie. En inheemse rituelen rond de uitvaart mochten wel na en naast, maar niet in de plaats van hun christelijke uitvaartliturgie. Desondanks heeft het Vaticaan een eeuw later hun missionaire praktijken veroordeeld. Volgens de historicus Toynbee heeft het christendom daarmee een kans gemist om verder uit te groeien tot wereldgodsdienst. De veroordeling zette kwaad bloed bij de keizer. Het christelijk geloof werd weer verboden.

Een van de pioniersplekken van onze Protestantse Kerk heeft een massagepraktijk met gebruik van essentiële oliën. ‘Waarom zou alleen de duivel de goede praktijken mogen hebben?’ zegt de pionier, vrij naar een woord van Luther. Ricci knipoogt.

Romano Guardini

Posted on

*17 februari 1885, Verona – † 1 oktober 1968, München

Liturgie is er niet voor het genot van mooie symbolen, fraaie taal en plechtige gebaren, maar vanwege de serieuze nood van onze ziel. De in zonde verstrikte mensheid moet haar heil vinden.


Guardini was een belangrijk en veelgelezen denker, internationaal bekend en gelauwerd. In een veelheid van boeken en preken liet hij een halve eeuw lang een groot wijsgerig licht schijnen over tal van onderwerpen. Italiaan van geboorte, maar opgegroeid in Duitsland was hij in 1910 tot priester gewijd. Om aan het werk te kunnen in het pastoraat moest hij Duitser worden. Hij besloot dat hij een Europeaan was en bleef. In zijn werk boeide het preken hem meer dan de liturgie. Zijn boek ‘Over de geest van de liturgie’ (1918) zette een koers uit na de chaos van de Eerste Wereldoorlog en werd een belangrijke stimulans voor liturgievernieuwing in zijn kerk.
Hij werd verbonden aan een katholieke jeugdbeweging, in een tijd dat ook andere jeugdbewegingen veel aanhang hadden. Hij organiseerde populaire werkweken met sport, spel, bezinning en geloofsonderricht. En vanaf 1921 was hij docent en hoogleraar van een nieuw vak ‘Katholieke Levensbeschouwing’ in verschillende Duitse steden. Zijn colleges waren druk bezocht. Daarnaast preekte hij ’s zondags voor studenten. Met zijn internationale bestseller over de betekenis van Christus, ‘Der Herr’ (1937), maakte hij zich niet geliefd bij de nazi’s. Hij kreeg in 1939 ontslag en een spreekverbod.

Een christelijk denker dus. Guardini geloofde in het oude katholieke ideaal van een harmonieus samengaan van geloof en wetenschap, maar dan eigentijds. Want in de Middeleeuwen was het geloof een vanzelfsprekendheid, in de moderne tijd is voor de ‘werelds-denkende’ mens het geloof een probleem. Guardini gaf taal aan een doorleefde christelijke levensbeschouwing die voor mensen in allerlei lagen van de maatschappij herkenbaar was.

Een Europees denker. Van meet af aan is de eenwording in Europa begeleid door kritische stemmen van christenen en humanisten. In Europa is er meer dat ons bindt dan gemeenschappelijk economisch belang, vond Guardini toen de voorloper van de Europese Unie gevormd werd, de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal. Wat zou hij er nu, vijftig jaar na zijn dood van vinden? Brexit. Nationalisme. Politici die een loopje nemen met de democratische rechtstaat. Vreemdelingenhaat. Religie die achter de voordeur moet. Europa is bezaaid met kerken en kapellen. Misschien niet zo goed voor Europa als ze steeds meer aan gebruik voor de liturgie onttrokken worden.

Jezus stapte mijn zolderkamer binnen (FD 31-8-2018)

Posted on

zomerserie ‘Mijn ervaring’

Het was ergens rond mijn zestiende. Ik was middelbare scholier en heus niet heel intensief met geloofsvragen bezig. Het vak godsdienst op school vond ik bijvoorbeeld tijdverspilling. Als dat op maandagmorgen viel had ik al een heel weekend achter de rug met catechisatie gevolgd door jeugdvereniging en op zondag meestal twee keer naar de kerk. Kerk en geloof bepaalden nogal de atmosfeer waarin ik opgroeide. Mijn vader was niet de enige dominee in de familie en wij woonden op de Veluwe. En er werd ons verteld dat je toch eigenlijk ook aan persoonlijke Bijbelstudie moest doen, wilde het goed met je komen. De donkerblauwe Bijbel lag dus bij mijn bed , gekregen bij het verlaten van de lagere school en tot mijn spijt al in de brugklas beschadigd geraakt omdat hij elke dag meegenomen moest worden in de zware boekentas. Bijna vijftig jaar later weet ik de speciale geur nog.

Positieve huiver
Niet dat ik ‘s avonds om half elf na de lange fietstochten en het vele huiswerk (vooral dankzij meneer van Diermen, de leraar Duits) nog puf had. Het hoefde misschien niet elke dag en er was gelukkig geen controle. Maar zomaar een stukje uit één van de evangeliën raakte mij op een keer toch wel bijzonder. Er ging een rilling ergens over mijn rug! Een positieve huiver. Meer was het niet. Maar ook niet minder. Die Jezus toch. Hij had mij aangesproken. Ik was geraakt.
Pas later realiseerde ik me meer het belang van dat moment. Dat toen k beslissend de balans was doorgeslagen. Het speet me dat ik toen niet meer terug kon halen bij welke Bijbeltekst het precies geweest was. In elk geval was het bij een van de verhalen dat Jezus rondtrekt door Galilea en ontmoetingen aangaat. In mijn omgeving werd er een enorm nadruk op gelegd dat Jezus gestorven was voor onze zonden. Maar ik voelde me geen groot zondaar, wel een onzekere tiener. Mijn klik met Jezus was zijn boodschap van mededogen in zijn vriendelijke omgang met mensen. Die essentie ‘kwam binnen’. Ik mocht er zijn.

Raakmomenten
Zestien is nu eenenzestig. Ik ben ook theologie gaan studeren en predikant geworden. Niet per se door dat ene moment. Er waren daarvoor en daarna zoveel meer ‘raakmomenten’. Maar dat ene is wel richtinggevend geworden voor de manier waarop ik de Bijbel lees en in de christelijke traditie ben blijven staan. Het bleek onder meer te helpen bij onderscheiden tussen de kern en minder noodzakelijke of zelfs hinderlijke verpakking van de geloofsboodschap, toen de vele kritische vragen bij allerlei aspecten van de christelijke leer zich opstapelden, rationele jongere die ik ook was en man die ik ben. ‘De kern ziet wijd’, zei een van mijn hoogleraren vaak. Amen.
Nee, een visioen was het niet. Maar de theoloog Edward Schillebeeckx schreef ooit in zijn belangrijke Jezus-boek ‘Jezus, het verhaal van een levende’ over de verhalen van zijn verschijningen na Pasen dat Jezus ‘epifaan’ is geworden. Jezus is verschijnend geworden. En daarover kunnen we meepraten. Daar is geen mirakelgeloof bij nodig. De Jezus van Nazareth van toen kan via de Bijbel overal binnen komen.
Die Jezus is wel vriendelijk in zijn vertegenwoordiging van het grote Ja van God tegen mensen, maar niet soft. Ook dat besef dateert uit die jeugd met stevige opvattingen over de Bijbel. Het pastoraat is een mooie manier om persoonlijke ontmoetingen aan te gaan waarin ik op mijn beurt dat Ja mag vertegenwoordigen. Ik hoop dat er kerken zullen blijven die mensen financieel vrij spelen voor dit prachtige werk. Maar kerken moeten zich – in Jezus’ Naam – ook inzetten om de rechtvaardigheid in de wereld te vergroten tegen over mensen die met wie gesold wordt en over wie heen gelopen wordt of die van hun land gejaagd worden om hun geloof of culturele identiteit.

Arabisch
Eens heb ik een kerkdienst meegemaakt in dat gebied waar de Heer zijn voetstap zette. Het was een dienst in het Arabisch, in een volgepakte kerk ergens op de flanken van de Karmel. Totaal onverstaanbaar dus. Alleen de bijbelse plaatsnamen in de preek waren herkenbaar. Maar het was voelbaar dat hier geleefd werd uit de vreugde dat de Heer in hun land was verschenen en dat deze broeders en zusters daar hun gevoel van waardigheid aan ontleenden. Aanstekelijk.

FD 31-8-2018 ‘Geloven’

Daniël Chantepie de la Saussaye hoort in het Leeuwarder pantheon – FD 15/12/2018

Posted on

De protestantse kerkvader La Saussaye hoort een plek te hebben in de lijst van belangrijkste Leeuwarders, betoogt Harmen Jansen bij La Saussayes tweehonderdste geboortedag.

In de lijst van honderd belangrijke Leeuwarders, in 2004 opgesteld door het Historisch Centrum Leeuwarden, komt Daniël Chantepie de la Saussaye (1818 – 1874) niet voor. Ook bij de voorgenomen uitbreiding richting de 140 ontbreekt zijn naam nog, in tegenstelling tot iemand als Anna Maria van Schurman die alleen maar in Huizum gelogeerd heeft. Terwijl de protestantse kerkvader zeker thuishoort in dit pantheon.
Leeuwarden was in de jaren 1842 – 1848 de broedplaats van een van de belangrijkste stromingen in het Nederlandse protestantisme van de afgelopen anderhalve eeuw. In deze jaren was Chantepie de la Saussaye predikant van de Waalse gemeente in Leeuwarden. Hij zou uitgroeien tot voortrekker van de zogenaamde ethische richting.
Meer dan honderd jaar was ‘ethisch’ de verzamelnaam van toonaangevende theologen in de Nederlands Hervormde Kerk. Rond de eeuwwisseling naar de twintigste eeuw hadden zij strategisch op drie universiteiten een hoogleraarspost. Ze stonden een gematigd orthodox christendom voor met een positieve openheid naar ontwikkelingen in wetenschap en filosofie, literatuur en kunst. Hun gedachtegoed had aantrekkingskracht op andere intellectuelen en stempelde menige gemeente.

Belijdende kerk
Het is vooral aan deze ethischen te danken dat de Protestantse Kerk van nu een ‘belijdende kerk’ en geen ‘belijdeniskerk’ is. Deze identiteitsbepaling was in 1951 door de hervormden omarmd als basisgedachte van hun nieuwe kerkorde. Het werd ook de grondslag voor de kerkenfusie van 2004. Het betekent dat oude uitingen van het geloof zoals vastgelegd in belijdenisgeschriften wel voorbeeldig zijn, maar niet allesbepalend, want de kerk komt wel van gisteren, maar moet vooral kijken naar morgen.
Die grote kerkfusie herenigde de gereformeerden van Abraham Kuyper met de hervormden. In de negentiende eeuw waren zij niet meegegaan met zijn grote project van gereformeerde zuilvorming met een eigen kerk en universiteit, partij en krant onder zijn strakke leiding.
Opmerkelijk feit is, dat in de laatste decennia voor deze fusie van de Samen-Op-Weg-kerken een reeks gereformeerde theologen zich diepgaand hadden beziggehouden juist met de theologie van de hervormde ethischen. Zij speelden een grote rol in het verzamelen, bestuderen en heruitgeven van het werk van de latere navolgers van La Saussaye. Het neocalvinisme van Abraham Kuyper (1837 – 1920) en zijn volgelingen was uitgewerkt, de principieel niet-fundamentalistische omgang met Schrift en traditie van de ethischen werd het leidende gezichtspunt.
La Saussaye had de koers uitgezet voor een omgang met de erfenis van de protestantse geloofstraditie die verbinding zocht met de culturele en wetenschappelijke ontwikkelingen van de eigen tijd. Terwijl opkomend vrijzinnig modernisme en rechtzinnige orthodoxie halverwege de negentiende eeuw van elkaar wegdreven, zocht La Saussaye de dialoog in plaats van uitsluiting. Theologisch vond hij over de zestiende-eeuwse Reformatie van Luther en Calvijn heen aansluiting bij klassieke noties uit de meer universele christelijke traditie. Zijn antwoorden op de uitdagingen van moderne wetenschap en post-revolutionaire burgermaatschappij waren in elk geval diepzinnig, vond ook menigeen die anders bleef denken. Hij was een bekwaam beoefenaar van theologie die uitging van de eenheid van de Bijbel, dus van een diepe samenhang van het Nieuwe Testament met het Hebreeuwse Oude.
Hij pionierde ook in nieuw denken over de relatie tussen christendom en jodendom, onder invloed van de joodse bekeerlingen Isaäc da Costa en Abraham Capadose. Hij dacht na over het belang van het prille politieke zionisme, zonder te vervallen in het eindtijddenken van fundamentalistische tijdgenoten die er wel erg nadrukkelijk de stappen van de wederkomende Heer in ontwaarden. Al in Leeuwarden had hij zijn collega’s voorgehouden dat Christus begrepen moest worden vanuit het Joodse volk.

Groninger richting
Tijdens zijn studie in Leiden was de jonge Daniël onder invloed geraakt van de theologievernieuwing van de Groninger richting. Tegelijk kwam hij in aanraking met aanhangers van de Réveilbeweging. In Leeuwarden trof hij jonge Friese predikanten uit deze Groninger school die net een intervisiegroep hadden gevormd, het nog altijd bestaande Friesch Godgeleerd Gezelschap.
Zo’n vijfentwintig keer heeft hij aan hun vergaderingen deelgenomen. Hij zag hun ijver om de Friezen in gematigd-orthodoxe geest op te voeden tot beschaafd christelijk burgerschap. Maar hun theologie voldeed hem niet. Nederland had betere theologie nodig. Men liep achter op de ontwikkelingen elders, met name in Duitsland. Een bijdrage op 6 maart 1846, in samenvatting in het notulenboek bewaard gebleven, is een eerste uiting van zijn andere denkrichting.
De geringe omvang van zijn gemeente gaf de jonge dominee veel tijd voor studie. Hij zette ook zijn collega’s tot meer lectuur van ‘Hoogduitsche’ tijdschriften aan. Het is de tijd van Koning Willem II, van de felle aanval op de Groninger richting van de orthodoxe Réveilman Guillaume Groen van Prinsterer (1801 – 1876), van ‘zwarte jaren’ met aardappelziekte en aardappeloproer waarin ook de Waalse gemeente de beurs trekt om de honger in de stad te verminderen.
In de week dat de kanonschoten nationaal bulderden ter gelegenheid van de invoering van de grondwet van 1848, verhuisde het kleine gezin dat zich in Leeuwarden had gevormd met de trekschuit naar Leiden. Met de aanscherping van de scheiding van kerk en staat én de snelle uitbreiding van de spoorwegen kon nu de verzuiling van de Nederlandse samenleving op stoom komen.
De kwarteeuw die volgde tot aan het moment dat Kuyper de Tweede Kamer betrad en daarmee de Anti-Revolutionaire Partij als eerste protestantse politieke partij, zou La Saussaye vullen met een reeks kritische publicaties. Samen met mannen als de dichter-dominee-professor Nicolaas Beets (1814 – 1903) en de eerste ‘christendemocratische premier’ Justinus van der Brugghen (1804 – 1863) zou een orthodox-protestants antwoord op de uitdagingen van de moderne tijd naar boven komen dat zich duidelijk onderscheidde van afgescheidenen, confessionelen en gereformeerden.
Nu de staatsrechtelijke bevoorrechting van de protestanten met de grondwet van 1848 voorgoed was weggevallen, het geloof wetenschappelijk onder druk kwam en de eerste tekenen van kerkverlating zich aandienden, werd de persoonlijke overtuiging steeds belangrijker. ‘Ethisch’ sloeg bij de ethischen dan ook niet op de ethiek als leer van normen en waarden, maar op iemands ethos in de betekenis van innerlijk leven. Theologie moest authentieke spiritualiteit bevorderen. En La Saussaye werd de ideoloog van deze linkervleugel onder de antirevolutionairen, lastige luis in de pels van opperhoofd Groen van Prinsterer, en later samen met zijn geestverwant J.H. Gunning jr fel bestreden door Kuyper.

Gedateerd
Veel in La Saussayes werk is gedateerd. Zijn Leerredenen waren al te lange en deftige tractaten. Hij had nogal elitair-burgerlijke voorkeuren met weinig sympathie voor emancipatoire bewegingen van vrouwen en arbeiders, en als zoon van een Haagse ambtenaar op ‘Koloniën’ een onkritische kijk op het kolonialisme en imperialisme van zijn tijd. Ten aanzien van de resultaten van het wetenschappelijke Bijbelonderzoek was zijn opstelling behoedzaam.
De kritische theologie van de Zwitserse theoloog Karl Barth (1886 – 1968) in reactie op de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog hielp de ethischen later om zulke al te burgerlijk-conservatieve veren af te schudden. Het kan wat dat betreft niet mooier: de tweehonderdste geboortedag van La Saussaye viel afgelopen maandag samen met de vijftigste sterfdag van Barth, de belangrijkste protestantse theoloog van de twintigste eeuw die vanwege zijn international faam nu ook nog kan rekenen op een nieuw Barth-jaar van conferenties en publicaties.
Juist de ethischen werden aanhangers en pleitbezorgers van Barths theologievernieuwing. La Sausaye had belangrijke loopplanken gelegd voor deze oversteek.

Autoritaire trekken
Op onderdelen is er door Nederlandse protestanten ook altijd enige reserve bewaard ten opzichte van die radicale Barth. En Barth zelf betwijfelde regelmatig of hij misschien in 1919 niet te radicaal afscheid had genomen van de negentiende-eeuwse manier van theologiseren. Misschien had hij de openbaring te autoritaire trekken meegegeven. En precies een meer zachte benadering van het christelijk geloof als kennis ‘van beneden over boven’ was zo’n belangrijk punt van La Saussaye. Hij had het al in Leeuwarden geformuleerd: christendom is de ‘vorm’ die het menselijk leven aanneemt als het bepaald wordt door het denkbeeld ‘openbaring Gods in Christus’. Dankzij zijn beklijvende ideeën daaromtrent hoort La Saussaye zondermeer in de lijst van belangrijke Leeuwarders.

FrieschDagblad, Opinie, zaterdag 15 dec. 2018

‘Het Kind is al geboren’

Posted on

De synode besloot op 15 november om geen wijziging aan te brengen in de regelgeving rond huwelijk en levensverbintenissen. Het huwelijk blijft in de Protestantse Kerk alleen weggelegd voor man en vrouw, ook al zegt een ‘bijsluiter’ nu dat dit geen waardeoordeel is over homoseksuele mensen en hun keuzes.

Karl Barth
‘Het Kind is al geboren’. Zo’n veertig jaar geleden behoorde een groot hoofdstuk huwelijksethiek van Karl Barth tot de tentamenstof van de aankomende theoloog, althans in mijn geval. Een zinnetje is altijd bij mij blijven hangen. Barth leerde dat het in een christelijk huwelijk niet om voortplanting hoeft te gaan. Een huwelijk is er om twee mensen aan elkaar te laten groeien. In liefde voor en trouw aan de ander die anders is dan jij word je zelf méér mens. Dat is het hoofddoel. En ook een huwelijk zonder kinderen, gewenst of ongewenst, is dan volwaardig. Dat ene zinnetje verbond de theologische ontkoppeling van de huwelijkse liefde van de voortplanting regelrecht met de boodschap van Kerstmis! Twintig jaar voor de pil. Zou dat kinderlijk eenvoudig inzicht niet kunnen helpen om van de kerkelijke discriminatie van het zogenaamde homohuwelijk af te komen?
Vijftig jaar geleden stierf deze grote protestantse theoloog. Er wordt een Barth-jaar ingeluid. Zijn dikke boeken zijn een onuitputtelijke bron voor theologische bezinning en debat. Maar het is wel een gecompliceerde erfenis. Zo wijdde hij in de 142 bladzijden van het hoofdstuk over man en vrouw en de waarde van het huwelijk maar één bladzijde kleine letters aan homoseksualiteit. Een donkere bladzijde van afwijzing en afkeuring met woorden als ‘pervers’. Het is 1951. Het maakt duidelijk tegen wat voor theologische stromen de pleitbezorgers moesten oproeien die vanaf de jaren ’60 ook in de kerken hun nek uitstaken voor een andere kijk op homoseksuele geaardheid. Dat ook een ander van hetzelfde geslacht ‘de ander’ kan zijn door wie je in een intensieve levensgemeenschap meer tot je bestemming komt, was niet in Barth opgekomen. Maar dat neemt de waarde van die ene gouden greep niet weg.

De revolutie van kerst
Rond de kerkelijke discussies over homohuwelijk en inzegening valt vaak het woord scheppingsorde. Een kind is biologisch gezien kind van één vader en één moeder. Dat kun je inderdaad een door God gegeven orde noemen. Maar juist over het vaderschap van dat ene bijzondere Kind is er vanaf het begin veel gedoe en gaan er wonderlijke verhalen. Althans bij twee evangelisten. God hield zich niet aan de scheppingsorde maar varieerde erop! Jezus is van Jozef slechts adoptief zoon. Een biologisch mirakel? Eerder een sociale revolutie. De biologie is niet meer allesbepalend voor ouderschap en identiteit.
‘Het Kind is al geboren’. Barth wees er op dat er door de komst van Christus iets fundamenteel veranderde ten opzichte van het Oude Testament. Daar kon geen man gemist geworden om de toekomst van Gods volk veilig te stellen. Niet alleen waren kinderen een soort verzekering voor de oude dag vanwege hun zorgplicht: ‘Eert uw vader en moeder’. Israël moest voortbestaan. En er moest een Messias geboren worden. Het Oude Testament is het boek van de verwachting. Maar het Nieuwe Testament is het boek van de vervulling. De Messias is gekomen! En het huwelijk wordt direct in een ander licht gezet. ‘Trouwen is goed, niet trouwen is beter’ zegt Paulus. Seks mag achterwege blijven. En Jezus bleef alleen. En iedereen kon zijn vader, moeder, broeder en zuster worden, in het huisgezin van de Vader. In Naam van deze Vader werd naastenliefde nu het grote gebod, niet meer ‘weest vruchtbaar en wordt talrijk’. En niet-joden gingen meedoen in het voortbrengen van ‘Gods volk op aarde’.

Wat niet veranderde was het belang van het kind. Maar ouderschap gaat voortaan niet over de vraag wie de verwekker was en uit welke baarmoeder je gekomen bent. Je vader, moeder, broer en zuster zijn degenen die de wil van God doen door je als kind te verwelkomen, liefdevol te verzorgen en verstandig op te voeden. Daarvoor kan het biologische ouderschap een belangrijke drijfveer zijn. Maar soms is vader al weg voordat de negen maanden om zijn of is moeder mentaal niet in staat verantwoord zorg te geven. Een kind wordt daar niet minder waardevol van. Jezus’ naaste broertjes en zusjes zijn de hele en halve wezen, de straatkinderen, de kinderen waarvan het spoor naar de biologische ouders in archieven totaal doodloopt.

Draagmoederschap
Precies rond die vijftiende november was er in de media een debat over draagmoederschap. Mogen twee mannen langs die weg samen ouders worden? Eenoudergezinnen en samengestelde gezinnen zijn een normaal verschijnsel geworden. Veel kinderen hebben méér dan vier grootouders. Celdonatie en celkerntransplantatie helpen ongewenst kinderloze stellen. Adoptie bestaat al sinds keizer Augustus. En de vraag naar warme pleeggezinnen is voortdurend groter dan het aanbod. De strijd om het homohuwelijk is bij alle vragen die deze ontwikkelingen oproepen een achterhoedegevecht. Het is wettelijk al lang geregeld én heeft zijn recht van bestaan bewezen door de zegen die er regelmatig op blijkt te rusten. Het maakt mensen gelukkig. En kinderen vinden bij zulke echtparen veiligheid en liefde die in ‘klassieke’ huwelijken soms ver te zoeken is. De liefde en trouw tussen twee mensen is niet afhankelijk van het vermogen om samen kinderen te verwekken. Omgekeerd is een kind wel afhankelijk van harmonie en trouw tussen de opvoeders. Moet een kerk dáár dan niet vooral op inzetten? We willen van elk kind dat geboren wordt geloven dat ze ook kinderen van de Ene zijn. Teveel komen er in de knel. Wie zijn in Jezus’ naam hún vader, moeder, broer of zuster? Hoe laten we Christus geboren worden in onze relaties en in ons samenleven met elkaar?

Protestantse Kerkbode, hoofdartikel december 2018

Koesteren van de Heimat in migrantenland

Posted on

Christenen zijn pelgrims naar de eeuwigheid, ‘vreemdelingen en bijwoners’. We leven wel ‘in’ de wereld maar we zijn niet ‘van’ deze wereld. ‘En geen plek waar wij al thuis zijn … verre verten zoeken wij op hoop van zegen’, dichtte Sytze de Vries in een prachtig lied voor de laatste weken van het kerkelijk jaar, lied 813. Maar wat betekent het als groeiende aantallen medeburgers uit verre landen neerstrijken in het land waar jij en je voorgeslacht al eeuwen woonden, werkten en kerkten? Mogen we houden van het nationale volkslied, van onze streektalen en van af en toe een straatbeeld zonder hoofddoekjes, van dagelijks klokgelui zonder verstoring door de gebedsoproep van een moskee? Zo gemakkelijk geven we onze liefde voor ons Heim niet op. Of moeten we daarbij een schuldgevoel hebben?

Topophilia
Britse neurowetenschappers ontdekten onlangs hoe belangrijk topofilie is: ‘liefde voor een plaats’. Diepe gevoelens van geborgenheid, veiligheid, rust en kalmte worden in ons brein vooral opgeroepen door plaatsen. Ze doen dat zelfs meer dan foto’s van geliefden of de trouwring. Herinneringen die bepalend waren voor de ontwikkeling van ons gevoel van identiteit lijken nog meer aan plaatsen vastgeplakt te zitten dan aan de mensen door wie we gevormd zijn. Interessant. ‘Waar kom jij vandaan?’ is daarom dus een vraag die we al gauw stellen als we iemand willen leren kennen, niet wie zijn of haar meesters, juffen of dominees waren.

Daarom doet identiteitspolitiek het momenteel zo goed, in Europa en ver daarbuiten. Amerikanen koesteren hun blanke conservatief-christelijke identiteit (met recht op privé-wapentuig). Israël verklaart zichzelf tot joodse staat, ‘de enige veilige plek voor Joden in deze wereld’. Nederland maakt de kennis van het Wilhelmus tot speerpunt van het kabinetsbeleid. En Duitsland heeft weer ministers voor de Heimat, wat sinds de nazi’s een taboewoord was. Mevrouw Merkel moest wel, vanwege de oplopende spanningen over haar vluchtelingenbeleid. Als het gevoel opspeelt dat we ons plekje kwijtraken, valt het niet mee om ons in te leven in anderen die juist hierheen gekomen zijn omdat ze op hún plek geen leven hadden. We willen misschien best gastvrij zijn. Met enige tegenzin accepteren we misschien de roetveegpiet, want je kunt je vele landgenoten met een slavernijverleden in hun stamboom toch niet op de tenen blijven trappen. Maar hoe kunnen we gastvrij zijn als we geen eigen huis meer hebben, zegt het topofiele stemmetje in ons brein nogal dwingend. En dus willen we maatregelen ter bescherming van ‘onze’ identiteit.

Allemaal migranten
Maar ondertussen zingen we als christenen het pelgrimslied over het komende Koninkrijk. Moet onze bereidheid tot verandering het dan niet winnen van het behoudzuchtig koesteren van onze verworvenheden? Ja. Aldus Dorottya Nagy, hoogleraar missiologie aan onze Protestantse Universiteit, in de synodevergadering van april dit jaar. Ze was uitgenodigd voor de jaarlijkse lezing. Ze is zelf een Hongaarse uit Roemenië, met kinderen geboren in Duitsland, woonachtig in Finland. Ze had een kritisch verhaal over allerlei verwarring en rond het begrip migratie en migranten. De tweedeling tussen migranten en niet-migranten klopt vaak niet. We zijn al eeuwen een gemengd volk. En ze liet zien hoe we nieuwe mythes aan het vormen zijn. Zo bestaat er de evangelische mythe van de christelijke migranten die onbedorven zijn door onze westerse ontwikkeling en daarom het christendom hier zouden kunnen redden. En hoeveel soorten migratie zijn er niet? Neem de trek van platteland naar stad. Dorpen moeten scholen en kerken sluiten door krimp, huizenprijzen in steden schieten de pan uit. En ontkerkelijking is ook van migratie. In korte tijd verwisselen mensen massaal hun kerkelijke onderdak voor het vrije leven van postchristelijke seculieren, al dan niet met Boeddha in de vensterbank. En hoe belangrijk is het om steeds weer de achtergronden in het oog te houden waarom mensen in de wereld op drift zijn. Niet alleen door terrorisme. Klimaatverandering maakt hele streken onbewoonbaar. Zijn we niet zelf mede-verantwoordelijk? En als kerk zijn we daarom nooit klaar. Altijd ‘onderweg’ zijn hoort bij het geloof. Kerk zijn we nog steeds aan het worden, aldus prof. Nagy.

Drie betekenissen van Heimat
Het was misschien een noodzakelijk verhaal. Maar eenzijdig. Kerk alleen maar steeds aan het worden? Vermoeiend. Je wilt toch ook een plek waar je het fijn bént? Eerder in diezelfde aprilmaand werd de pers gehaald door prof. Beatrice de Graaf. Ze is bekend als terrorismedeskundige. Ze had een lezing gehouden voor de Christen-Unie over ons groeiende verlangen naar een Heimat. Via die topofilie en de Duitse Heimatministers kwam ze in haar verhaal bij drie betekenissen van ‘Heimat’. Het is de ruimte en plaats waar je bent geboren of opgegroeid. Het is de plek waar je via de lijn van de geschiedenis aan verbonden bent (via voorouders of gemeenschappelijke voorgeschiedenis). Maar het is bovenal de plaats waar je je sociale tehuis vindt. Het is de gemeenschap waar je door sociale bindingen geborgenheid vindt. ‘Ruimte, historische geworteldheid en gemeenschap – dat is de drieslag die ‘Heimat’ zijn eigen kleur, reuk en smaak geeft’. En die Duitse politici zijn best voorzichtig bezig te onderzoeken hoe het gevoel van veiligheid kan worden bevorderd als het gaat om belangrijke waarden en verworvenheden of ook gewoon leuke dingen van de eigen cultuur. Er zijn dingen die de moeite van het koesteren en bewaren waard zijn.

Er moet een plek zijn op de wereld
Vanaf de eerste boeken van de Bijbel gaat het steeds zowel over een Stem die ons op weg roept maar ook over Land in zicht als grond onder de voeten. God leidt je door de woestijn maar geeft je ook een land van aankomst. De staat Israël is het Beloofde Land nog niet. En Gronings is een mooie taal, maar er worden soms lelijke dingen mee gezegd. Zo dagen de beelden en liederen van het oeroude Geloofsverhaal ons telkens weer uit om te wikken en te wegen over wat we vasthouden en wat we loslaten. ‘Er mag een plek zijn om te blijven, er mag een plek zijn om te gaan. Dan heb je vleugels om te drijven, een been om op te staan’ (Eppie Dam).

Protestantse Kerbode, hoofdartikel oktober 2018

Elkaar vrijlaten

Posted on

naar aanleiding van de discussie over (in)zegenen van huwelijken

Hoe vrij kunnen we elkaar in de kerk laten? In het opvoeden is vrijheid een spannend thema. Opvoeden is gefaseerd loslaten. Een verstandige ouder doet het in wisselwerking met het groeiende vermogen van het kind om verantwoord met vrijheid om te gaan. De peuter van twee moet achter het hekje blijven. Maar een kind van achttien moet niet nog om toestemming hoeven vragen om naar vrienden te mogen gaan. Het puberbrein is dan toch echt een stuk verder ontwikkeld als toen de eigenaar ervan twaalf of dertien was en nog niet goed de gevolgen van eigen beslissingen kon overzien.

Kerkelijke gemeenten hebben geen puberbrein. Toch doet onze Protestantse Kerk nog aan betutteling. Ook al laat de landelijke kerk nu met ‘Kerk 2025’ een stuk regie los over de plaatselijke gemeente. Regels voor bestuur, beleid en organisatie worden verruimd, met terecht behoud van vormen van toezicht en van gezamenlijk beleid, want kerk ben je ook samen en met gezamenlijke verantwoordelijkheden. Maar gemeenten krijgen meer vrijheden.

Verder terugkijkend was ook het samen-op-weg-proces richting kerkenfusie van 2004 een oefening in elkaar meer vrij laten. De neiging om kerkelijke eenheid te verwarren met eenvormigheid zit nogal diep in het protestantse DNA. Protestanten waren heel lang meesters in het aanscherpen van de eigen identiteit. Kerkelijke neuzen stonden vaak in één richting. Of menigeen dácht in elk geval dat het zo was. Het heeft heel wat jaren van discussie en vergaderwerk gekost voordat het wiel van de Protestantse Kerk was uitgevonden. Maar toen hádden we dan ook wat: een kerk van gemeenten uit verschillende protestantse stromingen, waarin liturgische smaken mogen verschillen. En praktijken mogen soms haaks op elkaar staan. Neem de ruimte voor vrouwen. In een substantieel deel van de Protestantse Kerk worden er nog steeds geen vrouwen in het ambt gekozen. Een man kan na zijn theologiestudie proponent worden ook als hij verklaart dat hij zijn vrouwelijke collega’s wel als mens en als vakzuster respecteert, maar niet als collega-predikant. Voor sommige gemeenten heeft zo’n theoloog dan juist een pre. Dat heb je in een kerk met veel vrijheden.
Maar diezelfde kerk verbiedt de plaatselijke gemeente nog wél om een huwelijk van twee mensen van hetzelfde geslacht kerkelijk in te zegenen. Dezelfde vrijheid die een deel van de kerk voor zich heeft opgeëist om af te wijken van wat in ons land nu geldend recht is geworden, wordt niet gegund aan andere gemeenten om zich juist wél daaraan te conformeren. Predikanten moeten een soort weigerambtenaar zijn. Ze mogen twee vrouwen of twee mannen alleen ‘zegenen’. Het heet een ‘andere verbintenis’. Het mag geen huwelijk heten.

Apostel Paulus kan ons redden. Neem de kwestie die toen veel rumoer gaf, namelijk het punt van wel of niet kosjer eten, of wel of niet eten van vlees van dieren die aan heidense goden waren geofferd. Paulus wenst zijn gemeenteleden toe dat ze elkaar daarin vrij konden laten en elkaar er niet om zouden veroordelen. Paulus neemt de verschillen serieus. Hij doet ze niet af als alleen maar verschil van smaak. Het zijn gewetenszaken waarbij overtuigingen botsen. Maar hij leert een ander principe nog zwaarder te wegen. In de kerk van Christus geldt de regel van respectvol omgaan met elkaar als ‘mensen van de Weg’. De binding aan de Heer, aan het Evangelie van een bevrijdende Liefde gebiedt dat. ‘Laat iedereen zijn eigen overtuiging volgen’. ‘Wie bent u dat u een oordeel velt over uw broeder en zuster?’ (Romeinen 14 vers 5 en 10). Niet het verschil van gedrag en opvatting is hinderlijk voor het Evangelie, maar de onmacht om elkaar vrij te laten. ‘Christus heeft ons bevrijd opdat wij in vrijheid zouden leven; houdt dus stand en laat u niet weer een slavenjuk opleggen’ (Galaten 5 vers 1).

Met die vrijheid is kerkpolitieke koehandel bedreven. Er zijn rond de kerkfusie van 2004 compromissen gesloten die gelijk al niet werkten, want een groot deel van de rechterflank ging ondanks de vrijheid om alles te houden zoals men het plaatselijk gewend was, toch gewoon niet mee. Zij konden niet leven met ruimte voor gemeenten met kinderen aan het Avondmaal en met ‘zegening’ van twee mannen of vrouwen.

En het helpt de Kerk ook nu niet verder om over het huwelijk tussen man en vrouw te doen alsof het zo ongeveer artikel 1 van de Apostolische Geloofsbelijdenis is. Het was al voor Jezus en Paulus niet de enig zaligmakende manier van omgaan met onze menselijke seksualiteit en het is het nog steeds niet. Wat alleen helpt is om de diepte opnieuw te peilen van de bijbelse begrippen vrijheid en samen één zijn in de Heer. Leven vanuit goddelijke genade schept vrijheid, zo vierden we niet voor niets vorig jaar in tal van Reformatieherdenkingen.

En dan zijn er nog wel meer compromissen van 2004 die om herziening vragen. Waarom hebben we toen opnieuw oude belijdenisgeschriften heiliger verklaard dan twintigste-eeuwse mijlpalen van belijden zoals de Barmer thesen uit de strijd tegen het nazisme? Het was en is niet uitnodigend naar christelijke stromingen zoals remonstranten, doopsgezinden en baptisten.

Augustinus zei: ‘ik zou God niet als Vader hebben als ik de Kerk niet als Moeder had’. Van ouders waardeer je achteraf niet alleen maar dat ze je op het spoor gezet hebben van eten met mes en vork, niet vloeken, het vieren van de zondag, je meningsverschillen uitpraten in plaats van uitvechten. Je waardeert ook de blijvende band van liefde, toen je de vrijheid nam om je eigen draai te geven aan het pakket meegekregen waarden, normen en overtuigingen.
Mijn moeder mag nog wel wat ruimdenkender worden.

Protestantse Kerkbode, hoofdartikel zomer 2018

De Geest waait nog steeds

Posted on

Op Pinksteren is de Kerk nog lang niet jarig. De vuurvlammen uit het Pinksterverhaal geven aan dat het niet klopt als we over het Evangelie met stomheid geslagen zijn. Achter gesloten deuren blijven zitten met de inside-information is er niet bij. En wie geen visioen van vrede, gerechtigheid en eenheid koestert, heeft er ook niets van begrepen. De Heilige Geest ontregelt. Toch is er dit jaar wel een jarig: onze Raad van Kerken. Als dat niet met de Heilige Geest te maken heeft! Tijd voor een feestje.

‘De Heilige Geest, dat is toch iets van de katholieken?’ Die gedachte had een van de deelnemers toen een studiedag van doopsgezinde zusters ‘de Heilige Geest’ als thema had. Anderen dachten aan uit je dak gaan en dat doet een nuchtere protestant niet gauw. Het staat in een boekje dat de Raad van Kerken in Nederland uitgaf ter gelegenheid van haar vijftigjarige bestaan. Het bevat een selectie van Pinksterliederen. Elk lied is gekozen en van commentaar voorzien door een afgevaardigde van een van de aangesloten kerken. Geen christen en geen kerk die er aan ontkomt om het loflied op de Heilige Geest te zingen. De Geest heeft ons allen, ook als we er misschien nuchtere geesten en praktische doeners bij blijven.

Vorig jaar maakte de Raad met een bundel paasmeditaties de veelheid van stemmen in kerkelijk Nederland zichtbaar maakte. Bij de verkondiging van het opstandingsevangelie spreken christenen niet eensluidend. Die bonte diversiteit zou je ook kakafonie kunnen noemen. Maar als het gaat om wat ieder zingt op Pinksteren, dan vallen in dit boekje eerder de overeenkomsten op. Dat is precies wat bij de Heilige Geest past: verbinden en bezielen tot eenheid. Ieder in zijn of haar eigen geloofstaal wordt geraakt door de Ene. De noten op de zang van iedere vogel in de volière van de Raad verschillen. De vierkante blokjes van het Gregoriaans klinken anders dan ‘Ik voel de winden Gods vandaag’ van Kees Boeke of ‘Samen in de naam van Jezus’. Maar wat ieder aan het hart gelegd is, wijst wel in dezelfde richting.

Dit jaar viert ook de Wereldraad van Kerken een jubileum. In augustus zal de oprichting van de Wereldraad zeventig jaar geleden in Amsterdam worden gevierd, op dezelfde plek, de Nieuwe Kerk op de Dam. De Nederlandse Raad van Kerken kwam dus pas twintig jaar later. In ons land was eerst de schok nodig dat de protestantse prinses Irene zich ‘rooms’ liet herdopen, voordat kerken elkaar echt opzichten. Daardoor zit de Rooms-Katholieke Kerk wel in de Nederlandse Raad, terwijl die geen deel uitmaakt van de Wereldraad. (Wat met getallen te maken heeft. De kerken in de Wereldraad hebben samen wereldwijd nog niet de helft van het aantal leden dat de wereldkerk van de paus in Rome heeft).

Maar is de oecumene niet dood dan? Zijn de visioenen van toen niet verbleekt? De versplintering van kerkelijk Nederland is in feite al maar doorgegaan. Er waren wel kerkherenigingen, maar evenzoveel nieuwe kerkstichtingen, en meestal is de reden dat de ene gelovige dan niet wil samenwonen met wie het lied van het geloof anders zingt. En ja, de betekenis van raden en instituten is veranderd. Instituten maken plaats voor netwerken. We zijn veel minder waarde gaan hechten aan officiële verklaringen en gezamenlijke documenten. Het budget van de Raad en de omvang van de staf zijn daarom maar klein.

Maar als je goed kijkt zie je dat het visioen van toen nog springlevend is. Ook al zijn er eerder meer dan minder kerken, kerkmuren zijn wel veel lager geworden. We delen veel gemakkelijker elkaars liederen. Er vindt veel meer grensverkeer plaats. We leven veel minder ‘verzuild’. Partijpolitieke scheidslijnen gaan al lang niet meer gelijk op met kerkelijke scheidslijnen. Het CDA werd geformeerd. De EO kreeg zelfs de IKON onder dak en de NCRV wordt alleen nog door een heel klein verbindingslijntje gescheiden van de KRO. Het verjaardagslied bij de Raad van Kerken moet dan ook luiden ‘Lang zal ze leven!’ Gewoon omdat we moeten erkennen dat de Geest zelf het visioen van eenheid en verbonden werken aan een leefbare wereld onder jongeren en ouderen blijft aanwakkeren.

In de bundel klinkt ook het geluid van kerken van Syriërs en Kopten. Nieuwkomers uit andere landen versterken het geluid van de Geest in ons land. Enkele weken geleden werd dat ook zichtbaar op de synode van onze Protestantse Kerk door het toetreden van een eigen gemeente van Indonesische christenen. Gods Kerk in Nederland wordt steeds veelkleuriger.

In de bundel ontbreken bijdragen uit verwante religies. Want de Raad van Kerken is geen Raad van Religies. Maar ook het geluid van andere religies gaat niet buiten de Geest om. De Geest van Pinksteren is de Geest van Tora en Profeten en Pinksteren zelf is het joodse feest van het verbond op de Sinaï. En Mohammed heeft geput uit joodse en christelijke bronnen bij de formulering van zijn profetische boodschap. Om het even bij twee naaste buren te houden. We kunnen over en weer soms echt bezieling door eenzelfde verlangen waarnemen. Ook al verschillen we wat betreft belijdenis, politieke opvatting of liturgie. De herkenning van anderen als medepelgrims op de weg naar vervulling van Gods visioen voor zijn schepping houdt niet bij kerkmuren op.

Nee, met de Geest gaat stilzitten voorlopig niet lukken.

Protestanste Kerkbode, hoofdartikel mei 2018

Het einde van het kwaad

Posted on

Beatrice de Graaf kennen we van de tv. In verschillende praatprogramma’s verscheen ze als terrorismedeskundige om haar licht te laten schijnen over IS en wat er tegen te doen. Steeds met een vlot verhaal. Op een gastcollege van DWDD toonde ze een paar jaar geleden een reeks statistieken over de terreurbewegingen van de afgelopen eeuw. Allemaal voorbij. Ze voorspelde de kijkers daarmee dat het hoogtepunt van het terroristisch jihadisme misschien nog moest komen. Maar daarna zou het er weer snel bergafwaarts mee gaan. En ze bepleitte een cocktail van maatregelen waarmee dit kwaad het hoofd geboden moest kunnen worden.

We zijn een paar jaar verder. In haar boek ‘Heilige Strijd’ verkondigt zij opnieuw hoop op het einde aan het grote kwaad. Nu niet met statistieken maar met de boodschap van het christelijk geloof. God maakt een einde aan het kwaad. Mevrouw de Graaf is behalve veiligheidsexpert ook christen en actief kerklid. En ze verbindt die beide kanten. En ze ontwikkelde een christelijke visie op veiligheid en de strijd tegen het kwaad. Een jaar geleden heeft ze die in een toespraak voor de synode uiteengezet. Onlangs verscheen de uitwerking ervan in een mooi boekje. Helder, deskundig, verrijkend.

Kerkvader Augustinus krijgt een belangrijke rol in het betoog. Die had begin vijfde eeuw ook al met terrorisme te maken. Van fanatieke christenen nota bene. Hij bemoedigde zijn gemeente, riep ze op tot vertrouwen en hoop, maar ook tot ‘heilige strijd’ tegen het kwaad. De overheid had een taak, wat Augustinus betreft draagt die het zwaard niet tevergeefs om de veiligheid van burgers te waarborgen. Hij wees het geweld van de ‘circumcelliones’ dus af. En hij maakte het onderscheid tussen de ‘grote strijd’ die ieder mens moet voeren tegen het kwaad in zichzelf, tegen egocentrische begeertes, en de ‘kleine strijd’ tegen het kwaad buiten zichzelf. Deze religieuze visie op de strijd tegen het kwaad staat niet ver af staat van het onderscheid in de islam tussen de grote en de kleine jihad.

In onze moderne samenlevingen hebben we geen religieus wereldbeeld meer. We zijn gaan geloven in de menselijke maakbaarheid van veiligheid. De moderne tijd heeft veel goeds opgeleverd. Er kwamen natiestaten waarin de zorg voor veiligheid een grote overheidsplicht werd. We hebben het geweldsmonopolie van de overheid, verbonden aan een democratische rechtstaat met veel vrijheden. De ingewikkelde stelsels van instituties en wetgeving bieden belangrijke waarborgen. Maar langzaam maar zeker is het vertrouwen daarin gaan dalen. Uit angst voor onveiligheid dreigen we die rechtstaat te ondermijnen. Burgers gaan roepen om draconische maatregelen, om strenger straffen, reizigers op vliegvelden worden aan alle kanten doorgelicht, buurten volgehangen met camera’s en het verlangen om grenzen hermetisch te sluiten voor vluchtelingen wordt gretig opgepikt door politici die het niet al te best met democratie en rechtstaat voor hebben.

Er is iets veranderd met ons denken over veiligheid. Vroeger ging dit uit van een concreet aanwezige dreiging. Nu denken we veel meer in termen van risico in de toekomst. En dat heeft betrekking op waarschijnlijkheid én verbeelding. We maken simulaties en beelden de ergste mogelijke toestanden in. We zijn gaan beseffen dat onze toekomst kan worden weggevaagd door menselijk toedoen en menselijke technologie en macht. Om ons tegen dat gevoel in te dekken streven we steeds meer naar eeuwige jeugd in het hier en nu. We willen in onze geluksbubbel zo min mogelijk last hebben van zorgen over ‘hierna’. En we willen daarom de risico’s hebben afgedekt. Besturen en regeren wordt risicomanagement dat vooral de schijn van veiligheid moet wekken. En we willen dat zo volledig mogelijk, ‘totalitair’. En ook onverzoenlijk: met keihard optreden tegen groepen die ons onwelgevallig zijn.

Onze samenleving en onze politiek zijn gebaat bij de terugkeer van het realisme van religieus denken over het kwaad. Het zit dan niet alleen maar bij de ander, het ligt dan niet alleen maar aan iemands slechte opvoeding, of aan ‘de politiek’ of aan religie die van mensen monsters zou maken. Het zit ook in onszelf en het is tegelijk groter dan onszelf. En religie heeft daarbij dan een boodschap van hoop. God maakt een einde aan het kwaad. Prof. de Graaf herinnert aan het prachtige verhaal uit 1 Samuël 5. De Filistijnen hebben de ark buitgemaakt op de Israëlieten. Maar dan gebeuren er allerlei rare dingen. Het resulteert erin dat ze ark weer terugsturen. God heeft zichzelf teruggevochten. En ook het Evangelie verhaalt van strijd. In de Gekruisigde neemt God kwade machten te grazen. Er is zelfs sprake van een overwinning. ‘Meer dan overwinnaars’ noemt Paulus de christenen die de strijd aangaan, in het besef dat dit strijden ook lijden met zich meebrengt en dat we ‘angst en beven’ niet uit ons leven kunnen uitbannen. Een christen loopt daar niet voor weg.

De remedie van Augustinus is dus actueel: ‘geloof in het einde van het kwaad en in een heilige strijd voor liefde en verdraagzaamheid’. Daarbij geldt: ‘er staat geen knip tussen Gods heilige strijd, onze navolging en praktische zorg voor aardse en fysieke veiligheid’. De boodschap van statistieken over de eindigheid van terreurbewegingen en die van de Bijbel reiken elkaar de hand. Op het moment dat dit boek verscheen werd in hoog tempo IS uit de laatste bastions verdreven.

Maar vervolgens vragen andere gestaltes van groot kwaad weer des te meer aandacht. Ver af én dichtbij. Buiten en binnen ons eigen leven. Het heeft echt zin om de weg van de Gekruisigde te gedenken én geen blad voor de mond te nemen over de boodschap van Pasen als boodschap van hoop.

bijdrage Protestantse Kerkbode voorjaar 2018

Willem Adolph Visser ’t Hooft

Posted on

Samen op zoek naar hetzelfde: een beter verstaan van het Evangelie

*20 september 1900, Haarlem – † 4 juli 1985, Genève

Hij heeft in zes continenten van de wereld gepreekt. In grote kathedralen en kleine plattelandskerkjes, in diensten die heel erg plechtig waren en in kerkdiensten met halleluja-geroep en wuivende zakdoekjes tijdens de preek. Voor mensen van allerlei kleur en met verschillende tradities. Met een paar aanpassingen aan de plaatselijke situatie kon hij vaak dezelfde preek houden. ‘De voor de hand liggende conclusie is, dat de kerken veel meer gemeen hebben dan ze zich realiseren’. Het was zijn levenswerk om die diepere eenheid zichtbaar te maken.

Visser ’t Hooft heeft eens voorop Time gestaan. In Genève runde hij het bureau van de voorloper van de Wereldraad van Kerken. Na de oprichting van die Wereldraad, augustus 1948 in Amsterdam, werd hij de eerste secretaris-generaal. Toen hij in 1965 met pensioen ging had hij enkele honderden medewerkers. Zijn leven lang heeft hij het oecumenische ideaal belichaamd, in talloze ontmoetingen met kerkleiders en politici, met delegaties en studenten en op veel grote conferenties. Met alle grote thema’s van de twintigste eeuw heeft hij zich bezig gehouden met het oog op een passend getuigenis van de kerken.

In de bezettingstijd was hij ook hoofd van ‘de Zwitserse Weg’, een inlichtingendienst die informatie uit Nederland naar de regering in ballingschap in Londen smokkelde. Geallieerde regeringen probeerde hij te doordringen van de ernst van Hitlers Jodenvervolging. Na de oorlog werd er vanuit Genève veel georganiseerd voor ontheemde vluchtelingen. Kerk zijn zonder bemoeienis met politiek en samenleving was voor hem ondenkbaar.

Typerend is het thema van het boek dat hij als tachtigplusser nog schreef: het Vaderschap van God in een eeuw van emancipatie. Terecht hebben mensen en volkeren telkens ketens van paternalisme en patriarchale dwang van zich afgeschud om als mannen en vrouwen een waardiger leven te bereiken. Maar emancipatie kan geen definitief doel op zich zijn. Zijn er geen tekens van frustratie over een samenleving waarin alles mag en iedereen alleen bezig is met zelfexpressie? Goed als er dan kerken zijn met een boodschap die ook gaat over grenzen van de vrijheid en over menselijke verantwoordelijkheid. Het is dan 1982 en dat is lang voor het selfie-tijdperk.

Een van zijn overgrootvaders was vurig antirevolutionair. Een grootvader daarentegen verliet de kerk, werd Vrijmetselaar en voorvechter van openbaar onderwijs. Zelf wilde hij beide kanten verbinden, de menselijke honger naar vrijheid én het inzicht in het belang van spiritualiteit en van gezamenlijke overtuigingen, als gedreven zoeker naar de betekenis van de boodschap van het Evangelie over het komende Koninkrijk van de Vader.
(2018)

Jan Buskes

Posted on

God zegt ja tot de mens en neemt deel aan zijn leven. Hij staat borg voor de mens. Hij is God van Abraham, Isaäc en Jacob, de God van jan en alleman.

*16 sept 1899, Utrecht – † 9 maart 1980, Amsterdam

Bij de deur onderaan van de trap van een bovenwoning in Amsterdam moet hij wel eens naar boven geroepen hebben dat hij ‘van het licht’ was. Een dominee moet soms wat om binnen te mogen komen. Hij kon het pakkend zeggen. Zijn discussies met communisten trokken stampvolle zalen, zijn diensten volle kerken, zijn bijbelse dagboek ‘Brood voor het hart’ veel lezers, zijn optreden voor radio en tv veel kijkers en luisteraars. Een keer zat hij bij Mies Bouman.

Ds. Buskes was een van de predikanten die in 1926 de Gereformeerde Kerken verlieten en ‘Hersteld Verband’ in leven riepen. De synode van Assen had namelijk officieel vastgesteld dat de slang in het paradijsverhaal echt gesproken had. Het was hun te bar. De meeste ‘herstelden’ werden na de oorlog Nederlands Hervormd.

Buskes was al vanaf zijn studietijd onder de indruk van de theologie van Karl Barth. Hij is predikant geweest op Texel, in Rotterdam en het langst in Amsterdam. Bij het bombardement van Rotterdam in 1940 hoorde hij iemand roepen ‘Ik neem het niet’. Buskes als theologisch orthodox maar politiek rode dominee nam ook heel veel niet. Hij liep voorop in bestrijding van het nationaal-socialisme en de NSB. Het kwam hem driemaal op arrestatie te staan en op een verblijf in het gijzelaarskamp St. Michielsgestel. Zijn boeken kregen titels als ‘Het humanisme van God’, ‘Hoera voor het leven’, ‘Glorie en uitschot van het heelal’, maar ook ‘Zuid-Afrika’s apartheidsbeleid: onaanvaardbaar!’ (al in 1955). Binnen de PvdA lag hij dwars over de strijd in Nederlands-Indië, het toetreden tot de NAVO en de investering in kernwapens. Hij was al vanaf 1928 ook actief in de vredesbeweging ‘Kerk en vrede’.

Opmerkelijk blijft ook dat juist hij zich in de hoofdstad direct na de bevrijding meldde bij de tijdelijke gevangenis voor gevangen gezette NSB-ers. Zij hadden ook pastoraat nodig. Aanwezigheid van gewapende bewakers in de kerkdiensten met hen wees hij af. Over de politieke gevangen hield hij ook het grote publiek én de voorlopige regering voor dat onze gerechtigheid moest lijken op die van God en dus niet genadeloos kon zijn. Maar toen hij in 1948 op de radio te keer ging tegen de politionele acties in Nederlands-Indië werd hij zelf betiteld als landverrader. Bewonderd én verguisd zou hij tot zijn dood blijven.
(2018)

Johannes Bogerman

Posted on

Je draagt Scherpenheuvel in je hart mee

*1576, Upleward – † 11 september 1637, Franeker

Bogerman is vooral de geschiedenis in gegaan als de voorzitter met baard die in toorn ontstoken de Remonstranten heeft weggestuurd op de Nationale Synode van Dordrecht van 1618-’19. Ze belemmerden met aanhoudende vragen over procedures en bevoegdheden de inhoudelijke behandeling van het geschil over de leer waarover hooglopende conflicten liepen in ons land.

Bogerman was geboren in Oost-Friesland als zoon van een voormalig pastoor. Hij studeerde aan de universiteit van Franeker en was vervolgens predikant te Sneek (1599), Enkhuizen (1603) en Leeuwarden (1604-1634). Bogerman was mild van karakter, maar streng in de leer tegenover afwijkende varianten van het protestantisme zoals van socinianen, arminianen en doopsgezinden. Leeuwarden leende hem uit aan de Haagse groep contraremonstranten die de leegstaande Kloosterkerk hadden geclaimd voor eigen kerkdiensten. Prins Maurits ging daar ook naar de kerk bij wijze van politiek statement. En Bogerman werd zijn hofprediker.

In de leer was Maurits een calvinist, in het leven een wulpse hoveling. Daarover zou Bogerman de prins nooit in het openbaar kapittelen, noch over de onthoofding van Oldebarnevelt (1619). Maar wel publiceerde Bogerman na het overlijden van de prins een uitvoerig verslag van het sterfbed (1625). Ze hadden elkaar nodig gehad, de een voor zijn politiek en de ander voor de versterking van zijn kerk. En Bogerman vermeldt alleen in algemene termen een biecht van zonden. Maar het geeft wel inkijk in de ziel van Oranjes, ook van de eerder overleden Willem Lodewijk, Fries stadhouder. Beide neven beaamden de leer van de uitverkiezing. En Bogermans verslag liet zien hoe God aan zijn uitverkorenen de volharding schenkt, maar dat Hij ook toelaat dat ze soms zwaar vallen. En God wekt dan bij zijn uitverkorenen berouw en de zekerheid van vergeving. Uitverkiezing geschiedt ’tot geloof’ en niet op basis van ‘vooruitgezien geloof’. Het breekt pas door via gebed en verootmoediging. De leer van Dordt kreeg zo een leeswijzer via een hooggeboren zondaar.

Bogerman heeft ook meegewerkt aan de Statenvertaling waartoe in Dordrecht besloten was. Net voor de officiële overhandiging van de eerste druk overleed hij. Hij was toen hoogleraar theologie in Franeker. De Dordtse kerkorde werd door de gewestelijke Staten afgewezen. Daardoor kwam er twee eeuwen lang geen nationale synode meer bijeen. De kerk moest niet al te zelfstandig beleid willen maken!

Kerkelijke hereniging met de Remonstranten is er nog steeds niet. Misschien iets voor nader gewetensonderzoek?
(2018)

Ariel Ramírez

Posted on

*4 september 1921, Santa Fe (Arg) – † 18 maart 2010, Buenos Aires

Zonder vrede en gerechtigheid is het onmogelijk om te schilderen, te componeren, te schrijven en al de gaven te genieten die God ons in het leven gegeven heeft om te delen met onze kinderen en onze vrienden

Uit Argentinië komen de tango, een bijzondere paus en een gewaardeerde koningin, maar ook een van de fraaiste stukken sacrale muziek van na de Tweede Wereldoorlog. De Misa Criolla uit 1964 behoort tot het ijzeren repertoire van gevorderde koren. Vooral hieraan ontleende Ramírez zijn internationale bekendheid.

De culturen van Zuid-Amerika zijn zelf al een mix van Indiaans, Afrikaans en Spaans. De Misa Criolla ontleent zijn warme charme aan de listige vermenging van ritmes en instrumenten van Latijns-Amerika met westerse muziekvormen én de klassieke mis in het Castiliaans. Wie krijgt er geen zin om mee te gaan klappen of klikken met het Glori a Dios?

Ramírez had klassieke muziek en compositie gestudeerd. Ook verzamelde en onderzocht hij volksmuziek in grote delen van Zuid-Amerika. Het maakte hem tot een van de grootste kenners van de volksmuziek. Die kennis verwerkte hij in zijn meer dan driehonderd composities. En toen het Tweede Vaticaans Concilie besloot dat de Rooms-katholieke kerk voortaan de mis in de volkstaal zou gaan vieren, ontstond er grote behoefte aan nieuwe muziek. Tijden een bezoek aan Duitsland vroeg een groep nonnen aan Ramírez of hij ook een geestelijk werk kon leveren. Zo ontstond deze Misa, al snel succesvol door een Philips-opname en later door uitvoeringen in Europa, waaronder in Nederland en in de St. Pieter in het Vaticaan. Vijftig jaar later leidde een zoon een nieuwe uitvoering voor de huidige paus. Wereldvermaarde solisten hebben hun naam verbonden aan verklankingen.

Ramírez sloeg zelf de Misa por la paz y la justicia (Mis voor vrede en recht) uit 1981 nog hoger aan, met nog meer Argentijnse ritmes en instrumenten én nu ook electronisch geluid. Het was de tijd dat een groot deel van Zuid-Amerika onder controle stond van nare militaire regimes. Ramírez had de muziek vermengd met stukken preek van paus Johannes Paulus II. Toch verbood de militaire gúnta de eerste uitvoering in Mendoza. Er zat te nadrukkelijke kritiek in.

Bij kunst die eigentijdse cultuur verbindt met de liturgie en de boodschap van de Kerk is het altijd spannend of een van beide niet tekort gedaan wordt. Wordt ‘The Passion’ niet teveel een seculier popconcert? Of levert de schilder, dichter of componist niet teveel van zijn of haar artistieke geweten in om acceptabel te zijn? Maar menig topwerk heeft een relatie met de liturgie en de Bijbel. Schoonheid en Waarheid kunnen nooit lang elkaars concurrent zijn.
(2018)

William Penn

Posted on

*14 oktober 1644, Londen – † 30 juli 1718, Ruscombe (GB)

Waarachtige godsdienst haalt mensen niet uit de wereld, maar helpt hen om er beter in te leven en ontsteekt hun ijver om die te verbeteren

Moeder was een Hollandse koopmansdochter uit Rotterdam, vader de Britse admiraal die ‘onze’ Maarten Tromp deed sneuvelen op zee en die een steunpilaar was van koning Charles II. Om een schuld af te lossen kreeg de familie een groot stuk bosrijk overzees grondgebied van de Britse kroon cadeau. William kreeg dit als erfgenaam in beheer en noemde het Sylvania. Hij was de grootste niet-koninklijke grootgrondbezitter van zijn tijd. Ter ere van vader werd Pennsylvania de naam van deze nieuwe kolonie.

Tot ongenoegen van vader en van andere autoriteiten was William als jongeman in allerlei opzichten steeds zijn eigen weg gegaan. Om vaders carrière niet te beschadigen was William al eens naar het buitenland gestuurd. Aan het hof van de Franse Zonnekoning moest hij betere manieren leren. Maar hij had toen in Frankrijk bij een protestantse theoloog ook ideeën opgedaan over godsdienstvrijheid. Hij stond toen al onder invloed van de Quakers. Zij vormden een van de vele protestantse ‘sektes’ die in het Engeland van de zeventiende eeuw tegen de verdrukking in opbloeiden. In een stiltebijeenkomst van Quakers was William geraakt. En hij werd hun pleitbezorger. Hij lokte juridische processen over de vrijheid van godsdienst uit en schreef verschillende traktaten. De bekendste werd ‘No Cross, no Crown’, geschreven in 1668-69 tijdens een van zijn vele gevangenschappen in Londen. Een pleidooi voor christendom zoals het ooit begon. Uit het hoofd had de gevangene er tientallen citaten in verwerkt over het belang de strijd tegen het Ik. Hij nam het op voor Quakerpraktijken zoals het gelijkelijk aanspreken van vorst en gewone man met Thee en Thou. Quakers waren pacifist en kleedden zich volgens eigen opvattingen (in Williams geval met een vleugje ijdelheid).

Niet onbelangrijk was de erkenning die hij van zijn vader kreeg voor zijn moed en volharding. Als gouverneur van de nieuwe kolonie legde William een grote ambitie aan de dag om er een modelstaat van te maken. Er gold maximale godsdienstvrijheid en er was democratisch overleg. Het werd een vrijstaat voor Quakers, maar ook voor andere vervolgde geloofsgroeperingen uit Europa zoals de doperse Amish, lutheranen én rooms-katholieken. De vriendschap van de Indianen won hij door een contract dat hen veel rechten en vrijheden gaf. Er was wel slavernij, maar het verzet ertegen begon er ook. Penn had ideeën over samenwerking van de Amerikaanse koloniën die later zouden doorwerken in de Amerikaanse grondwet. En hij dacht al aan een Europarlement.
Te vaak zette hij handtekeningen onder documenten zonder die eerst goed te lezen. Hij stierf daardoor berooid.

Beatrijs van Nazareth – *1200, Tienen – † 29 augustus 1268, Lier (B)

Posted on

705 jaar geleden overleed de schrijfster van het oudste geestelijke geschrift in het Middelnederlands. Nazareth was het klooster bij Lier waar ze de hele tweede helft van haar leven woonde. Ze is dus niet de Beatrijs van de legende, de non die haar klooster verlaat voor een aards liefdesleven, maar bij terugkeer merkt dat al die tijd haar plaats is ingenomen door Maria zelf, of de edele vrouwe uit Dantes Divina Comedia. Een non was ze wel en een nogal bruisend liefdesleven had ze ook. Haar geschriftje gaat namelijk helemaal over de Minne. Onze taal is de eeuwen door wel voor slechtere zaken gebruikt!

de liefde neemt je zo te pakken dat je geen maat kunt houden

En ze was er al jong bij. Vader was niet onbemiddeld en had bemoeienis met verschillende kloosters. Als zevenjarige kreeg ze onderwijs van Begijnen en vanaf haar tiende bij de Cisterciënzers. Daar ontmoette ze de mystica Ida van Nijvel en als zestienjarige werd ze zelf novice. Eigenlijk vond men haar nog te jong, maar ze was niet te stuiten. En ze ging nogal drastisch te werk in het zoeken van de vervulling met de goddelijke liefde. Jezelf pijnigen en uithongeren was in de Middeleeuwen toegestaan. Ze had periodes van ‘insania’, waanzin. Van de liefde buiten zichzelf geraakt. Of maakte anorexia haar licht in het hoofd? Ze maakt indruk en wordt een tijd priorin. In het tractaatje ‘Seven manieren van Minne’ beschrijft ze voor andere nonnen verschillende aspecten van de geestelijke toewijding. Eenvoudig, in de geest van de ‘bruidsmystiek’ die dan onder de Cisterciënzers internationaal gangbaar is. Verder zijn er autobiografische notities bewaard gebleven via de Latijnse levensbeschrijving na haar dood. Misschien heeft ze Hadewych ontmoet die ook over de ‘orewoet’ schreef, de liefdesstorm.

Hoe het denkbeeldige klooster in haar hart er uit ziet? God zelf is er de abt, vergezeld door Minne en het Streven naar devotie. Haar adbis is de Rede, Wijsheid de priorin, Voorzichtigheid de sub-priorin, Naastenliefde (caritas) de cellierster, Medelijden de ziekenverzorgster. Dankbaarheid en Trouw zijn de zangeressen, Geloof en Hoop de kosteressen. Gebed moet bij het altaar de wacht houden. Matigheid en Geduld zitten voor in de refter (de eetzaal). Bezorgdheid behandelt de zakelijke besognes, Kuisheid bewaakt de vensters (de zintuigen), Consideratie verpleegt de gasten. Voorzienigheid staat aan de poort die bewaakt wordt door Nederigheid en Gehoorzaamheid. En elke avond houdt ze kapittel, dat wil zeggen gewetensonderzoek.
(2018)

Jan Zwart – 21 augustus 1877 Zaandam – 13 juli 1937 Zaandam

Posted on

Men kan zeggen dat de kerk te weinig doet tegen wat de wereld voorzet

Als geen ander heeft Jan Zwart voor lange tijd protestants geloof, het geestelijk lied en het kerkorgel hecht aaneengesmeed. Het was op het hoogtepunt van de verzuiling van de Nederlands samenleving. En een belangrijk middel was de radio. Midden jaren ‘20 werden de verschillende omroepverenigingen opgericht. Al direct in 1925 kwam Jan Zwart in de huiskamers met concerten op zijn orgel, eerst bij de AVRO, vanaf 1929 tot aan zijn dood wekelijks bij de NCRV. Zo had de protestant die niet naar bioscoop of variété mocht, toch iets te genieten.
Zwart was een onvermoeibaar propagandist van het orgel, de orgelmuziek en van wat hij zag als ‘een specifiek Nederlandsche koraalkunst’. Zijn jeugd had hij doorgebracht in Rotterdam, waar hij van belangrijke organisten les had gehad. Al op zijn negentiende werd hij benoemd als organist van de Hersteld-Lutherse kerk in Amsterdam met een prachtig groot 100-jarig orgel (nu in de Eusebiuskerk in Arnhem). In de mobilisatietijd was hij op voorstel van zijn predikant met doordeweekse bespelingen begonnen om mensen afleiding te bezorgen. Het sloeg aan. Want Zwart had een missie: het gewone kerkvolk liefde voor de orgelkunst bij te brengen. Daarom speelde muziek die gebaseerd was op bekende psalmen en gezangen een grote rol in zijn concerten. En hij improviseerde in een toegankelijk negentiende-eeuws muzikaal idioom. Zijn eigen composities waren uitsluitend gebaseerd op kerkliederen. Ook schreef hij veel over orgels, organisten en orgelmuziek in de NCRV-gids en orgel- en muziekbladen, runde hij een eigen muziekuitgeverij en belegde hij orgeldagen. Jarenlang gaf hij meer dan 100 concerten per jaar, door het hele land.
In zijn ogen was het calvinisme allerminst cultuurvijandig. Had het Hollandse calvinisme van de Gouden Eeuw dan niet zulke grootmeesters opgeleverd als de invloedrijke Amsterdamse componist en orgeldocent Jan Pietersz. Sweelinck? Zwart speelde ook diens werk en ontdekte de muziek van Hendrik Spuy. Bijzonder was dat hij zelf ondertussen niet in een calvinistische maar een (orthodoxe) lutherse gemeente werkte. En daar richtte hij een koor op waarmee hij cantates in kerkdiensten uitvoerde, oude passiemuziek van Schütz en ook zelfgeschreven werk. Zwart was cantor-organist!
Na zijn dood werd de ‘Zwart-stijl’ van muziekmaken in sommige protestantse kringen ongeveer als alleen zaligmakend voor de kerk gezien. Controverses daarover speelden mee in de protestantse polarisatie die leidde tot een splitsing van de NCRV. De nieuw opgerichte EO boycotte lange tijd het Liedboek van 1973 en de daarmee verbonden kerkmuziek. Maar Zwart zelf had zijn leerlingen juist altijd aangemoedigd om een eigen stijl te zoeken en open te staan voor nieuwe ontwikkelingen.
Feit blijft vooral dat hij bij duizenden mensen diepe snaren heeft geraakt, en dat zonder snaren maar met geluiden uit starre metalen pijpen.
(2018)

Vedanayagam Samuel Azariah – 17 augustus 1874, Zuid-India – 1 januari 1945

Posted on

We hebben vrienden nodig!

Het is 1910. In Edinburgh, Schotland, wordt een grote Wereldzendingsconferentie gehouden. Men beraadt zich over de voortgang van de wereldwijde zending en evangelisatie. Na ‘de eeuw van de zending’ is ook op het zuidelijk halfrond het christendom gaan groeien. Toch zijn van er van de twaalfhonderd gedelegeerden slechts zeventien zelf uit dat zuiden afkomstig. Een ervan is een christelijk leider uit India, Samuël Azariah. Aangemoedigd door John Mott, de grote zendingsman van dat moment, spreekt hij zijn speech recht uit zijn hart. Beleefd maakt hij de vergadering duidelijk dat het tijd wordt dat kerken in het zuiden onafhankelijkheid krijgen. Geen vaderlijke betutteling meer, maar ondersteuning op voet van gelijkheid als broeders en zusters. ‘We hebben vrienden nodig’.
Het wordt een beroemde zin. Het Zuiden van de wereld meldt het Noorden dat het andere verhoudingen wil! Pas een halve eeuw later komt er daadwerkelijk een einde aan het westerse kolonialisme, als het ene na het andere land in Azië en Afrika zich losmaakt uit de westerse voogdij van landen als Groot-Brittannië, Frankrijk en Nederland. En dat gaat lang niet altijd vriendelijk. Paternalisme is moeilijk af te leren.
Azariah was zoon van een dorpspastor. In 1905 was hij de eerste Anglicaanse bisschop in India geworden, van het nieuwe bisdom Dornakal, Madras. Hij preekte vaak over de vier demonen Dirt, Disease, Debt, Drink: vuil, ziekte, schuld en drank. Hij maakte ook duidelijk dat het evangelie haaks staat op het kastenstelsel. De ‘onaanraakbaren’ hadden zijn grote aandacht. Op dit punt had hij ook een belangrijk meningsverschil met niemand minder dan Mahatma Gandhi. Gandhi zag ook dat het Hindoeïsme een ingrijpende verandering nodig had. Maar hij was tegen christelijke zending. Azariah vond dat er niets minder dan een bekering nodig was. Het Hindoeïsme was te nauw verbonden aan het onderdrukkende kastenstelsel. Net als in de begintijd van het christendom is het Evangelie een kracht die de wereld op zijn kop zet. Overigens nam Azariah in liturgie, kleding en kerkbouw wel allerlei elementen van de cultuur van zijn land over.
Nog steeds hebben mensen en bevolkingsgroepen te lijden onder onderdrukking, uitbuiting, politieke chaos. Zien wij de ander die onze vriendschap nodig heeft?
(2018)

Fedde Schurer – *25 juli 1898, Drachten – † 19 maart 1968, Heerenveen

Posted on

In Hem leven, bewegen en zijn we. In Hem schrijven we, waken, slapen, zoenen en redetwisten we.

Lied 315 is van hem, maar ‘Heb dank, o God’ is nogal ouderwets. Anders dan zijn Bijbelliederen uit ‘De gitaer by it boek’ uit 1966. Toen ik eens een zanger-gitarist in de kerkdienst had die zijn lied van David en Goliath uitvoerde, ging er een gelach op. De pikante dubbelzinnigheid van Davids slinger die in elk refrein terugkeerde ontging niemand.
Schurer zocht de randen op. Fries bloed kruipt waar het niet gaan kan. In een dossier van de Binnenlandse Veiligheidsdienst werd hij ooit omschreven als ‘talentvol en gevaarlijk spreker, vooral gevaarlijk voor jonge menschen’. Hij kreeg in 1930 ontslag op de christelijke lagere school in Lemmer vanwege zijn pacifistische ideeën. Ook de toegang tot het Avondmaal werd hem geweigerd. Hij is de man van ‘Kneppelfreed’, een flinke rel in Leeuwarden in 1951 naar aanleiding van zijn ‘belediging’ van de rechtbank door Fries te spreken.
Geboren in Drachten, opgegroeid in Lemmer waar hij eerst timmermansknecht was voor hij onderwijzer werd, verhuisde hij na zijn ontslag naar Amsterdam. Hij werd er opnieuw onderwijzer, leerde er andere schrijvers kennen en deed er aan het verzet mee. Hij keerde naar Friesland terug om hoofdredacteur te worden van De Heerenveense (later Friese) Koerier. Al vanaf zijn huwelijk in 1924 publiceerde hij ook gedichten en toneelstukken, het meest in het Fries. Hij was lid van het Kristlik Frysk Selskip dat Friese literatuur promootte. Zijn berijming van de 150 psalmen en van veel gezangen in het Fries was een monumentale prestatie. Gedeeltelijk is deze berijming nog steeds in gebruik.
Hij was ook politiek actief. ‘Geen Führer, maar Schurer’ was in 1935 zijn verkiezingsleus voor de Noord-Hollandse statenverkiezing. Later zat hij voor de PvdA in de Tweede Kamer, want hij behoorde tot de gereformeerden in Hersteld Verband die onder leiding van ds. Jan Buskes na de oorlog hervormd werden en zich samen met andere Barthianen bij de PvdA schaarden.
‘Hij is opstandig geweest en hij heeft zijn kop – die mooie kop waar de meisjes zo weg van waren – gebogen. Hij heeft geloofd en soms liep het geloof als zand door zijn vingers heen’. ‘Fedde wist en was er dankbaar voor, dat de Here God het meest prijs stelt op rare kostgangers. Hij behoorde voluit tot dat volk van God, hopenden en hopelozen’. Aldus ds. Buskes bij zijn uitvaart in Heerenveen.
(2018)